ÇANAKKALE ONSEKİZ MART ÜNİVERSİTESİ ATATÜRK ve ÇANAKKALE SAVAŞLARI ARAŞTIRMA MERKEZİ Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı

ÇANAKKALE ONSEKİZ MART ÜNİVERSİTESİ ATATÜRK ve ÇANAKKALE SAVAŞLARI ARAŞTIRMA MERKEZİ Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı Yıl : 9 Sayı : 10-11 Bahar Güz 2011 Çanakkale The Turkish Araştırmaları Yearbook of Türk Yıllığı Gallipoli Studies

ATATÜRK VE ÇANAKKALE SAVAŞLARINI ARAŞTIRMA MERKEZİ Atatürk ve Çanakkale Savaşlarını Araştırma Merkezi (AÇASAM), 1992 yılında Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Rektörlüğü ne bağlı olarak kurulmuştur. Merkezin amacı, Atatürk ün Çanakkale Savaşları ndaki rolü, bu savaşların Türk ve dünya tarihindeki yeri, önemi konularını araştırmaktır. Bu alanda yurt içi ve yurt dışında yayımlanmış, belge ve eserleri toplayıp bir arşiv ve kitaplık oluşturmak, yayınlar yapmak, bilimsel toplantılar düzenlemek ve bu amaçlarla, yurtiçi ve yurtdışındaki resmi kurum ve üniversitelerle işbirliği yapmaktır. Yukarıdaki amaçlar doğrultusunda Atatürk ve Çanakkale Savaşlarını Araştırma Merkezi bugüne kadar ulusal ve uluslar arası düzeyde çeşitli toplantılar düzenlemiş, bu toplantılarda sunulan tebliğlerin yanı sıra Çanakkale Savaşları tarihiyle ilgili kitaplar da yayımlanmıştır. Bunlar Atatürk ve Çanakkale Savaşlarını Araştırma Merkezi Müdürlüğü nden temin edilebilir. 1999 yılından itibaren, Atatürk ve Çanakkale Savaşlarını Araştırma Merkezi tarafından gerek Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi (ÇOMÜ) ve gerekse diğer üniversite öğrencilerine, Gelibolu Yarımadası Savaş Alanları ve Şehitliklere yapılan gezilerde, olanaklar ölçüsünde rehberlik hizmetleri sunulmaktadır. Ayrıca Atatürk ve Çanakkale Savaşlarını Araştırma Merkezi, çeşitli resmi ve özel kurumlara, Çanakkale Savaşları Tarihi ve Gelibolu Tarihi Milli Parkı nı ilgilendiren konularda, danışmanlık hizmetleri de vermektedir. AÇASAM ın son etkinliği ise, Çanakkale Savaşları tarihi ve Çanakkale ile ilgili bilimsel araştırmalara yer verecek Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı (The Turkish Yearbook of Gallipoli Studies) adlı, yıllık bir akademik çalışmayı başlatmak olmuştur. Yıllık 18 Mart 2003 te, ilk sayısıyla yayın hayatına başlamıştır. ii

ABOUT THE ATATÜRK AND GALLIPOLI CAMPAIGN RESEARCH CENTRE AT ÇANAKKALE ONSEKIZ MART UNIVERSITY The Atatürk and Gallipoli Campaign Research Centre (AÇASAM) was founded in 1992 under the administration of the Rectorate of Çanakkale Onsekiz Mart University (ÇOMÜ). The aim of the Centre is primarily to research all aspects of the Gallipoli Campaign and its significance in Turkish and world history, together with the decisive role played by Mustafa Kemal (Atatürk) in the campaign. We have recently decided to broaden the scope of research coordinated by the Centre to include other aspects of the history of the Çanakkale region, the results of which can be seen in the contents of the present Yearbook. With these aims in mind, the Centre organises conferences in conjunction with institutions and universities in Turkey and abroad and gathers documents and books from inside and outside Turkey for its archive. AÇASAM also publishes, in English and Turkish, Gallipoli conference proceedings which may be obtained by writing to the address given. Since 1999, the Centre has been involved in organising and guiding trips to the Gallipoli battlefields and memorials for students at ÇOMÜ and other universities. In addition, the Centre also acts in a consultative capacity to institutions and private organisations on topics related to the Gallipoli Campaign and Gallipoli National Park. The latest initiative of AÇASAM has been the commencement of an annual academic study, the Turkish Yearbook of Gallipoli Studies, that will give space to scholarly historical research into the Gallipoli Campaign and Çanakkale region. The first issue of the Yearbook came out on 18 March 2003. The second issue presents expanded coverage on different aspects that we hope will meet with interest and encourage further inter-disciplinary and inter-university ventures in the future. iii

