HEDEFLER İÇİNDEKİLER ENGELLİLER MEVZUATI Yasal Çerçeve Özürlüler Kanunu Engellilere Yönelik Sosyal Koruma ve Bakım Hizmetleri Bakıma Muhtaç Özürlülerin Tesbiti ve Bakım Hizmeti Esaslarının Belirlenmesine İlişkin Yönetmelik Bakıma Muhtaç Özürlülere Yönelik Resmî Kurum ve Kuruluşlar Bakım Merkezleri Yönetmeliği Bakıma Muhtaç Özürlülere Yönelik Özel Bakım Merkezleri Yönetmeliği Engellilerin Sosyal Güvenliğiyle İlgili Yasal Düzenlemeler Engellilere Sosyal Yardımla İlgili Yasal Düzenlemeler Diğer Temel Yasal Düzenlemeler SOSYAL HİZMET MEVZUATI Doç. Dr. Tarık TUNCAY Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Engellilere yönelik sosyal koruma, kurum bakımı ve evde bakım hizmetleriyle ilgili yasal düzenlemeleri öğreneceksiniz. Engellilerin sosyal güvenlik haklarıyla ilgili yasal düzenlemeleri öğreneceksiniz. Muhtaç engellilere sosyal yardımların sunulmasıyla ilgili yasal düzenlemeleri öğreneceksiniz. Engellilere yönelik sosyal hizmetleri, sağlık, istihdam ve eğitimi içeren diğer temel hukuksal metinler hakkında bilgi sahibi olacaksınız. ÜNİTE 8
GİRİŞ Dersimizin bu ünitesinde, sosyal hizmetin önemli çalışma alanlarından biri olan özürlülüğe ve toplum içindeki en dezavantajlı grup olan engellilere ilişkin sosyal mevzuatı inceleyeceğiz. Özürlülükle ilgili temel kanunlara, ilgili yönetmeliklere ve özürlülük alanıyla ilgili kurumların uygulamalarına ve engellilerimizin mevzuattan doğan haklarına yer vereceğiz. Dünya genelinde, başta sosyal refahı gelişmiş ülkeler olmak üzere, özürlülük konusu evrensel kurallara oturtulmuş ve devletlere engellilere yönelik hizmetlerde önemli sorumluluklar yüklenmiştir. Türkiye'de nüfusun yüzde 12.29'unu oluşturan 8.5 milyon engelli vatandaşımızın hakları, başta Anayasamız olmak üzere çeşitli yasalar ve uluslararası sözleşmelerle güvence altına alınmıştır. İncelememize geçmeden önce özürlülükle ilgili bazı temel tanımlara ve kavramlara değinmekte yarar vardır. Engelli, doğuştan veya sonradan herhangi bir nedenle bedensel, zihinsel, ruhsal, duyusal ve sosyal yeteneklerini çeşitli derecelerde kaybetmesi nedeniyle toplumsal yaşama uyum sağlama ve günlük gereksinimlerini karşılama güçlükleri olan ve korunma, bakım, rehabilitasyon, danışmanlık ve destek hizmetlerine ihtiyaç duyan kişidir. Özürlülüğün çeşitli sınıflandırmaları vardır. Sosyal hizmetler açısından bakacak olursak üç tip özürden söz edebiliriz. Buna göre: Hafif engelli: Özürlülük ölçütüne göre, hafif engelli olarak tanımlanan kişiyi, Ağır engelli: Özürlülük ölçütüne göre, ağır engelli olarak tanımlanan kişiyi, Bakıma muhtaç engelli: Özürlülük sınıflandırmasına göre resmi sağlık kurulu raporu ile ağır engelli olduğu belgelendirilenlerden, günlük hayatın alışılmış, tekrar eden gereklerini önemli ölçüde yerine getirememesi nedeniyle hayatını başkasının yardımı ve bakımı olmadan devam ettiremeyecek derecede düşkün olan kişileri ifade etmektedir. Ünitemizde ele alacağımız mevzuat bedensel, zihinsel, görme, işitme ve ruhsal engel gruplarından tümünü içermektedir. YASAL ÇERÇEVE Engellilere yönelik sosyal hizmetlerin yasal temelini Anayasamız oluşturmaktadır. Özürlülükle ilgili sosyal mevzuatın yapıtaşı kuşkusuz anayasamızdır. 1982 Anayasasının 10., 42., 49., 50., 61. ve 62. maddelerinde diğer özel gereksinim gruplarının yanı sıra engellilerin korunması ve güçlendirilmesi gereğini gösteren hükümler bulunmaktadır. Buna göre: Madde 10 da, kanun önünde eşitlik hakkı tanınmıştır. Herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayırım gözetilmeksizin kanun önünde eşittir. Madde 42 de, eğitim ve öğrenim hakkı ve ödevi tanınmıştır. Kimse, eğitim ve öğrenim hakkından yoksun bırakılamaz. Devlet, maddi imkânlardan yoksun başarılı öğrencilerin, öğrenimlerini sürdürebilmeleri amacı ile burslar ve başka yollarla gerekli yardımları yapar. Devlet, durumları Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2
Ülkemizin 5825 sayılı Kanunla onayladığı Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme engellilere yönelik hizmetlerde çerçeve niteliği taşımaktadır. 2005 yılında yürürlüğe giren Özürlüler Kanunu, engellilerin; ulaşılabilirlik, istihdam, bakım ve sosyal güvenliğe ilişkin sorunlarının çözümünü amaçlamaktadır. sebebiyle özel eğitime ihtiyacı olanları topluma yararlı kılacak tedbirleri alır. Madde 49 da, çalışma hakkı ve ödevi tanınmıştır. Çalışma, herkesin hakkı ve ödevidir. Devlet, çalışanların hayat seviyesini yükseltmek, çalışma hayatını geliştirmek için çalışanları ve işsizleri korumak, çalışmayı desteklemek, işsizliği önlemeye elverişli ekonomik bir ortam yaratmak ve çalışma barışını sağlamak için gerekli tedbirleri alır. Madde 50 de, çalışma şartları ve dinlenme hakkı belirtilmiştir. Kimse, yaşına, cinsiyetine ve gücüne uymayan işlerde çalıştırılamaz. Küçükler ve kadınlar ile bedeni ve ruhi yetersizliği olanlar çalışma şartları bakımından özel olarak korunurlar. Madde 60 da, sosyal güvenlik hakkı tanınmıştır. Herkes, sosyal güvenlik hakkına sahiptir. Devlet, bu güvenliği sağlayacak gerekli tedbirleri alır ve teşkilatı kurar. Madde 61 de, sosyal güvenlik bakımından özel olarak korunması gerekenler tanımlanmıştır. Devlet, sakatların korunmalarını ve toplum hayatına intibaklarını sağlayıcı tedbirleri alır. Bu amaçlarla gerekli teşkilat ve tesisleri kurar veya kurdurur. 1982 Anayasasında genel çerçeve dâhilinde engellilerin korunmasına ilişkin sorumluluğu devlet sosyal devlet olma rolü gereği üstlenmiştir. Anayasanın yanı sıra 2007 yılında New York ta (ABD) imzalanan ve 2008 de ülkemizin 5825 sayılı Kanunla onayladığı Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme engellilere yönelik hizmetlerde çerçeve niteliği taşımaktadır. Toplam 50 maddeden oluşan Engelli Haklarına İlişkin Sözleşme nin temel amacı, engellilerin tüm insan hak ve temel özgürlüklerinden tam ve eşit şekilde yararlanmasını teşvik ve temin etmek ve insanlık onurlarına saygıyı güçlendirmektir. Engelli kavramı diğer bireylerle eşit koşullar altında topluma tam ve etkin bir şekilde katılımlarının önünde engel teşkil eden uzun süreli fiziksel, zihinsel, düşünsel ya da algısal bozukluğu bulunan kişileri içermektedir. Bu sözleşmenin dayandığı ilkeler şunlardır: (a) Kendi seçimlerini yapma özgürlükleri ve bağımsızlıklarını da kapsayacak şekilde, kişilerin insanlık onuru ve bireysel özerkliklerine saygı gösterilmesi; (b) Ayrımcılık yapılmaması; (c) Engellilerin topluma tam ve etkin katılımlarının sağlanması; (d) Farklılıklara saygı gösterilmesi ve engellilerin insan çeşitliliğinin ve insanlığın bir parçası olarak kabul edilmesi; (e) Fırsat eşitliği; (f) Erişilebilirlik; (g) Kadın-erkek eşitliği; (h) Engelli çocukların gelişim kapasitesine ve kendi kimliklerini koruyabilme haklarına saygı duyulması. Sözleşmeye taraf olan devletler engelliliğe dayalı herhangi bir ayrımcılığa izin vermeksizin tüm engellilerin insan hak ve temel özgürlüklerinin eksiksiz olarak yaşama geçirilmesini sağlamak ve engellilerin hak ve özgürlüklerini güçlendirmekle yükümlü kılınmıştır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3
