İçindekiler SAYFA A. COĞRAFİ KAPSAM 1 A.1 Giriş A.2 İl ve İlçe Sınırları A.3 İlin Coğrafi Durumu A.4 İlin Topografyası ve Jeolojik Durumu A.4.1 Dağlar A.4.2 Yaylalar ve Ovalar A.4.2.1 A.4.2.2 Yaylalar Ovalar A.4.3 Geçit ve Gedikler A.5 Jeomorfolojik Yapı ve Stratigrafi A.5.1 Metamorfizma ve Mağmatizma A.5.2 Tektonik ve Paleocoğrafya B. DOĞAL KAYNAKLAR 25 B.1 Enerji Kaynakları B.1.1 Güneş B.1.2 Su Gücü B.1.3 Kömür B.1.4 Doğal Gaz B.1.5 Rüzgâr B.1.6 Biyomas ( Biyogaz, Odun, Tezek ) B.1.7 Petrol B.1.8 Jeotermal Sahalar B.2 Flora ve Fauna B.3 Toprak B.4 Su Kaynakları B.4.1 İçme Suyu Kaynakları ve Barajlar B.4.2 Yeraltı Su Kaynakları B.4.3 Akarsular B.4.4 Göller ve Göletler B.5 Mineral Kaynaklar B.5.1 Sanayi Maddeleri B.5.2 Metalik Maddeler B.5.3 Enerji Maddeleri B.5.4 Maden Kanunu na Tabi Olan Doğal Malzemeler I
C. HAVA ( ATMOSFER VE İKLİM ) 39 C.1 C.1 İklim ve Hava C.1.1 Doğal Değişkenler C.1.1.1 Rüzgâr C.1.1.2 Basınç C.1.1.3 Nem C.1.1.4 Sıcaklık C.1.1.5 Buharlaşma C.1.1.6 Yağışlar C.1.1.6.1 Yağmur C.1.1.6.1.2 Kar, Dolu, Sis ve Kırağı C.1.1.7 Seller C.1.1.8 Kuraklık C.1.1.9 Mikroklima C.1.2 Yapay Etmenler C.1.2.1 Plansız Kentleşme C.1.2.2 Yeşil Alanların Azalması C.1.2.3 Isınmadan Kullanılan Yakıtlar C.1.2.4 Endüstriyel Emisyonlar C.1.2.5 Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar C.2 Havayı Kirletici Gazlar ve Kaynakları C.2.1 Kükürt Dioksit Konsantrasyonu ve Duman C.2.2 Partikül Madde ( PM ) Emisyonları C.2.3 Karbonmonoksit C.2.4 Nitrojen Oksitleri C.2.5 Hidrokarbon ve Kurşun Emisyonları C.3 Atmosferik Kirlilik C.3.1 Ozon Tabakasının İncelmesinin Etkileri C.3.2 Asit Yağmurlarının Etkileri C.4 Hava Kirleticilerin Çevreye Olan Etkileri C.4.1 Doğal Çevreye Etkisi C.4.1.1 Su Üzerindeki Etkileri C.4.1.2 Toprak Üzerine Etkileri C.4.1.3 Flora ve Fauna Üzerine Etkisi C.4.1.4 İnsan Sağlığı Üzerine Etkisi C.4.2 Yapay Çevreye Etkisi C.4.2.1 Görüntü Kirliliği Üzerine Etkileri D.SU 62 D.1 Su Kaynaklarının Kullanımı D.1.1 Yer Altı Suları D.1.2 Akarsular D.1.3 Göller, Göletler ve Rezervuarlar D.1.4 Deniz D.2 Doğal Drenaj Sistemleri A.Akarsular İçin B.Yer Altı Suları İçin D.3 Su Kaynaklarının Kirliliği ve Çevreye Etkileri II