ÇANAKKALE ONSEKİZ MART ÜNİVERSİTESİ Atatürk ve Çanakkale Savaşlarını Araştırma Merkezi Müdürlüğü SAHİBİ EDİTÖRLER HAKEM KURULU Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı Çanakkale Savaşlarının 96 ncı Yılı Yıl : 9 Sayı : 10-11 Bahar- Güz 2011 Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Atatürk ve Çanakkale Savaşlarını Araştırma Merkezi Müdürlüğü (AÇASAM) Adına Rektör Prof. Dr. Sedat LAÇİNER Prof. Dr. Ahmet Mete TUNCOKU Yrd. Doç. Dr. Mithat ATABAY Prof. Dr. İhsan GÜNEŞ Anadolu Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Eskişehir Prof. Dr. Ali Osman UYSAL Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Çanakkale Prof. Dr. İzzet ÖZTOPRAK Ankara Üniversitesi, DTCF, Ankara Prof. Dr. Zafer ÖNLER Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Çanakkale Prof. Dr. Musa ÇADIRCI Ankara Üniversitesi, DTCF, Ankara Prof. Dr. Tülay UĞUZMAN Başkent Üniversitesi, İletişim Fakültesi, Ankara Prof. Dr. Nurettin ARSLAN Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Çanakkale Prof. Dr. Ahmet ÖZGİRAY Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, İzmir (emekli) Prof. Dr. Murat TÜRKEŞ Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Çanakkale. Doç.Dr. Rüstem ARSLAN Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Çanakkale. Doç. Dr. Mehmet Fatih YAVUZ Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Çanakkale. Yrd. Doç. Dr. Mithat ATABAY Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Çanakkale. Yrd. Doç. Dr. Muhammet ERAT Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Çanakkale. Yrd. Doç. Dr. İsmet GÖRGÜLÜ Başkent Üniversitesi, Ankara. ISBN 975-8100.30.0 iv

ÇANAKKALE ARAŞTIRMALARI TÜRK YILLIĞI İÇİNDEKİLER SUNUŞ... 1 Çanakkale Eski Merkez Hastanesi (Chanakkale Former Central Hospital... 3-24 Senem Yiğit KAHRAMAN Çanakkale Muharebelerinde Cephede ve Cephe Dışında Sağlık Hizmetleri (Front and Front-Line Healtth Services Outside The Battle of Chanakkale... 25-70 Ahmet ESENKAYA Balkan Savaşları Sırasında Çanakkale Bölgesinde Faaliyet Gösteren Hilal-i Ahmer Hastaneleri (During The Balkan Wars in the Chanakkale Region Activity That Hospitals Hilal-i Ahmer (Red Crescent... 71-86 Mithat ATABAY Erenköy Hastanesi ve Troia Kazıları (Erenköy Hospital and Archaelogical Studies in Troia... 87-94 Rüstem ARSLAN Büyük İskender in Troas ta İzlediği Rota ve Granikos Savaşı (The Route of Alexander the Great on the Troad and Granicus Battle)... 95-108 Reyhan KÖRPE Milli Mücadele Sırasında Yunanlıların ve İtilaf Devletlerinin Çanakkale Bölgesinde Savaş Hukukuna Aykırı Davranışları Hakkında Kısa Notlar... 109-126 Barış BORLAT Gelibolu Hatıratı (Gallipoli Memoirs... 127-152 Kaymakam Mehmet Emin Bey v

vi Baskı Pozitif Matbaa Çamlıca Mah. 145. Sk. No: 10/16, 06200Yenimahalle / Ankara Tel: 0312 397 00 31 pozitif@pozitifmatbaa.com

SUNUŞ 2011 yılında Çanakkale Savaşlarının 96 nci yıldönümü olması yanında Çanakkale Eski Merkez Hastanesi nin de kuruluşunun 140 ncı yılıdır. O nedenle Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı nın 10 uncu ve 11 inci sayılarını tek bir ciltte ve özel sayı olarak sunmaya karar verdik. Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı nın bu cildinin ana konusunu o nedenle hastanelere ayırdık. Senem Yiğit Kahraman Çanakkale Eski Merkez Hastanesi konusunda uzun ve zahmetli bir çalışmadan sonra tamamladığı yüksek lisans tezini bir makaleyle bizimle paylaştı. Çanakkale Savaşları sırasındaki sağlık hizmetleri konusunu Ahmet Esenkaya kapsamlı bir biçimde belgelere dayanarak kaleme aldı. Balkan Savaşları Sırasında Gelibolu ve Çanakkale bölgesinde Kızılay ın hastaneleri ve faaliyetleri arşiv vesikalarıyla Mithat Atabay tarafından ele alındı. Rüstem Arslan ise Kırım Savaşı sırasında Erenköy de İngilizler tarafından kurulan hastaneyi ve bölgedeki Troia kazılarını ele aldı. Büyük İskender in Granikos Savaşı ve Çanakkale bölgesinde izlediği rota ise Reyhan Körpe tarafından incelendi. Son olarak 1910-1911 yıllarında Mehmet Emin Bey tarafından yazılan Gelibolu Hatıratı adlı eserin transkripsiyonu da Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı nda yer aldı. Yıllığımızın bu özel sayısında; değerli araştırmacıların ilgi ve beğeniyle okuyacağınıza inandığımız değerli araştırma incelemeler yer almaktadır. Sizlere sunduğumuz bu çalışma ile temel amacımız olan; Çanakkale Savaşlarının bilimsel, yansız ve doğru bir şekilde araştırılıp bilinmeyen yönlerine ışık tutmak ilkemiz doğrultusunda, biraz olsun katkıda da bulunabildiğimize inanıyoruz. Yıllığımızın bu sayısının hazırlanıp yayınlanmasında; değerli çalışmalarıyla bizlere destek veren araştırmacılar başta olmak üzere, emeği geçen herkese en içten teşekkürlerimizi sunuyoruz. Saygılarımızla Dr. Mithat ATABAY Atatürk ve Çanakkale Savaşlarını Araştırma Merkezi Müdürü

Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı 10-11 nci Sayısı ( s.3-24) ÇANAKKALE ESKİ MERKEZ HASTANESİ (KALE-İ SULTANİYE HASTAHANE-İ ASKERÎYYE) Senem YİĞİT KAHRAMAN Y. Mimar Restoratör, İstanbul Teknik Üniversitesi ÖZET Osmanlı son dönemine ait hastane binalarımızın, çoğu günümüze harap durumda gelebilmiştir. Yapıldığı döneme ait birer belge niteliğindeki tarihi hastanelerin sayısı oldukça azdır. Bu çalışmada Osmanlı İmparatorluğu ile Türkiye Cumhuriyeti dönemine tanıklık etmiş olan önemli bir anıtın şu andaki durumu, koruma altına alınabilmesi için gereken önlemler araştırılmıştır. Çanakkale Eski Merkez Hastane nin (Kale-i Sultaniye Hastahane-i Askeriyye) geçmişi araştırılmış, korunup, geleceğe aktarılabilmesi için gerekli müdahaleler projelendirilmiştir. Binanın sistem detayları ve kullanılışına dair izlerin yanı sıra her türlü belge, yazı ve fotoğraf bu çalışmaya yön vermiştir. Çanakkale Eski Merkez Hastane şu anda metruk durumdadır ve tehlike arz etmektedir. Günümüze gelene değin defalarca bombalanmış, yangınlar ve deprem geçirmiştir. 1915 Çanakkale Savaşı ndaki bomba etkisi şu an bina sahasında gözle görülebilmektedir. Bombanın etkisi ile dikdörtgen avlulu binanın kuzey ve batıdaki kolları, çökmüş ve yıkılmıştır. Ahşap çatı iskeletinden geriye, yangınların etkisiyle, sadece küçük parçalar kalmıştır. Dolayısıyla yıllardır çevresel iklim koşullarına karşı da korumasız olduğundan, sıcak soğuk döngüleri, kar, yağmur, rüzgâr etkileriyle binada kullanılan taşlar ve harçlarda kayıplar oldukça fazladır. Binanın görece daha sağlam kalabilen doğu ve güney kolları 1960 lara kadar kullanılmıştır. Bu süreç içerisinde birtakım onarımlar yapılmaya çalışılmıştır. İç mekânlara yer yer çimento katkılı sıva yapılmış, döşeme üzerine beton dökülmüştür. Çimento eski taş ve harç ile hiçbir

şekilde örtüşmeyen bir malzeme olduğundan, duvar yüzeylerinde tuzlanmalara ve karbonlaşmaya sebep olmuştur. Hastahanenin restorasyon projesinde, binanın bomba etkisiyle harabe durumuna gelen kısmı haricindeki doğu ve güney kanadının rekonstrüksiyonu, bombalanan batı ve kuzey kanadının ise Açık Hava Müzesi olarak tarihi bir belge olarak insanların ziyaretine sunulması önerilmiştir. Anahtar Kelimeler: Askeri hastane, Hastahane, Çanakkale, Hastahane-i Askeriyye. SUMMARY Most of the Ottoman period hospitals are redundant; some in a ruinous state. They are documents about the period they were constructed in. Possibilities to protect, the hospital were researched. The Project contains the survey of the existing building, investigation for its reconstitution and recommends the partial restoration of the building. All kinds of records, written and photographic documentation were investigated, surveying at the site had been done carefully and they contributed to the improvement of the Project. Çanakkale (Old) Central Hospital is a ruin now and it is in dangering collapse at the moment. The structure was bombed during the war, over and over again. Moreover, the building was exposed to fire and earthquakes. The destructive effect of the bomb is still visible at the site. North and west wings have collapsed and demolished by the bomb. There are small pieces surviving from the timber roof which was covered the building. Therefore, the stone elements and mortar of the walls have been exposed to freezing and thawing cycles, snow, rain water and wind. The restoration project proposes the east and south wings of the building to be reconstructed and the west and north of the building are going to be used as an Open Air Museum. Keywords: Military Hospital, Hospital, Çanakkale. 1.Giriş Çanakkale nin Liman Bayırı mevkii, Cevat Paşa Mahallesi Havan Tabya 1 sokaktaki Askerî Hastane binası, 1890 lı yıllardan günümüze yarı harabe halinde de olsa tarihe tanıklığına devam etmektedir. Hastanenin varlığı sebebiyle Liman Bayırı mevkii ismi, Çanakkalelilerin günlük yaşam dilinde Hastane Bayırı Mevkii adını almıştır. Hastane, Çanakkale nin 4