ÖZÜRLÜLER KANUNU Özürlülükle ilgili ulusal mevzuatımız incelendiğinde, 2005 yılında yürürlüğe giren 5378 sayılı Özürlüler ve Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılması Hakkındaki Kanun un engellilere ilişkin hizmetlerde temel yasal düzenleme olduğu görülür. Bu düzenlemeyi kısaca Özürlüler Kanunu olarak adlandırabiliriz. İnsan haklarına dayalı ve ayrımcılıkla mücadele odaklı bir sosyal politikanın çerçevesini belirleyen Özürlüler Kanunu'nun ruhunu özürlülük alanında fırsat eşitliği, insan hakları ve ayrımcılığın önlenmesi ilkeleri oluşturmaktadır. Bu esaslar doğrultusunda Özürlüler Kanunu ile ulaşılabilirlik, istihdam, bakım ve sosyal güvenliğe ilişkin sorunların çözümü, engelli bireylerimizin her bakımdan gelişmeleri ve toplumsal hayata tam katılımlarının sağlanması ve bu hizmetlerin koordinasyonu için gerekli düzenlemelerin yapılmasının yasal çerçevesi belirlenmiştir. Böylelikle yasa ile getirilen çağdaş düzenlemelerin uygulanması sağlanarak engelli bireylerin önündeki engellerin kaldırılması yönünde son derece önemli adımlar atılmıştır. Özürlüler Kanunu nun amacı; özürlülüğün önlenmesi, engellilerin sağlık, eğitim, rehabilitasyon, istihdam, bakım ve sosyal güvenliğine ilişkin sorunlarının çözümü ile her bakımdan gelişmelerini ve önlerindeki engelleri kaldırmayı sağlayacak tedbirleri alarak topluma katılımlarını sağlamak ve bu hizmetlerin koordinasyonu için gerekli düzenlemeleri yapmaktır. 52 maddeden oluşan Özürlüler Kanunu, engelli bireylerin: özür sınıflandırmalarının nasıl yapılması gerektiğini, bakım gereksinimlerinin nasıl karşılanacağını, bakım hizmeti aldıkları kuruluşların ruhsatlandırma konusunu, alacakları hizmetlerin standartlarına, bakımlarının çeşitlerine, rehabilitasyon hizmetlerinden yararlanmaları konusuna, erken tanı ve koruyucu hizmetlerden yararlanmalarına, iş ve meslek analizlerinin yapılmasına, mesleki rehabilitasyonlarının yapılması konusuna, istihdam edilmeleri konusuna, eğitim ve öğretimden yararlanmaları konusuna, çeşitli hükümlerde yer vermektedir. Sosyal hizmeti yakından ilgilendiren bazı maddelere değinecek olursak; 6. maddede; Özürlü kişilerin yaşamlarını öncelikle bulundukları ortamda sağlık, huzur ve güven içinde sürdürmesi, toplum içinde kendi kendilerini idare edebilecek ve üretken hâle gelebilecek şekilde bakım ve rehabilitasyonlarının yapılması, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4
Engellilere yönelik sosyal hizmetlerin planlanması ve uygulanmasında sorumlu kurum Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı na bağlı bulunan Özürlü ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü dür. Engellilere yönelik kurumsal bakım hizmetlerini düzenleyen temel yasa, bugün mülga olan, 2828 sayılı Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu olmuştur. bunlardan ihtiyacı olanların geçici veya sürekli bakım altına alınması veya bunlara evde bakım hizmeti sunulması esastır. hükmü yer almaktadır. Bakım çeşitlerinin belirtildiği 9. maddede; Bakım hizmetleri, evde bakım veya kurum bakımı modelleriyle sunulabilir. Öncelikle kişinin sosyal ve fiziksel çevresinden ayrılmaksızın hizmetin sunulması esas alınır. denilmektedir. Engellilerin rehabilitasyonu konusuna yer verilen 10. maddede; Rehabilitasyon hizmetleri toplumsal hayata katılım ve eşitlik temelinde özürlülerin bireysel ve toplumsal ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik olarak verilir. Rehabilitasyon kararının alınması, plânlanması, yürütülmesi, sonlandırılması dâhil her aşamasında özürlü ve ailesinin aktif ve etkili katılımı esastır. hükmü yer almaktadır. Mesleki rehabilitasyon başlıklı 13. maddede; Özürlülerin yeteneklerine göre mesleğini seçme ve bu alanda eğitim alma hakkı kısıtlanamaz. Özürlülerin yetenekleri doğrultusunda yapabilecekleri bir işte eğitilmesi, meslek kazandırılması, verimli kılınarak ekonomik ve sosyal refahının sağlanması amacıyla meslekî rehabilitasyon hizmetlerinden yararlanmasının sağlanması esastır. Sosyal ve mesleki rehabilitasyon hizmetleri belediyeler tarafından da verilir. Belediyeler bu hizmetlerin sunumu sırasında gerekli gördüğü hallerde, halk eğitim ve çıraklık eğitim merkezleri ile işbirliği yapar. denilmektedir. Engellilerin istihdamıyla ilgili 14. maddede; İşe alımda; iş seçiminden, başvuru formları, seçim süreci, teknik değerlendirme, önerilen çalışma süreleri ve şartlarına kadar olan safhaların hiçbirinde özürlülerin aleyhine ayrımcı uygulamalarda bulunulamaz. Çalışan özürlülerin aleyhinde sonuç doğuracak şekilde, özrüyle ilgili olarak diğer kişilerden farklı muamelede bulunulamaz. hükmüne yer verilmiştir. Özürlüler Kanunu, engelli bireylerin sosyal ve ekonomik işlevselliğini olumsuz etkileyebilecek tüm konuları dikkate alarak engellinin ruhsal, sosyal ve ekonomik hayatını desteklemeye yönelik düzenlemeler yapmıştır. Ülkemizdeki diğer birçok yasal düzenlemeler yoluyla engellilerimizin korunmalarına, ekonomik ve psikososyal yönlerden güçlendirilmelerine hizmet edecek uygulamaların alt yapısı kurulmuştur. Bu yasal düzenlemelere devam eden başlıklar altında yer vereceğiz. ENGELLİLERE YÖNELİK SOSYAL KORUMA VE BAKIM HİZMETLERİ Engellilere yönelik sosyal koruma ve kurumsal bakım hizmetlerini içeren sosyal hizmetlerin temel yasal dayanağı, 1983 ten 2011 yılına kadar yürürlükte olan 2828 sayılı Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu olmuştur. 2828 sayılı Kanunla kurulan Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu 'Ekonomik ve sosyal yoksunluk içinde olan özel ihtiyaç gruplarının (aile, çocuk, sakat, muhtaç yaşlı ve diğer kişiler) ihtiyaçlarının karşılanmasını, çeşitli sorunların önlenmesi ve çözümlenmesine yardımcı olunmasını, hayat standartlarının iyileştirilmesini amaçlayan sistemli ve programlı hizmetler bütünü olarak mahalli ve ulusal düzeyde planlama, yönetim ve denetleme' görevini üstlenmiştir. 2011 yılı Ekim ayında yürürlüğe giren, 633 sayılı Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri hakkında Kanun Hükmünde Kararname ile Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı kurulmuştur. 2828 sayılı Sosyal Hizmetler ve Çocuk Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5
Engelli bakımı ve eğitim hizmetlerinin kamusal sorumluluğu 2011 de çıkan 633 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı na verilmiştir. Özürlü ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü, engelli bakımı hizmetlerini 3 yönetmeliğin hükümleri doğrultusunda yürütmektedir. Esirgeme Kurumu (SHÇEK) Kanunu ve bu kanunla diğer hizmet gruplarının yanı sıra engellilere hizmet vermiş olan SHÇEK mülga olmuştur. 633 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile Özürlü ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü kurulmuştur. İlgili Kanun Hükmünde Kararnamenin 2. maddesinde Bakanlığa özürlülerin ve yaşlıların her türlü engel, ihmal ve dışlanmaya karşı toplumsal hayata ayrımcılığa uğramadan ve etkin biçimde katılımlarını sağlamak üzere; ulusal politika ve stratejilerin belirlenmesini koordine etme, özürlülere ve yaşlılara yönelik sosyal hizmet ve yardım faaliyetlerini yürütme, bu alanda ilgili kamu kurum ve kuruluşları ile gönüllü kuruluşlar arasında işbirliği ve koordinasyonu sağlama görevi verilmiştir. Ayrıca, çocuğun aile içinde yetiştirilmesi ve desteklenmesi amacıyla aileyi eğitim, danışmanlık ve sosyal yardımlarla güçlendirmek; korunmaya, bakıma ve yardıma muhtaç çocuk, kadın, engelli ve yaşlıların tespiti, bunların korunması, bakımı, yetiştirilmesi ve rehabilitasyonlarını sağlamak üzere gerekli hizmetleri yürütmek, bu hizmetler için gündüzlü ve yatılı sosyal hizmet kuruluşları kurmak ve işletmek de Bakanlığın görevleri arasındadır. Kanun Hükmünde Kararname nin 10.maddesinde Özürlü ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü ne özürlülerle ilgili aşağıda sıralanan görevler verilmiştir: Bakanlığın özürlülere ve yaşlılara yönelik koruyucu, önleyici, eğitici, geliştirici, rehberlik ve rehabilite edici sosyal hizmet faaliyetlerini yürütmek ve koordine etmek, Özürlülüğün önlenmesi ile özürlülerin eğitimi, istihdamı, rehabilitasyonu, ayrımcılığa uğramadan insan haklarından yararlanarak toplumsal hayata katılmaları ve diğer konularda ulusal düzeyde politika ve stratejilerin belirlenmesi çalışmalarını koordine etmek, belirlenen politika ve stratejileri uygulamak, uygulanmasını izlemek ve değerlendirmek. Özürlülerin sorunlarını ve çözüm yollarını araştırmak, bu konuda uygulamanın geliştirilmesine yönelik öneri ve programlar hazırlamak ve uygulamak. Özürlülerle ilgili konularda inceleme ve araştırmalar yapmak, projeler hazırlamak ve uygulamak. Münhasıran özürlülere tanınan haklar ve sunulan hizmetlerden yararlanmada kullanılmak üzere hazırlanan özürlü kimlik kartlarına ilişkin işleri yürütmek. Kamu kurum ve kuruluşları, gönüllü kuruluşlar ile gerçek ve tüzel kişilerce özürlülere ve yaşlılara yönelik yürütülen sosyal hizmet faaliyetlerine ilişkin ilke, usul ve standartları belirlemek ve bunlara uyulmasını sağlamak. 633 sayılı kanun hükmünde kararnamenin öngördüğü esaslar il Özürlü ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü ne verilen görevler doğrultusunda engellilere yönelik kurumsal hizmetler aşağıda sıralanan hukuksal metinlerle yürütülmektedir. 2006 da yürürlüğe giren, Bakıma Muhtaç Özürlülerin Tesbiti ve Bakım Hizmeti Esaslarının Belirlenmesine İlişkin Yönetmelik, 2006 da yürürlüğe giren, Bakıma Muhtaç Özürlülere Yönelik Resmî Kurum ve Kuruluşlar Bakım Merkezleri Yönetmeliği, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6
2006 da yürürlüğe giren, Bakıma Muhtaç Özürlülere Yönelik Özel Bakım Merkezleri Yönetmeliği. Ayrıca, Dokuzuncu Beş Yıllık Kalkınma Planında (2007-2013) engellilerle ilgili şu tespitlere yer verilmektedir: Kadınlar, çocuklar, yaşlılar, engelliler ve kente göç edenler başta olmak üzere, yoksulluk riskiyle karşı karşıya olanlara yönelik eğitim, kültür ve sağlık gibi hizmetlerin artırılması ihtiyacı devam etmektedir (255). Ülkemizde sosyal hizmet ve yardımlara olan ihtiyaç; göç, kentleşme, aile yapısında meydana gelen değişim, nüfus artışı ve işsizlik gibi nedenlerle artarak devam etmektedir. 2000 yılında toplam sosyal yardım harcamalarının milli gelire oranı yüzde 0,48 iken, bu oran 2005 yılında yüzde 0,86 ya yükselmiştir. Bu kapsamda engellilere ve yaşlılara verilen aylıklar, çocuklara eğitim ve sağlık yardımları ile muhtaç ailelere yakacak ve gelir getirici proje desteği gibi yardımlar yapılmaktadır. Yoksul kesimlerin eğitim ve sağlık gibi hizmetlere erişimini kolaylaştıran söz konusu yardımlar, bu kesimlerin yaşam kalitesini yükseltmektedir (265). Bakıma Muhtaç Özürlülerin Tesbiti ve Bakım Hizmeti Esaslarının Belirlenmesine İlişkin Yönetmeliğin amacı; bakıma muhtaç engellilerin bildirimi, tespiti, değerlendirilmesi ile bakım hizmetlerine, bakım ücretlerine ve ödemelerine ilişkin usul ve esasları belirlemektir. Bakıma Muhtaç Özürlülerin Tesbiti ve Bakım Hizmeti Esaslarının Belirlenmesine İlişkin Yönetmelik Yönetmeliğin amacı; bakıma muhtaç engellilerin bildirimi, tespiti, değerlendirilmesi ile bakım hizmetlerine, bakım ücretlerine ve ödemelerine ilişkin usul ve esasları belirlemektir. Yönetmelik, her ne ad altında olursa olsun her türlü gelirleri toplamı esas alınmak suretiyle; kendilerine ait veya bakmakla yükümlü olduğu birey sayısına göre kendilerine düşen ortalama aylık gelir tutarı bir aylık net asgari ücret tutarının 2/3'ünden daha az olan bakıma muhtaç engellileri, bu engellilere verilecek bakım hizmetlerini, hizmetlerin ücretlendirilmesini ve ücretlerin ödenmesini kapsamaktadır. Yönetmeliğe göre engelliye evde bakım hizmeti sunacak olan kişiye (akrabası, yakını vb.) evde bakım sağlanması karşılığında nakit olarak bakım ücreti desteği sağlanmaktadır. Evde bakım ücreti aylık olarak ödenmektedir ve net asgari ücret tutarındadır. Engelli kişiye bir özel kuruluşta bakım sağlanması durumunda ise kurumsal bakım hizmeti karşılığında kuruluşa aylık net iki asgari ücret tutarında ödeme yapılmaktadır (2012 yılında yaklaşık olarak 1400 TL). 2012 yılında asgari ücretin net tutarı aylık olarak yaklaşık 700 TL tutarındadır. Evde bakım ücreti bağlanması için ağır özürlü sağlık kurulu raporu alınması gerekmektedir. Muhtaç engellilerin tespitinden bakım hizmetleri değerlendirme heyetinin önemli bir işlevi vardır. Heyet, müracaatı yapılan bakıma muhtaç engellinin ikametgâhında veya bakım merkezlerinde bakım raporu hazırlamakta, bakıma muhtaç engellinin bakım hizmetlerinin hangi türünden yararlanacağına karar vermekte, uygun ortama yerleştirmeyi önermekte, bakım hizmetlerine yönelik gözlem, inceleme, kontrol yapan ve sonucunda bakım hizmetleri değerlendirme raporu hazırlamaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7
Bakım Raporu: Bakım hizmetleri değerlendirme heyetinin; engelliye ait veya bakmakla yükümlü olunan kişi sayısına göre engelliye düşen ortalama aylık geliri belirlediği; engellinin ve ailesinin sağlık ve psikososyal durumunu tahlil ettiği; engellinin bakıma muhtaçlığını, ihtiyaç duyduğu bakım hizmetlerini ve engelliye verilecek bakım hizmet modellerini tespit ettiği ve genel çerçevesi Genel Müdürlükçe belirlenen rapordur. Bakım hizmetleri, bakım raporu doğrultusunda; Genel Müdürlüğe bağlı bakım ve rehabilitasyon merkezlerinde, Genel Müdürlüğün izni ile açılan diğer resmî kurum veya kuruluşlara ait merkezlerde, Genel Müdürlüğün izni ile açılan gerçek veya özel hukuk tüzel kişilerine ait özel bakım merkezlerinde veya Bakıma muhtaç engellinin ikametgâhında verilmektedir. Bakım hizmetini verecek olan bakım merkezleri, bakım hizmetleri değerlendirme heyetince hazırlanan bakım raporu doğrultusunda bakıma muhtaç engellinin bireysel özellikleri de dikkate alınarak bireysel bakım planını hazırlamaktadır. Bakım hizmetinin bakıma muhtaç engellinin akrabaları tarafından verilmesi durumunda bakım hizmetleri