kuzeyinde, güney cephesi limana hâkim olacak şekilde Askerî Hastane olarak bina edilmiştir (Resim1, Resim 2). 1897 yılına ait Tapulama tutanağındaki en eski kayıtın 205, 206 sıra numarasıyla cilt:28, sayı:118 de olduğu saptanmıştır. Resim 1 : Eski Türkçe yazıyla Müceddeden inşa olunan Hastahane-i Askeriye yazılı belge İ.Ü. Nadir Eserler Müzesi II. Abdülhamid Koleksiyonundan alınmıştır. 1 Resim 2 : 20. yy ilk çeyreğinde, kordondan Çanakkale Askeri Hastanesi güney görünüşü. 2 Bugün 488 ada/ 54 pafta, 10 ve 11. parselde bulunmakta olan bina tapu Sicil Müdürlüğü nde 29.05.1970 Arsa ve Askeri Koğuş olarak kayıtlıdır ve Maliye Hazinesi ne verilmiştir. Aynı adanın 11. parseli Milli Savunma Bakanlığı na tahsisli Arsa dır. 1 İ.Ü. Nadir Eserler Kütüphanesi, II. Abdülhamid fotoğraf koleksiyonu. 2 Çanakkale Deniz Müzesi Fotoğraf Arşivi. 5

2. Hastahanenin Tarihçesi Çanakkale de asker hastanelerinin kuruluşu ile ilgili ilk bilgiler 1287/ 1871 tarihli Cezayir-i Bahr-i Sefid vilayeti sâlnâmesinde kayıtlıdır 3. Kemal Özbay ın Hastaneler kitabında Sırtını 1915 Çanakkale Savaşlarını simgeleyen Büyük Anıt Tepeye vermiş ve kıyı boyunca yerleşmeye çalışan 4 diye bahsi geçen bu askeri hastaneye (1000 yataklı) ek, bir benzeri olarak Liman Bayırı mevkiine inşa edilmiş olma olasılığı yüksektir. 1884 yılından sonra, hizmet personeli ve hekim sayısının artmış olması da bu olasılığı güçlendirmektedir. 1911 Trablus savaşı sırasında bir az daha kuvvetlendirilmiş, 1912 1913 Balkan Savaşında bir değişiklik olmamış, 1914 I. Dünya Savaşı ve özellikle Çanakkale Savaşı sırasında Merkez Hastanesi adı altında seyyar ordu sağlık birimleriyle birlikte Ağır Yaralılar Hastanesi olarak 1916 ya kadar hizmet etmiştir. 1915 yılına ait haritada hastanenin şematik çizimi görülmektedir (Resim 3). Hastane 1915 yılında, işaretlerinin tamam olmasına, İngiliz haritalarında tamam olmasına rağmen aynı gün iki defa bombalanmıştır 5 (Resim 15). Bomba etkisiyle oluşmuş çukur ve tahribat görülmektedir (Çizim 2). 1338/ de İngilizlerin yerleşmiş olduğu Çanakkale Hastanesi nde yangın çıkmış, yemekhane, ameliyathane ve telsiz telefonhanesi zarar gördüğü, B. Osmanlı Arşivi ndeki Kala-i Sultaniye Mutasarraflığı ndan yapılan beyandan anlaşılmaktadır 66. Bina duvarlarında yangın izleri ve yanık ahşap kalıntıları bulunmaktadır (Resim 12). 1918 Mondros Ateşkes Antlaşması ile bölgeyi işgal eden İtilaf devletleri tarafından askerlikten tecrit edilen Çanakkale de hastane kapatılmıştır. Lozan Antlaşması gereğince Askeri Bölge sayılmayan Çanakkale de kolluk kuvvetleri olan Jandarma birliklerinin ihtiyacı için Çanakkale Jandarma Hastanesi adı ile 100 yataklı bir sağlık tesisi açılmıştır 7. 1936 Montrö Anlaşması ile hastane kara ordusu kuruluşuna dâhil edilmiştir. 3 Kemal Özbay, Türk Asker Hekimliği Tarihi ve Asker Hastaneleri, Cilt III, II. Kitap, s.168, İstanbul, 1981. 4 Kemal Özbay, Türk Asker Hekimliği Tarihi ve Asker Hastaneleri, Cilt III, II. Kitap, s.172, İstanbul, 1981. 5 HR. SYS. 2413-60. BOA -Çanakkale Merkez hastanesinin, işaretlerinin tamam olmasına, İngiliz haritalarında gösterilmesine rağmen aynı gün iki defa bombalandığı Kızılhaç nezdindeki protestoya İngiliz hükümetinin siyasi yoldan ve tarafsız devlet vasıtasıyla protesto yapılması cevabını verdikleri, gerekenin yapılması hakkında Hilâl-i Ahmer (Kızılay) tahriratıdır. 6 BOA. DH. EUM. AYŞ. 60 17. 7 Kemal Özbay, Türk Asker Hekimliği Tarihi ve Asker Hastaneleri, Cilt III, II. Kitap, s.170, İstanbul, 1981. 6

Resim 3 : 1915 yılına ait harita 8 8 Ankara Milli Kütüphane Arşivi 7

3. Sağlık İşleri Kanunları ve Teknik İartnamelere Göre Askeri Hastanenin Konumlanışı ve Mimari Özellikleri Askerlerin sağlık işleri ile ilgili en eski bilgileri 1234/ 1818 tarihli Kanunname-i Dâhiliye-i Askeriye denilen İç Hizmet kanunu adlı belgede görülmektedir 9, daha sonra seyyar ordu ve hastanelerin yönetimine ait belgeler 1288/ 1872 tarihli Kanunname-i Umur-u Askeriye (Askeri Hizmetler Tüzüğü) adlı tüzükle belirlenmiştir 10. Askeri ve sivil hastanelerin, yoğun yerleşim alanlarından uzakta, güzel manzaralı, rüzgâra karşı korunaklı ve havadar, rutubetsiz yerlere inşa edilmesi gerektiği (1312) tarihli Fenn-i İnşâât ve Mi mâri teknik şartnamesinde belirtilmiştir 11. Hastanenin kuzeybatısında Hastane Bayır Şehitliği bulunmaktadır (Resim 4). Resim 4 : 488 ada/ 54 pafta, 10 ve 11. Parseldeki Eski (Merkez) Hastane ve Şehitliğini gösteren imar planı 12. 4. Çanakkale Eski Merkez Hastanenin Karakteristik Özellikleri ve Mevcut Durumu 125.36x79.95 m ölçülerinde, tam olarak kapanmayan dikdörtgen planlı, ortası avlulu binanın, kuzeyindeki hamamı 13x16.50 m ebatlarındadır. 9 Kemal Özbay, Türk Asker Hekimliği Tarihi ve Asker Hastaneleri, Cilt III, I. Kitap, s.8, İstanbul, 1976. 10 Kemal Özbay, Türk Asker Hekimliği Tarihi ve Asker Hastaneleri, Cilt III, I. Kitap, s.13, İstanbul, 1976. 11 Osman Nuri bin Ömer Şevki Paşa, Fenn-i İnşâât ve Mi mâri, Mekteb-i Fünun-i Harbiyye-i Şahane Matbaası, İstanbul 1312. 12 Çanakkale Belediyesi. 8

Binanın asıl girişi güney kanadının, güney cephesinin, dışa taşırılmış olan orta aksındadır. Cephenin köşe bölümleri dışa taşırılmıştır (Çizim 1). Ana giriş, güney cephesinden, sütunlu, çift kollu anıtsal bir merdivenle yapılmaktadır (Resim 9). Bu anıtsal girişin volta döşemeli üst örtüsü, MYDOS damgalı, 25x9x4 cm ebatlarındaki tuğla dolguludur (Resim 7). Doğu kanadının avluya bakan cephesinden çift kollu merdivenle iki ayrı girişi, güney kanadının avlu cephesinden üç girişi bulunmaktadır (Çizim 4). Hastaneden günümüze, ortalama 75 cm kalınlığındaki yığma duvarlarının bir kısmı gelebilmiştir. Kuzey ve batı blokları duvarlarının yaklaşık olarak % 90 ı yıkılmıştır. Batı kolu 1915 Çanakkale Savaşı sırasında İngiliz uçaklarınca bombalanmıştır 13 (Resim 5). Resim 5 : Hastahane ile ilgili yazışmalar, 1915 13. 13 HR. SYS. 2419-8. BOA İngiliz uçaklarının Çanakkale Merkez hastanesini bombalaması. 9