değerlendirme heyeti bireysel bakım planının uygulanması konusunda bakım hizmetini verecek kişiye rehberlik de vermektedir. Bakıma Muhtaç Özürlülere Yönelik Resmî Kurum ve Kuruluşlar Bakım Merkezleri Yönetmeliğinin amacı, resmî kurum ve kuruluşların bünyesinde açılacak bakıma muhtaç engellilere yönelik bakım merkezlerinin açılış izni, çalışma şartları, personel standardı ile denetlenmelerine ilişkin usul ve esasları belirlemektir. Bakıma Muhtaç Özürlülere Yönelik Resmî Kurum ve Kuruluşlar Bakım Merkezleri Yönetmeliği 2006 da yürürlüğe giren yönetmeliğin amacı, resmî kurum ve kuruluşların bünyesinde açılacak bakıma muhtaç engellilere yönelik bakım merkezlerinin açılış izni, çalışma şartları, personel standardı ile denetlenmelerine ilişkin usul ve esasları belirlemektir. Yönetmelik, Özürlü ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü dışındaki diğer resmî kurum ve kuruluşların bünyesinde açılacak olan bakıma muhtaç özürlülere yönelik bakım merkezlerini kapsamaktadır. Merkezden bakım muhtaç engelliler yararlanmaktadır. Bu kişiler, Özürlülük sınıflandırmasına göre ağır engelli olduğu belgelendirilenlerden, günlük hayatın alışılmış, tekrar eden gereklerini önemli ölçüde yerine getirememesi nedeniyle hayatını başkasının yardımı ve bakımı olmadan devam ettiremeyecek derecede düşkün olan engellileri ifade etmektedir. Merkeze, zihinsel, bedensel ve ruhsal özür grupları aşağıda belirtilen yaş ve cinsiyet durumları dikkate alınarak ayrı gruplar hâlinde kabul edilir. Merkez açılış izin belgesinde de bu gruplardan hangilerine hizmet sunulacağı belirtilmektedir. a) 0 6 yaş kız ve erkek, b) 7 12 yaş kız ve erkek, c) 13 18 yaş kız, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8
Bakıma Muhtaç Özürlülere Yönelik Özel Bakım Merkezleri Yönetmeliğinin amacı, gerçek veya özel hukuk tüzel kişileri tarafından açılacak bakıma muhtaç engellilere yönelik özel bakım merkezlerinin açılış izni, çalışma şartları, personel standardı, denetlenmeleri ile ücret tespiti ve ödemelerine ilişkin usul ve esasları belirlemektir. ç) 13 18 yaş erkek, d) 19 ve üzeri yaş kız, e) 19 ve üzeri yaş erkek. Gündüzlü hizmet veren merkezde, bakılan her kırk sekiz bakıma muhtaç engelli için iki mesleki personel ve bir sağlık personeli; her altı bakıma muhtaç engelli için bir bakıcı olmak üzere personel çalıştırılmaktadır. Yatılı hizmet veren merkezde ise, haftanın altı iş gününde, merkezde bakılan her kırk sekiz bakıma muhtaç engelli için iki mesleki personel ve bir sağlık personeli çalıştırılmaktadır. Merkezde sosyal hizmet uzmanları tarafından gerçekleştirilen psikososyal destek hizmetleri; 1. Bakıma muhtaç engelli ailesinin, engelliyi ve özür durumunu kabullenmesine, bilgilendirilmesine yönelik kişisel veya grup çalışması yöntemiyle verilecek hizmetleri, 2. Bakıma muhtaç engellinin özrünü, mevcut durumunu ve yerleştirildiği ortamı kabullenmesine, bilgilenmesine ve gelişim alanlarında desteklenmesine yönelik kişisel ve grup çalışması yöntemiyle verilecek hizmetleri, 3. Engelli ve ailesinin sosyal hakları ve mevcut kaynakların kullanılmasına yönelik kişisel ve grup çalışması yöntemiyle verilecek hizmetleri, 4. Engellinin bağımsız yaşama, sosyal hayata uyumuna ve katılımına yönelik sosyal, kültürel, sanatsal ve sportif etkinlikler ile düzenlenecek bu tür etkinliklere katılabilmesi için refakat hizmetleri, 5. Engellinin terk edilme, ret edilme, özür durumunu kabullenememe, ümitsizlik, intihar etme, yalnızlık, sevgisizlik gibi olumsuz duygulardan kurtarılmasına ve depresyon ve stres gibi durumların yaşanmasının engellenmesine yönelik kişisel çalışma veya grup çalışması yöntemiyle verilecek hizmetler gibi psikososyal destek hizmetlerini içermektedir. Bakıma muhtaç engelli bireylerin bakım ihtiyacına, takvim yaşına ve diğer özelliklerine, sunulacak bakım hizmeti ve hedeflerinin birbirine yakınlığına ve fiziksel koşullara göre azami altı bakıma muhtaç engelliden oluşan gruplar oluşturulmaktadır. 2011 yılında yapılan düzenlemeyle diğer kamu kurumlarına bağlı olan merkezlerle ve Özürlü ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü ne bağlı olan tüm merkezler Genel Müdürlüğün çatısı altında toplanarak Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Özürlü ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü ne bağlanmıştır. 2012 yılı itibariyle Genel müdürlüğe bağlı 84 tane engelli bakım ve rehabilitasyon merkezinde engellilerimize hizmet verilmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9
Bakıma Muhtaç Özürlülere Yönelik Özel Bakım Merkezleri Yönetmeliği 2006 da yürürlüğe giren yönetmeliğin amacı, gerçek veya özel hukuk tüzel kişileri tarafından açılacak bakıma muhtaç engellilere yönelik özel bakım merkezlerinin açılış izni, çalışma şartları, personel standardı, denetlenmeleri ile ücret tespiti ve ödemelerine ilişkin usul ve esasları belirlemektir. Merkezlerden, bakıma muhtaç engelli kişiler yararlanmaktadır. Bu kişiler, özürlülük sınıflandırmasına göre ağır özürlü olduğu belgelendirilenlerden, günlük hayatın alışılmış, tekrar eden gereklerini önemli ölçüde yerine getirememesi nedeniyle hayatını başkasının yardımı ve bakımı olmadan devam ettiremeyecek derecede düşkün olan engellileri ifade etmektedir. Merkezden yararlanan her kişi için, bakıma muhtaç engellilerin bakımına ilişkin fiziksel, psikososyal ve benzeri alanlarda yaşanan sorunları, bu sorunların sebepleri ve tespit edilen veriler dikkate alınarak hangi alanlarda bakıma ihtiyacının olduğunun belirlenmesini, belirlenen ihtiyaçlar doğrultusunda yapılabilecek çalışmaları içeren ve genel çerçevesi Genel Müdürlükçe belirlenen bireysel bakım planı yapılmaktadır. Merkezler yatılı veya gündüzlü hizmet verebilmektedir. Yönetmelikte 2007 yılında yapılan değişiklik ile evde bakım hizmetleri de eklenmiştir. Buna göre; merkez aracılığıyla bakıma muhtaç engelli bireyin ikametgâhında bakım hizmeti verilebilir. Bu durumda merkez bünyesinde en az 2 mesleki ve 1 sağlık personelinden olmak üzere 3 kişi ile evde bakım hizmet birimi oluşturulur. Merkez aracılığıyla ikametgâhında bakım hizmeti verilen bakıma muhtaç engelli sayısı, merkezde bakılan bakıma muhtaç engelli sayısı ile birleştirilir ve merkezin bakım hizmeti verdiği toplam bakıma muhtaç engelli sayısına göre merkezde mesleki personel ve sağlık personeli çalıştırılır. Merkez değerlendirme kurulunun hazırlayacağı bireysel bakım planı doğrultusunda evde bakım hizmet biriminin denetim ve rehberliğinde bakıcı personel tarafından bakım hizmeti verilir. Ayrıca, evde bakım hizmet birimi bakıma muhtaç engelli bireyi ve ailesini her ay düzenli olarak ikametgâhında ziyaret ederek bakım hizmetlerinin sunumunu takip eder, bakıma muhtaç engelli bireye ve ailesine psikososyal destek hizmetlerini verir. 2012 yılı itibariyle, Genel Müdürlüğün denetiminde bulunan; gerçek kişilere ait 100 yatılı bakım ve rehabilitasyon merkezinde engellilerimize hizmet verilmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10