Bu nedenle, kuzey ve batı kanadına avlu cephesinden giriş olup olmadığı saptanamamıştır. Avlunun kuzeyinde hamamın soyunmalık bölümünün özgün üst örtüsü yıkılmıştır. Ilıklığın üzeri beşik tonoz, sıcaklık bölümünün üzeri ise kubbeyle örtülüdür. Tonoz ve kubbelerin üzerindeki kaplama korunmamış olduğundan bina dış etkenlere maruz kalmaktadır. Güney kolundaki ana giriş mahallinde, bodrum, zemin kat ve üzerinde birinci katın varlığı, kat seviyeleri döşeme izlerinden anlaşılmaktadır (Resim 12). Tuğla duvar kalıntılarındaki tuğlalar 25x9x4 cm ebadındadır, çoğunlukla MYDOS damgalıdır (Resim 7). Tuğla tonozlu bodrum kat zemin kata nispetle sağlamdır. Tonozların üstünde yer alan koridorlar ve oda döşemeleri üzerine, 1940 lardaki tadilatta beton dökülmüştür. 1915 Çanakkale Savaşları, II. Dünya Savaşı sırasında yapılmaya çalışılan tadilatlar, geçirmiş olduğu yangınlar, binanın uzunca bir süre terk edilmiş olması, dış atmosfer koşullarına maruz kalması binayı bugünkü harap durumuna ulaştırmıştır. Binanın konumu ve Çanakkale bölgesinin iklimi itibariyle çoğunlukla kuzeyden güneye doğru esen şiddetli rüzgârlara maruz kalmış olması da harabiyetinin bir başka nedenidir. Hastane binasının beden duvarları, Çanakkale yöresine özgü sarımtırak renkli kireçtaşındandır (Resim 8, Resim 9). Güney cephesinde, bodrum kat subasman kotuna kadar kesme taş ve kat arası profili işlenmiştir. Pencere ve kapı söveleri tamamen kayıptır. Sövelerin duvara monte edilebilmesi için gerekli olan, yaklaşık 20 cm uzunluğundaki demir kenetlerin kalıntıları duvarlarda görülebilmektedir (Resim 8). 5. Çanakkale Merkez Hastanesi nin korunması için öneriler İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü ne bağlı olarak 2010 yılı yüksek lisans tezi kapsamındaki, Çanakkale Eski Merkez Hastanesi Kalei Sultaniye Hastahane-i Askeriyye Rölöve Restitüsyon ve Restorasyon Projesi nde 1915 de bombalanarak bir kalıntı haline gelmiş olan hastahanenin, batı ve kuzey kanadının, insanlık için önem arz eden bir tarihî belge olması sebebiyle, Açık Hava Müzesi olarak, güney ve doğu kanadının ise rekonstrüksiyonu ile tarihe ve insanlığa hizmet etmesi düşünülmüştür. Çanakkale Eski Merkez Hastane binasının restorasyon projesinde, öncelikle mevcut durumun korunması ve sağlamlaştırılması önerilmiştir. İlk adımda, bina duvarlarına ve döşemelerine eklemlenen bütün birimler yıkılmalıdır. Sonradan eklenen bölümlerin kaldırılması, üzerinde büyüyen bitkilerin temizlenmesi ve gerekli yerlerde duvarların yıkılmasını önleyici tedbirler alınması uygun olacaktır. Bina sonradan 10

yapılan çimento katkılı sıva ve beton döşemelerden arındırılmalıdır. Bitkiler ve ağaçlar, kimyasal malzeme ile kökünden temizlenmelidir. Öncelikle, kuzeybatı köşesindeki muhdes hela binası yıkılarak, muhdes artıklardan temizlenen batı ve kuzey kanadının, dış hava koşullarına açık olması engellenmesi amacıyla, paslanmaz çelik boru ayaklarla oluşturulan konstrüksiyon kırılmaz cam malzeme ile çepeçevre kuşatılmalıdır. Üzeri hafif, şeffaf bir malzeme ile örtülmelidir. Hastane binasının doğu ve güney kanadı beden duvarlarında, eksik parçaların bütünleme tekniği ile yeniden yapımı önerilmektedir. Özgün harç yapısına uygun yapıda üretilen harç, gerekli yerlerde kullanılarak mikro enjeksiyon yöntemi ile duvarlar sağlamlaştırılmalıdır. Bodrum katın bazı mahallerinde kısmi olarak görülebilen zemin döşemesindeki yüzeyin çok fazla kayıp ve aşınmalar olan özgün taş malzemeye uygun malzeme ile döşeme kaplaması yapılmalıdır. Duvarlar ve tonoz örtülü tavanlar, özgün sıva numunesine uygun yapıdaki harçla sıvanarak, fotoğrafta görülebilen özgün renginde boyanmalıdır. Güney bloktaki, toprak dolmuş olan zemin temizlendikten sonra, altından çıkan duruma bakılıp özgün malzeme ile döşenmelidir. Zemin kat, ahşap döşemesinin özgün detaya uygun şekilde uygulanabilmesi için, taşıyıcı duvarların sağlamlaştırmaları gereklidir. Öncelikle yastık kirişlerinin döşenmesinden sonra, döşeme kirişleri üzerine uygulanmalıdır. Güney bloktaki ana giriş bölümünde bir kısmı toprak altında kalmış, kalanlarında da fazla miktarda kayıplar olan zemin döşemesi karosimanları için detaylı kazı yapılıp, mahallerin içindeki dolgu toprak temizlendikten sonra, döşemenin durumu 1/50 ölçekli çizimler ve fotoğraflarla belgelenmeli, yeniden oluşturulması için öneri çizim hazırlanmalıdır. Özgün karosimanların eksik, kırılmış parçaları, özgün malzemesine yapı ve ebatlarına uygun şekilde üretilip bütünleme yapılabilir. Ancak, yeni üretilmiş olan malzeme özgün malzemeden, ilk bakışta ayırt edilebilecek şekilde olmalı, özgün teknikle döşenmelidir. Pencereler özgün malzeme ve teknikle bütünlenmelidir. Cephe pencereleri üzerindeki profilli alınlık özgün malzemeye uygun bir malzeme ile yeniden yapılmalıdır. Tamamen yıkılmış olan duvarların, özgün malzeme ve teknikle yeniden inşa edilmesi için yöresel malzeme kaynakları araştırılmalı, nitelikli ustalar bulunmalıdır. Çatının, sağlamlaştırılan duvar üzerinde yeniden yapımı için önce yastık ve döşeme kirişlerinin yerleştirilmesi gereklidir. Ahşap konstrüksiyon olarak rekonstrüksiyon yapılmalıdır. Güney cephesindeki, üzeri kabartmalı olan yarım daire kemerli, kesme taştan oluşturulmuş ana giriş kapısındaki kayıplar ve aşınmalar aslına uygun plastik malzeme ile bütünleme 11

yapılabilir. Avlu cephesindeki, anıtsal kapı alınlıkları ve sövelerindeki kayıplarda da aynı yöntemle bütünleme yapılmalıdır. Rekonstrüksiyonu yapılmış olan doğu ve güney kanadı, Kale-i Sultaniye -i Askeriyye adı altında özgün kullanımının balmumu heykellerle sergilendiği bir Müzeye dönüştürülmesi projelendirilmiştir. Projede belirtildiği şekilde, müzenin ana girişi, hastahanenin özgün giriş kapısından yapılmalı, güvenlik ve bilet kontrolünden sonra misafirler, kapılarında mahallerin özgün kullanımına dair bilgi yazılı olan odaların içini ziyaret edebilmelidirler. Odaların içinde, savaş yıllarından kalma resimler sergilenebileceği gibi, o dönemde kullanılan cerrahî aletler, cihazları sergilenebilir. Özellikle güney kanadın, batı blokla birleştiği koridor mahallinde görsel ve işitsel video perdeye düşürülerek sürekli yayın yapılması sağlanmalıdır. 12

EKLER ÇİZİMLER Çizim 1: Askeri Hastane binasının Rölöve çizimleri zemin kat planı 14. 14 Senem Yiğit, ÇANAKKALE ESKİ MERKEZ HASTANESİ KALE-İ SULTANİYE HASTAHANE-İ ASKERİYYE RÖLÖVE RESTİTÜSYON ve RESTORASYON PROJESİ, Y. Lisans Tezi 2010 13

Çizim 2: Askeri Hastane binasının Rölöve çizimleri birinci kat planı. Çizim 3: Askeri Hastane binasının Rölöve çizimleri Doğu ve Güney görünüşleri [14]. 14

Çizim 4: Askeri Hastane binasının Restorasyon Önerileri Analiz çizimleri Kuzey ve Batı görünüşleri [14]. 15

Çizim 5: Askeri Hastane binasının Restorasyon Önerileri Analiz çizimleri kesitleri[14]. 16

Çizim 6: Askeri Hastane binasının Restorasyon Önerileri Analiz çizimleri kesitler [14]. 17

RESİMLER Resim 6 : Güney kanadın güney cephesindeki giriş kapısı kısmi görünümü. Resim 7 : Güney kanadın güney cephesindeki anıtsal giriş ait kolon başlıkların kısmi görünümü ve MYDOS damgalı tuğlalardan oluşan volta döşeme. 18

Resim 8 : Güney kanadın güney cephesi kısmi görünümü. Resim 9 : Güney kanadın güney cephesi kısmi görünümü. 19

Resim 10 : Güney kanadın güney cephesindeki giriş kapısına bina içinden bakış. Resim 11 : Hastane ana giriş mahalli zeminindeki karosiman kalıntıları. 20

Resim 12 : Bodrum ve zemin kat arasındaki kat arası döşeme izleri, yanmış döşeme kirişi parçası. Resim13. (Güney kanadı) Kuzey cephesi kısmi görünüşü. 21

Resim 14 : Güney kanadınkuzey cephesi ile avlunun kısmi görünüşü. Resim 15 : İngiliz uçaklarının Çanakkale Merkez hastanesini bombalaması [13]. 22

Resim 16 : Bomba etkisinin en belirgin görüldüğü batı kanadından hastane avlusuna bakış. Resim 17 : Bomba etkisiyle en fazla tahribatın olduğu kuzey kanadı görünüşü. 23