ENGELLİLERİN SOSYAL GÜVENLİĞİYLE İLGİLİ YASAL DÜZENLEMELER Engellilerin sosyal güvenliğiyle ilgili temel yasal düzenleme 2006 da yürürlüğe giren 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu dur. Ülkemiz sosyal güvenlik sisteminin kapsadığı önemli sosyal risklerden biri özürlülüktür. Belirli bir süre çalıştıktan sonra emeklilik aylığı almaya hak kazanmış engelli kişilerin sosyal güvenliğinin sağlanması engellilere yönelik hizmetlerin önemli bir bölümünü oluşturmaktadır. Ülkemizin sosyal devlet olmasının bir gereği olarak, herkese sosyal güvenlik sağlama görevi 1982 Anayasasının 60., 61. ve 62. maddelerinde belirtilmiştir. Devletin engellileri ilgilendiren, maluliyet ve meslek hastalığı gibi sosyal risklerin oluşmasını engelleyici görevinin yanı sıra sosyal sigortalar yolu ile koruyucu bir rolü bulunmaktadır. Engellilerimizin sosyal güvenlik haklarını düzenleyen temel düzenleme diğer kişilerin de yararlandığı 2006 da yürürlüğe giren 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu dur. Kanun da özürlülükle ilgili olarak meslek hastalığı terimi kullanılmaktadır. Meslek hastalığı; sigortalının çalıştığı veya yaptığı işin niteliğinden dolayı tekrarlanan bir sebeple veya işin yürütüm şartları yüzünden uğradığı geçici veya sürekli hastalık, bedensel veya ruhsal özürlülük halleridir. Çalışma gücünün veya iş kazası veya meslek hastalığı sonucu meslekte kazanma gücünün en az % 60'ını veya vazifelerini yapamayacak şekilde meslekte kazanma gücünü kaybettiği kurum sağlık kurulunca tespit edilen kişilerse malül sayılmakta emeklilik hakkı kazanmaktadır. Kanundaki bu düzenlemeler sonradan oluşan özürlülük durumlarıyla ilgilidir. Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten önce çalışmaya başlamış olup, çalışmaya başlamadan önce alınmış ve en az % 40 oranında özürlü olduklarını gösterir sağlık kurulu raporu bulunanlar ile en az % 40 oranında doğuştan özürlü olduklarını belgeleyenlerden; en az 5400 gün uzun vadeli sigorta kolları primi bildirilmiş ya da emekli keseneği ödenmiş olması kaydıyla, istekleri halinde bu madde hükümleri esas alınarak yaşlılık aylığı (2022 sayılı, 65 Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz, Kimsesiz Türk Vatandaşına Aylık Bağlanması Hakkındaki Kanun) bağlanmaktadır. Yanı sıra, 1985 te yürürlüğe giren, 3146 sayılı Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun da Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı nın görevleri arasında engellilerin mesleki rehabilitasyonunu sağlayacak tedbirler almak bulunmaktadır. 1967 de yürürlüğe giren, 854 sayılı Deniz İş Kanunu, gemilerde engelli gemi adamı çalıştırma zorunluluğu getirmektedir. 1965 te yürürlüğe giren, 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu nda, engellilerin mesleklerine uygun kadrolara atanmaları; kurum ve kuruluşların toplam kadronun yüzde üç oranında engelli istihdam etmesi zorunluluğu getirilmiştir. Engelli istihdam etme yükümlülüğü, 2003 te yürürlüğe giren, 4857 sayılı İş Kanunu içinde yer almaktadır. Buna göre; işverenler, elli veya daha fazla işçi çalıştırdıkları özel sektör işyerlerinde yüzde üç engelli, kamu işyerlerinde ise yüzde dört engelli çalıştırmakla yükümlüdürler. Engelli çalıştırma yükümlülüğüne uymayan kişilere para cezası uygulanmaktadır. Diğer tüm çalışanların ve emeklilerin yanı sıra engellilerin sosyal güvenlikleriyle ilgili bugün geçerli olan yasal düzenleme, Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11
Kanunu dur. Yukarıda söz edilen kurum kanunlarının bazı hükümleri halen yürürlüktedir. Sosyal yardımlar ekonomik yoksunluk tespiti yapıldığında engellilere karşılıksız olarak yapılan ayni ve nakdi yardımları içerir. Engellilere sosyal yardımla ilgili yürürlükteki temel kanun, 1986 yılında çıkarılan 3294 sayılı Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Kanunu dur. Engellilere sosyal yardımla ilgili yürürlükteki bir diğer kanun, 1977 yılında yürürlüğe giren 2022 sayılı, 65 Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz, Kimsesiz Türk Vatandaşına Aylık Bağlanması Hakkındaki Kanun dur. ENGELLİLERE SOSYAL YARDIMLA İLGİLİ YASAL DÜZENLEMELER Önceki bölümde belirttiğimiz gibi sosyal yardımlar, sosyal güvenlik ve sosyal sigorta uygulamalarından farklı olarak devlet tarafından yapılan karşılıksız ödemelerdir. Sosyal yardımlarda kişinin özür durumu ve ekonomik yoksunluğu dikkate alınarak geçmişte herhangi bir prim ödemesi yapmış olması dikkate alınmaksızın nakdi ve ayni düzenli yardımlar yapılabilir. Diğer muhtaç nüfus gruplarının yanı sıra engellilere sosyal yardımlardan sorumlu olan kamu kurumu, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı na bağlı olan Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü dür. Genel Müdürlük, engellileri de içeren sosyal yardım faaliyetlerini 1986 yılında yürürlüğe giren 3294 sayılı Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Kanunu ile oluşturulan Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu kaynaklarıyla yürütmektedir. Bu kaynakları yine aynı yasa ile ülkemizdeki tüm il ve ilçede oluşturulan ve başkanlıklarını illerde valilerin ilçelerde ise kaymakamların yaptığı 973 Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı aracılığıyla kullanmaktadır. Sosyal güvencesi bulunmayan engelli vatandaşlarımıza temel ihtiyaçlarının (gıda, eğitim, yakacak, barınma, sağlık, gibi) karşılanmasına yönelik yardımlar yapılmakta, ayrıca çalışabilir durumda bulunan engellilerin üretken hale getirilmesine yönelik olarak proje destekleri de sağlanmaktadır. Gelirlerin % 5'e kadarı engelli projeleri için Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu Kurulu kararıyla Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü ve Özürlü ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü tarafından kullanılabilmektedir. Bununla birlikte, engellilerin topluma uyumunu kolaylaştıracak her türlü ortopedik ve diğer yardımcı araç ve gereçlerin standartlara uygun olarak teminini dikkate almak suretiyle, engellilere yönelik destek programlarına ilişkin usul ve esaslar ayrı bir yönetmelikle tespit edilmektedir. 3294 sayılı Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Kanunu kapsamında fakr-ü zaruret içinde ve muhtaç durumda bulunan sosyal güvenlik kuruluşlarına tabi olmayan ve bu kuruluşlardan aylık ve gelir almayan engelliler sosyal yardım hizmetlerinden yararlanmaktadır. Önceki bölümde sözünü ettiğimiz, yaşlılara yönelik olan ama engelli bireyleri de kapsayan sosyal yardımlarla ilgili bir diğer yasal düzenleme, 1977 yılında yürürlüğe giren 2022 sayılı, 65 Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz, Kimsesiz Türk Vatandaşına Aylık Bağlanması Hakkındaki Kanun dur. Kanun kapsamında aylık almakta olan engelliler, 2006 da yürürlüğe giren 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu nun hükümlerine tabi olmuşlardır. 2022 sayılı 65 Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz ve Kimsesiz Türk Vatandaşlarına Aylık Bağlanması Hakkındaki Kanun da, 2005 te yapılan ek düzenlemeye göre, 65 yaşını doldurmamış olmakla birlikte; a) Başkasının yardımı olmaksızın hayatını devam ettiremeyecek şekilde engelli olduklarını tam teşekküllü hastanelerden alacakları sağlık kurulu Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12