Resim 18 : Kuzey kanadındaki hamamın batı cephesinden kısmi görünüş. 24

Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı 10-11 nci Sayısı ( s.25-70) ÇANAKKALE MUHAREBELERİNDE CEPHEDE VE CEPHE DIŞINDA SAĞLIK HİZMETLERİ FRONT AND FRONT-LİNE HEALTH SERVİCES OUTSİDE THE BATTLE OF ÇANAKKALE Ahmet ESENKAYA Yrd. Doç. Dr. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Eğitim Fakültesi ÖZET Gelibolu Yarımadası nda yer alan Seddülbahir ve Arıburnu, Anafartalar, Suvla merkezli yürütülen muharebelerde, sıcak harp kadar, hastane hizmetleri gibi pek çok sağlık hizmetinin nasıl yürütüldüğünün bilinmesinin gerekliliği ortadadır. Birinci Dünya Savaşı cepheleri içerisinde Çanakkale Cephesi nden kısa süren ve büyük kazanlar elde edilen cephe olması arzu edildi. İtilafların beklentileri, savaşın daha fazla uzamasından ve daha fazla kayıptan başka bir getirisi olmadı. Türklük için bu sonuç büyük bir yeniden dirilme idi ancak bu eşsiz zaferin bedeli de ağır oldu. Muharebelerinin çok uzun sürmesi nedeniyle şehit sayısı gibi yaralananlar da o nispette çok idi. Yaralanmaların yanında bitlenme, sıtma, kolera, dizanteri, para tifo, tifüs, sarılık, iltihap, iskorbüt v.b. problemler de her an mevcuttu. Savaş ortamından dolayı uykusuzluk, bitkinlik, düzensiz nabız atışları, sağırlık, halsizlik gibi normal kabul edilen durumlar da her an mevcuttu. Yine de her şeye rağmen titizlikle temizlik kurallarına uyulmaya çalışıldı. Türk Sağlık Teşkilatı, dar bir sahada sıkışık vaziyette bulunan bir orduya, önemli bulaşıcı bir hastalık çıkmasına meydan vermemiştir. Dokuz ay süreçle 110.220 yaralı, 70.939 hasta ve hava değişimine ihtiyacı olanları menzil vatan ve Kızılay hastanelerine sevk etmiştir. Hastanelerde bu süreçte 48.268 hasta, 22.619 yaralı tedavi edilmiş; hastalar arasında %11.6, yaralılar arasından %2.7 şehit olmak suretiyle tedavilerinde başarı sağlanmıştır. 5. Ordu nun hastanelerinin ağırlık merkezi İstanbul daydı. Hasta ve yaralıların sürekli İstanbul a tahliyesi sebebiyle, İstanbul hastaneleri tamamen dolduğu zamanlarda şehrin muhtelif yerlerinde Ordu ve Kızılay yardımı ile Balkan savaşlarında olduğu

gibi resmi ve özel okul, resmi kurum ve binalar hastane haline sokulmuştur. Öğrencileri cephelere sevk edilen Gülhane ile Tıp Fakültesi, eğitim çalışma-larını kısarak birer yardımcı harp hastanesi olmuşlardır. Tüm Doğu Trakya ya ilave olarak İzmit, Eskişehir ve Konya ya kadar uzanan yurt içi sağlık kurullarıyla birlikte, İstanbul Komutanlığı Başhekimliği ne bağlı olarak faaliyet yürütülmüştür. Yaralı ve hasta naklinde, tezkerelerden başlayarak her türlü kara ve deniz araçlarından azami derecede yararlanılmıştır. İstihlak-i Milli Kadınlar Cemiyeti, Kızılay Cemiyeti, Türk Ocakları Cemiyeti ve Donanma Cemiyetleri gibi hayır kurumları gönüllüleri; gayrimüslim vatandaşlardan rahibe öğretmenler ve rahibe hastabakıcılar çalışmışlardır. Ayrıca askeri ve sivil üst düzey şahısların eşleri de gönüllü hastabakıcılık yapmışlardır. Çanakkale gibi zorluklar ve sıkıntıların çok yoğun yaşandığı bir cephede ve çevresindeki hastanelerde; ağır ve nazik bir hizmeti, büyük bir dirayetle yürütmüş olan Türk ve gayrimüslim doktorları; bu savaşın, adsız ve iddiasız kahramanlarını, yeni nesillere aktarmak ve en azından sağlık hizmeti veren kurumlara onların adlarını vererek ebediyete göçmüş bu insanları ölümsüzleştirerek hatırda kalmasını sağlamak da bilimsel davranış metodunun vazgeçilmez bir gereğidir. Sonuç olarak bu çalışma basit bir deneme niteliğindedir. Pek çok birinci derece malzemeye rağmen eldeki malzemenin kifayetsizliği nedeni ile pek çok yönden eksiklik arz etmektedir. Anahtar Sözcük: Gelibolu, Çanakkale Savaşları, Osmanlı İmparatorluğu SUMMARY It is essential to know not only the shooting-war in the combats occurred in different fronts in the Gallipoli peninsula like Seddülbahir, Arıburnu, Anafartalar and Suvla, but also how the medical services such as hospital was operated in those fronts. With launching the Gallipoli campaign, the entente states aimed at a front which would last very shortly and bring many gains. However, their all expectations came to naught. The Gallipoli became a long-duration battle-front and resulted in more casualties than expected. On the other hand, that situation was a resurrection for Turkish people. Nevertheless, the price of the victory was very high. Due to long-term battle, there were so many injuries as much as the number of deaths. The case of injury was accompanied by pediculosis, malaria, cholera, dysentery, paratyphoid, typhus, icterus, inflammation and scorbutic. Besides, the war environment also brought about some other health problems among soldiers. These were in general insomnia, asthenia, irregular heartbeats and deafness. Despite all these problems, hygenic measures were carried out sensitively. The Turkish Medical Department averted any imminent spread of infectious disease among the army which was deployed in a narrow area. In 9 months, 110.220 injuries, 70.939 patients and those who needed sick leave were sent to the hospitals of "Menzil" and "Kızılay". In this period, 48.268 patients and 22.619 injuries were treated at hospitals. Surprisingly, the deathrate at hospitals was low. Only 11.6 per cent of patients and 2.7 per cent of injuries were lost. The hospitals of the fifth army were dominantly in İstanbul. When the hospitals reached full capacity, the army and Kızılay began to use the public buildings such as schools as hospitals, just like the Balkan wars. Since most of their students were in the battle, the medical schools, Gülhane and İstanbul, interrupted their education and 26