raporu ile kanıtlayan, 18 yaşını dolduran ve kanunen bakmakla mükellef kimsesi bulunmayan özürlülere, b) 18 yaşını dolduran, kanunen bakmakla mükellef kimsesi olmayan ve herhangi bir işe yerleştirilememiş olan özürlülere, c) Kanunen bakmakla yükümlü olduğu 18 yaşını tamamlamamış engelli yakını bulunanlara, bakım ilişkisi fiilen gerçekleşmek kaydıyla aylık ödeme bağlanmaktadır. Kanuna göre, aylık alanların devlet hastanelerinde tedavileri ücretsiz yapılmaktadır. Tespit edilen gösterge rakamının devlet memurlarının aylıklarına uygulanan katsayı ile çarpılmasından bulunacak miktar 2022 aylığı olarak hesaplanmaktadır. 2022 sayılı kanunun uygulanması sorumluluğunu Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı na bağlı olan Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü üstlenmiştir. 2006 da yürürlüğe giren, 65 Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz ve Kimsesiz Türk Vatandaşları İle Özürlü ve Muhtaç Türk Vatandaşlarına Aylık Bağlanması Hakkında Yönetmelik hükümleri gereğince, engelli olduklarını tam teşekküllü hastanelerden alacakları sağlık kurulu raporu ile kanıtlayan ve 18 yaşını doldurmuş bulunan engellilerden kanunen bakmakla mükellef kimsesi bulunmayan kişiler ile 18 yaşını doldurmuş bulunan ve herhangi bir işe yerleştirilememiş olan engelliler ve 18 yaşını tamamlamamış engelli yakını bulunanlara aylık ücret bağlanmaktadır. Bu kişilerin muhtaçlık tespitinin yapılması koşulu sağlandığında aylık nakdi ödeme alabilmektedirler. Diğer muhtaç kişilerin yanı sıra engellilerimizin sağlık sorunlarının çözümüyle ilgili düzenleme, 1992 de yürürlüğe giren, 3816 sayılı Ödeme Gücü Olmayan Vatandaşların Tedavi Giderlerinin Yeşil Kart Verilerek Devlet Tarafından Karşılanması Hakkında Kanun dur. Kanunun amacı, hiç bir sosyal güvenlik kurumunun güvencesi altında olmayan ve sağlık hizmetleri giderlerini karşılayacak durumda bulunmayan Türk vatandaşlarının bu giderlerinin, Devlet tarafından karşılanması ve bu hususta uyulacak usul ve esasların belirlenmesidir. Kanun, 2008 de yapılan düzenleme ile 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu hükümleri çerçevesinde sağlanacak sağlık yardımlarını kapsamaktadır. Yeşil kart almaya hak kazananlara 18 yaşını doldurmamış çocuklar da dâhil başvuru tarihi esas alınarak yeşil kart düzenlenir. Ancak bu kişilerin yeşil kart veren birimlere başvuru tarihinden önceki bir tarihte acil haller nedeniyle sağlık hizmeti sunucusuna başvurması halinde, yeşil kart veren birimlere başvuru tarihinden önceki doksan günü geçmemesi kaydıyla sağlık hizmet sunucusuna başvurduğu tarih itibariyle yeşil kart düzenlenir. Kanun a ek olarak aynı yıl çıkartılan yeşil kart uygulama yönetmeliği ile Kanun'dan yararlanmak üzere başvuran Türk vatandaşlarının aylık gelir veya gelir paylarının belirlenmesi, bu başvuruların değerlendirilmesi ve karara bağlanması, Yeşil Kartın şekli, hak sahiplerine dağıtılması, Yeşil Kart sahiplerinin sağlık kurumlarına şevki ve bunlara tedavi hizmeti verilmesi, bu konularda kullanılacak belgelerin şekil ve içeriği, Yeşil Kart uygulaması ile sağlanan tedavi hizmetlerinin bedellerinin ödenmesi hakkındaki usul ve esaslar düzenlenmiştir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13
DİĞER TEMEL YASAL DÜZENLEMELER Engellileri ilgilendiren ve sosyal hizmet mevzuatı kapsamında değerlendirebileceğimiz diğer hukuksal metinlere de bakmakta yarar vardır. Engellilere sosyal hizmetlerin sunulmasına düzenleyen diğer kanunlar arasında, 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu, 5393 sayılı Belediye Kanunu ve 5302 sayılı İl Özel İdaresi Kanunu yer almaktadır. Yerel Yönetimlerin Sosyal Hizmetleri Sosyal yardım ve güvenlik hizmetlerini düzenlemek, korunmaya muhtaç yaşlı, çocuk ve engellilerin bakımı, yerleştirilmesi ve rehabilitasyonu ile çalışma gücünden yoksun yoksul kimselerin sosyal güvenliğini sağlamak üzere 3017 sayılı Sağlık Sosyal Yardım Bakanlığı Teşkilat Kanununun 17.maddesine istinaden 225 sayılı kanunun 4.maddesi ile 1963 yılında Sosyal Hizmetler Genel Müdürlüğü kurulmuştur. Böylece tarih boyunca engelli kişilere, dini buyruklar ve hayırsever duygularla bireysel olarak, değişik mevzuatlar çerçevesinde kamu ve özel kuruluşlarca ayni ve nakdi yardımlar şeklinde verilen bu plansız ve programsız hizmetlere yeni bir yön verilerek, söz konusu ihtiyaç gruplarına hizmetin bir bütün olarak ve insan onuruna yaraşır bir biçimde bir sistem dâhilinde götürülmesi sağlanmıştır. 2004 yılında kabul edilen 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu na göre, Büyükşehir, ilçe ve ilk kademe belediyelerinin görev ve sorumlulukları genel hatları ile belirlenmiş, engelliler konusunda da, Hizmet sunumunda özürlü, yaşlı, düşkün ve dar gelirlilerin durumuna uygun yöntemler uygulanır şeklinde bir hükme yer verilmiştir. Kanunun 7.maddesinde büyükşehir belediyelerine, yaşlılar, özürlüler, kadınlar, gençler ve çocuklara yönelik sosyal ve kültürel hizmetler sunmak; mesleki eğitim ve beceri kursları açmak; sağlık, eğitim, kültür tesis ve binalarının yapım, bakım ve onarımı ile kültür ve tabiat varlıkları ve tarihî dokuyu korumak; kent tarihi bakımından önem taşıyan mekânların ve işlevlerinin geliştirilmesine ilişkin hizmetler yapmak. görevi verilmiştir. Büyükşehir belediye başkanının görev ve yetkileri başlıklı 18. maddenin, m bendinde, Bütçede yoksul ve muhtaçlar için ayrılan ödeneği kullanmak, özürlülerle ilgili faaliyetlere destek olmak üzere özürlü merkezleri oluşturma hükmüyle engellilere yönelik kurumsal hizmet geliştirme yükümlülüğü getirilmiştir. Belediye başkanın verilen özürlü merkezi oluşturma görevi, 2006 da yürürlüğe giren Büyükşehir Belediyeleri Özürlü Hizmet Birimleri Yönetmeliği ile daha somut hale gelmiştir. Yönetmeliğin amacı; büyükşehir belediyesi ve mücavir alanları içerisinde yaşayan özürlülerin, toplum hayatına katılımını kolaylaştıracak ve toplumsal fırsatlardan özürlü olmayan diğer bireyler gibi eşit faydalanmalarını sağlamak üzere; büyükşehir belediyelerinde özürlülerle ilgili bilgilendirme, bilinçlendirme, yönlendirme, danışmanlık, bakım, sosyal ve mesleki rehabilitasyon hizmetleri verecek olan özürlü hizmet birimlerinin kuruluş, işleyiş ve görevleri ile bu birimde çalışan personelin, yetki, sorumluluk ve görevlerine ilişkin usul ve esaslarını düzenlemektir. Yönetmelikte yer alan: a) Bakım: Durumları gereği toplum içerisinde bağımsız yaşama becerilerini kazanamayan veya kaybeden, rehabilitasyondan yararlandığı halde özel ilgi destek ve korunmaya gereksinim duyan bireylere verilen hizmetleri, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14
Belediyelerin gider kalemleri arasında engellilere yapılacak sosyal hizmet ve yardımlar yer almaktadır. b) Birim: Büyükşehir belediyelerinde engellilerle ilgili bilgilendirme, bilinçlendirme, yönlendirme, danışmanlık, bakım, sosyal ve mesleki rehabilitasyon hizmetlerini vermek amacıyla oluşturulmuş özürlü hizmet birimini, c) Bilgilendirme: Engellilerle ilgili mevcut programları ve hizmetleri içeren bilgilerin; özürlülere, ailelere ve bu konuda çalışan kişilere sağlanmasını, d) Bilinçlendirme: Engellilerin diğer insanlarla aynı haklara ve yükümlülüklere sahip olduklarını, toplumsal hayata tam katılımlarına yönelik engelleri ortadan kaldırmak amacıyla yapılan çalışmaları, e) Danışmanlık: Birimden yararlanan engelli bireylerin ve ailelerin özürlülükten kaynaklanan bireysel, ailevi, sosyal, hukuksal sorunları ve hakları konusundaki hizmetleri ile özürlülerin ve ailelerinin sorunlarına gerçekçi çözümler üretilmesi için yapılan çalışmaları, f) Mesleki rehabilitasyon: Fiziksel, zihinsel ve duygusal yetersizlik sonucu emniyetli ve uygun bir işe ihtiyacı olan engelli bireylerin yaşanılan bölgenin işgücü talebi dikkate alınarak iş ve meslek sahibi olmasını, uygun çalışma becerileri kazanmasını, yerleştirildiği iş yerinde izlenmesi ve uyumu çalışmalarını, g) Sosyal rehabilitasyon: Engelli bireyin ve ailesinin sosyal hayatta karşılaştığı her türlü sorunlarının tanımlanmasına ve çözümlenmesine yönelik çalışmalarla, engelli ve ailesinin sosyal hayata katılımlarını amaçlayan çalışmaları, h) Sosyal yardım: Yoksulluk içinde olup da temel ihtiyaçlarını karşılayamayan ve yaşamlarını en düşük seviyede dahi sürdürmekte güçlük çeken engellilere ve ailelerine yapılan ayni ve nakdi yardımları, i) Toplum temelli rehabilitasyon: Engellilerin rehabilitasyonunda halkın sorumluluk alması, hizmet dağılımının geliştirilmesi, eşit fırsatlar sağlanması ve engelli haklarının iyileştirilmesi ve korunmasını hedefleyen çalışmaları, j) Yönlendirme: Engelli bireylerin toplum içinde rehabilitasyonu, sosyal uyumu ve fırsatların eşitlenmesini sağlamaya yönelik, engelli ailelerin kendi kendilerine yardım grupları geliştirmelerine ve özürlü olmayan bireylerin özürlüler hakkındaki olumsuz tutumlarının değiştirilmesine yönelik yapılan çalışmaları ifade etmektedir. Bu hizmetler açılan özürlü hizmet birimi yoluyla verilmektedir. Yönetmeliğin 10.maddesinde birim personeli olan sosyal hizmet uzmanına aşağıda sıralanan görevler verilmiştir: 1. Birime başvuruları kabul edilen engellilerin sosyal incelemesini yapmak. 2. Engellilerin ihtiyacını tespit etmek, ilgili yerlere yönlendirmek. 3. Kamu kurum ve kuruluşları, sivil toplum örgütleri ve gönüllüler ile işbirliği yapılmasını sağlamak. 4. Engellilerin, toplum tarafından kabullenilmesi için gerekli mesleki çalışmaları yapmak. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15
5. Bölgenin sosyal gelişim planlamalarını ilgili meslek elemanlarıyla işbirliğinde yapmak. 6. Mesleki inceleme ve araştırmalar yapmak, hizmetlerin geliştirilmesini düzenleyerek izlemek. Ayrıca, Büyükşehir belediyesinin giderleri arasında, Dar gelirli, yoksul, muhtaç ve kimsesizler ile özürlülere yapılacak sosyal hizmet ve yardımlar yer almaktadır. Kanunda 2005 yılında yapılan ek düzenlemeyle, Büyükşehir belediyelerinde özürlülerle ilgili bilgilendirme, bilinçlendirme, yönlendirme, danışmanlık, sosyal ve mesleki rehabilitasyon hizmetleri vermek üzere özürlü hizmet birimleri oluşturulur. Bu birimler, faaliyetlerini özürlülere hizmet amacıyla kurulmuş vakıf, dernek ve bunların üst kuruluşlarıyla işbirliği hâlinde sürdürürler. hükmü eklenmiştir. 2005 yılında yürürlüğe giren 5393 sayılı Belediye Kanunu nda engellilere yönelik önemli hükümler yer almaktadır. Kanunun 14.maddesinde, Belediye hizmetleri, vatandaşlara en yakın yerlerde ve en uygun yöntemlerle sunulur. Hizmet sunumunda özürlü, yaşlı, düşkün ve dar gelirlilerin durumuna uygun yöntemler uygulanır. denilmektedir. Belediyenin giderleri arasında özürlülere yapılacak sosyal hizmet ve yardımlar da bulunmaktadır. Belediye başkanının görev ve yetkileri başlıklı 38. maddenin, n bendinde, Büyükşehir Belediyesi Kanunu nda olduğu gibi, Bütçede yoksul ve muhtaçlar için ayrılan ödeneği kullanmak, özürlülerle ilgili faaliyetlere destek olmak üzere özürlü merkezleri oluşturma hükmüne yer verilmiştir. Belediye hizmetlerine gönüllü katılım başlıklı 77. maddede, Belediye; sağlık, eğitim, spor, çevre, sosyal hizmet ve yardım, kütüphane, park, trafik ve kültür hizmetleriyle yaşlılara, kadın ve çocuklara, özürlülere, yoksul ve düşkünlere yönelik hizmetlerin yapılmasında beldede dayanışma ve katılımı sağlamak, hizmetlerde etkinlik, tasarruf ve verimliliği artırmak amacıyla gönüllü kişilerin katılımına yönelik programlar uygular. hükmü yer almaktadır. 2005 yılında yürürlüğe giren 5302 sayılı İl Özel İdaresi Kanunu nun, İl özel idaresinin görev ve sorumlulukları başlıklı 6. maddesinde, İl özel idaresi hizmetleri, vatandaşlara en yakın yerlerde ve en uygun yöntemlerle sunulur. Hizmet sunumunda özürlü, yaşlı, düşkün ve dar gelirlilerin durumuna uygun yöntemler uygulanır hükmü yer almaktadır. İl özel idaresinin giderleri arasında özürlülere yapılacak sosyal hizmet ve yardımlar da bir kalem olarak bulunmaktadır. Kanunda ayrıca, engellilere yönelik hizmetlerin yapılmasında ilde dayanışma ve katılımı sağlamak, hizmetlerde etkinlik, tasarruf ve verimliliği artırmak amacıyla gönüllü kişilerin katılımına yönelik programlar uygulanması yükümlülüğü getirilmiştir. 3308 sayılı Mesleki Eğitim Kanunu nda, özel eğitime muhtaç kişilere özel meslek kursları düzenlenmesi hükmü yer almaktadır. Eğitim 1961 de yürürlüğe giren, 222 sayılı İlköğretim ve Eğitim Kanunu nun 12.maddesinde, Mecburi ilköğrenim çağında bulundukları halde zihnen, bedenen, ruhen ve sosyal bakımdan özürlü olan çocukların özel eğitim ve öğretim görmeleri sağlanır hükmüne yer verilmiştir. Engellilerin eğitimiyle bağlantılı olarak; 1986 da yürürlüğe giren, 3308 sayılı Mesleki Eğitim Kanunu nda, özel eğitime muhtaç kişilere iş hayatında geçerliliği olan görevlere hazırlayıcı özel meslek kursları düzenlenmesi, kursların düzenlenmesinde ve uygulanmasında bu kişilerin ilgi, ihtiyaç ve yetenekleri dikkate Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16
Engellilere yönelik sağlıkla ilgili yasal düzenlemelerde özürlülüğün önlemesine yönelik hükümler bulunmaktadır. alınması hükümleri konulmuştur. 1992 de yürürlüğe giren, 3797 sayılı Milli Eğitim Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkındaki Kanun da, Özürlü sağlık kurulu raporu düzenlemeye yetkili sağlık kurum veya kuruluşlarınca verilen sağlık kurulu raporuyla asgari % 20 özürlü olduğu tespit edilen ve özel eğitim değerlendirme kurulları tarafından da eğitsel değerlendirme ve tanılamaları yapılarak özel eğitim okulları ile özel eğitim ve rehabilitasyon merkezlerinde verilen destek eğitimini almaları uygun görülen; görme, işitme, dil-konuşma, spastik, zihinsel, ortopedik veya ruhsal özürlü bireylerin; eğitim giderlerinin her yıl Maliye Bakanlığınca belirlenen tutarı, Millî Eğitim Bakanlığı bütçesine bu amaçla konulan ödenekten karşılanır. hükmü konulmuştur. Bu sayede engelli öğrencilerin, ücretsiz ek eğitim desteği alması olanaklı kılınmıştır. Zira 1973 te yürürlüğe giren, 1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu nda, Özel eğitime ve korunmaya muhtaç çocukları yetiştirmek için özel tedbirler alınır. hükmü mevcuttur. 2001 de yürürlüğe giren, 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu, Ana ve babanın çocuğuna, özellikle bedensel ve zihinsel engelli olanlarına, yetenek ve eğilimlerine uygun düşecek ölçüde, genel ve meslekî bir eğitim sağlamaları yükümlülüğünü getirmiştir. 2005 te yürürlüğe giren Millî Eğitim Bakanlığı Özel, Özel Eğitim Kursları Yönetmeliği özel, özel eğitim kurslarındaki eğitim- öğretimi, yönetimi, öğrenci kayıt ve kabulü, öğretim programlarını, çalışma sürelerini, başarının değerlendirilmesini ve işleyiş esaslarını düzenlemektedir. Yönetmelik çerçevesinde açılacak olan kursların amacı, engelli bireylerin; ilgi, istek, yeterlilik ve yetenekleri doğrultusunda, genel ve meslekî eğitim görme haklarını kullanabilmelerini, Özel eğitim gerektiren bireylerin öğrenciyi merkez alan bir yaklaşımla hazırlanan programlarla konuşma ve dil gelişim güçlüğü, zihinsel, fiziksel, duyusal, görsel, sosyal, duygusal veya davranış problemleri ile temel öz bakım becerilerini, bağımsız yaşam becerilerini geliştirmek ve topluma uyumlarını sağlamaktır. Sağlık 1993 te yürürlüğe giren, 3960 sayılı Kalıtsal Hastalıklarla Mücadele Kanunu, devletin özürlülüğe yol açan diğer kalıtsal hastalıklarla koruyucu sağlık hizmetleri kapsamında mücadele edeceğini hükme bağlamıştır. 1987 de yürürlüğe giren, 3359 sayılı Sağlık Hizmetleri Temel Kanunu nda, 1997 de yapılan ek düzenlemede, Özürlü çocuk doğumlarının önlenmesi için, gebelik öncesi ve gebelik döneminde tıbbi ve eğitsel çalışmalar yapılmaktadır. Yeni doğan bebeklerin metabolizma hastalıkları için gerekli olan testlerden geçirilerek risk taşıyanların belirlenmesine ilişkin tedbirler alınmaktadır. 2005 te yapılan ek düzenlemede, rehabilite edici tıbbi hizmetlerde kullanılan yardımcı araç ve gereçleri üretmek amacıyla, kamu kurum ve kuruluşları ile gerçek ve tüzel kişiler tarafından kurulacak kuruluşların açılış iznini vermeye Sağlık Bakanlığı yetkili olmuştur. Bu kurum ve kuruluşların açılış izninin verilmesine, üretim ve personel standardına, işleyiş ve denetimi ile daha önce açılmış olan kurum ve kuruluşların durumlarına ilişkin esaslar Sağlık Bakanlığınca çıkarılacak yönetmelikle düzenlenmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17
Bireysel Etkinlik Engelliler Mevzuatı Aile, akraba ve komşu çevrenizde bulunan engellilerin yararlandığı yasal düzenlemelerin hangileri olduğunu inceleyiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18
Özet Engelliler Mevzuatı Engelli, doğuştan veya sonradan herhangi bir nedenle bedensel, zihinsel, ruhsal, duyusal ve sosyal yeteneklerini çeşitli derecelerde kaybetmesi nedeniyle toplumsal yaşama uyum sağlama ve günlük gereksinimlerini karşılama güçlükleri olan ve korunma, bakım, rehabilitasyon, danışmanlık ve destek hizmetlerine ihtiyaç duyan kişidir. Sosyal hizmetler açısından engelliler; hafif engelli, ağır engelli ve bakıma muhtaç engelli olmak üzere üç gruba ayrılır. Engellilere yönelik sosyal hizmetlerin yasal temelini Anayasamız oluşturmaktadır. 1982 Anayasasının 10., 42., 49., 50., 61. ve 62. maddelerinde diğer özel gereksinim gruplarının yanı sıra engellilerin korunması ve güçlendirilmesi gereğini gösteren hükümler bulunmaktadır. 2008 de ülkemizin 5825 sayılı Kanunla onayladığı Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme engellilere yönelik hizmetlerde çerçeve niteliği taşımaktadır. 2005 yılında yürürlüğe giren Özürlüler Kanunu, engellilerin; ulaşılabilirlik, istihdam, bakım ve sosyal güvenliğe ilişkin sorunlarının çözümünü amaçlamaktadır. Özürlüler Kanunu, engelli bireylerin sosyal ve ekonomik işlevselliğini olumsuz etkileyebilecek tüm konuları dikkate alarak engellinin ruhsal, sosyal ve ekonomik hayatını desteklemeye yönelik düzenlemeler yapmıştır. Engellilere yönelik sosyal hizmetlerin planlanması ve uygulanmasında sorumlu kurum Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı na bağlı bulunan Özürlü ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü dür. Özürlü ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü, engelli bakımı hizmetlerini 3 yönetmeliğin hükümleri doğrultusunda yürütmektedir. Bunlar: 2006 da yürürlüğe giren, Bakıma Muhtaç Özürlülerin Tesbiti ve Bakım Hizmeti Esaslarının Belirlenmesine İlişkin Yönetmelik, 2006 da yürürlüğe giren, Bakıma Muhtaç Özürlülere Yönelik Resmî Kurum ve Kuruluşlar Bakım Merkezleri Yönetmeliği, 2006 da yürürlüğe giren, Bakıma Muhtaç Özürlülere Yönelik Özel Bakım Merkezleri Yönetmeliğidir. Bakıma Muhtaç Özürlülerin Tesbiti ve Bakım Hizmeti Esaslarının Belirlenmesine İlişkin Yönetmeliğin amacı; bakıma muhtaç engellilerin bildirimi, tespiti, değerlendirilmesi ile bakım hizmetlerine, bakım ücretlerine ve ödemelerine ilişkin usul ve esasları belirlemektir. Bakıma Muhtaç Özürlülere Yönelik Resmî Kurum ve Kuruluşlar Bakım Merkezleri Yönetmeliğinin amacı, resmî kurum ve kuruluşların bünyesinde açılacak bakıma muhtaç engellilere yönelik bakım merkezlerinin açılış izni, çalışma şartları, personel standardı ile denetlenmelerine ilişkin usul ve esasları belirlemektir. Bakıma Muhtaç Özürlülere Yönelik Özel Bakım Merkezleri Yönetmeliğinin amacı, gerçek veya özel hukuk tüzel kişileri tarafından açılacak bakıma muhtaç engellilere yönelik özel bakım merkezlerinin açılış izni, çalışma şartları, personel standardı, denetlenmeleri ile ücret tespiti ve ödemelerine ilişkin usul ve esasları belirlemektir. Engellilerin sosyal güvenliğiyle ilgili temel yasal düzenleme 2006 da yürürlüğe giren 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu dur. Engellilere sosyal yardımla ilgili yürürlükteki temel kanun, 1986 yılında çıkarılan 3294 sayılı Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Kanunu dur. Engellilere sosyal yardımla ilgili yürürlükteki bir diğer kanun, 1977 yılında yürürlüğe giren 2022 sayılı, 65 Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz, Kimsesiz Türk Vatandaşına Aylık Bağlanması Hakkındaki Kanun dur. Engellileri ilgilendiren ve sosyal hizmet mevzuatı kapsamında değerlendirebileceğimiz diğer hukuksal metinler; yerel yönetimlerin sosyal hizmetleri, engellileri ilgilendiren sağlıkla, istihdamla ve eğitimle ilgili düzenlemelerdir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19
Ödev Engelliler Mevzuatı Yaşadığınız ilde hizmet veren engelli bakım merkezlerinin temel özellikleri, bağlı bulundukları kuruluşlar ve hizmet alanların profilini betimleyen bir inceleme yapınız, 500 kelimeyi geçmeyecek şekilde yazınız. Hazırladığınız ödevi yanda görülen ödev gönderme linkini kullanarak gönderiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20