D.3.1 Yer Altı Suları ve Kirlilik D.3.2 Akarsularda Kirlilik D.3.3 Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik D.3.4 Denizlerde Kirlilik D.4 Su ve Kıyı Yönetimi, Strateji ve Politikaları D.5 Su Kaynaklarında Kirlilik Etmenleri D.5.1 Tuzluluk D.5.2 Zehirli Gazlar D.5.3 Azot ve Fosforun Yol Açtığı Kirlilik D.5.4 Ağır Metaller ve İz Elementler D.5.5 Zehirli Organik Bileşikler D.5.5.1 Siyanürler D.5.5.2 Petrol vetürevleri D.5.5.3 Poliklora Naftalinler ve Bifenniller D.5.5.4 Pestisit ve Su Kirliliği D.5.5.5 Gübreler ve Su Kirliliği D.5.5.6 Deterjan ve Su Kirliliği D.5.6 Çözünmüş Organik Maddeler D.5.7 Patojenler D,5,8 AskıdaKatı Maddeler D.5.9 Radyoaktif Kirleticiler ve Su Kirliliği E. TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMI 71 E.1 Genel Toprak Yapısı E.2 Toprak Kirliliği E.2.1 Kimyasal Kirlenme E.2.1.1 Atmosferik Kirlenme E.2.1.2 Atıklardan Kirlenme E.2.2 Mikrobiyal Kirlenme E.3 Arazi E.3.1 Arazi Varlığı E.3.1.1 Arazi Sınıfları E.3.1.2 Kullanma Durumu E.3.2 Arazi Problemleri F. FLORA - FAUNA VE HASSAS YÖRELER 76 F.1 Ormanlar F.2 Çayır ve Meralar F.2.1 Çayır ve Meraların Varlığı F.2.2 Kullanım Amaçları ve Yararları F.3 Flora F.4 Fauna F.5 Hassas Yöreler F.5.1 Milli Parklar F.5.2 Tabiat Parkları F.5.3 Tabiat Anıtı F.5.4 Tabiat Koruma Alanları F.5.5 Orman İçi Dinlenme Yerleri F.5.6 Sulak Alanlar F.5.7 Biyogenetik Rezerv Alanları F.5.8 Biyosfer Rezerv Alanları F.5.9 Özel Çevre Koruma Bölgeleri III
G. TURİZM 85 G.1 Yörenin Turistik Değerleri G.1.1 Yörenin Doğal Değerleri G.1.1.1 Konum G.1.1.2 Fiziki Özellikler G.1.2 Kültürel Değerler G.2 Turizm Çeşitleri G.3 Turizm Altyapısı G.4 Turist Sayısı G.5 Turizm Ekonomisi G.6 Turizm ve Çevre İlişkisi H. TARIM VE HAYVANCILIK 109 H.1 Genel Tarım Yapısı H.2 Tarımsal Üretim H.2.1 Bitkisel Üretim H.2.1.1 Tarla Bitkileri H.2.1.1.1 Buğdaygiller H.2.1.1.2 Yem Bitkilere H.2.1.1.3 Endüstriyel Bitkiler H.2.1.1.4 Süs Bitkileri H.2.1.2 Bahçe Bitkileri H.2.1.2.1 Meyve Üretimi H.2.1.2.2 Sebze Üretimi H.2.2 Hayvansal Üretim H.2.2.1 Büyükbaş Hayvancılık H.2.2.2 Küçükbaş Hayvancılık H.2.2.3 Kümes Hayvancılığı H.2.2.4 Su Ürünleri H.2.2.5 Kürk Hayvancılığı H.2.2.6 Arıcılık ve İpek Böcekçiliği H.3 Organik Tarım H.4 Tarımsal İşletmeler H.4.1 Kamu İşletmeleri H.4.2 Özel İşletmeler H.5 Tarımsal Faaliyetler H.5.1 Pestisit Kullanımı H.5.2 Gübre Kullanımı I.MADENCİLİK 121 I.1 Maden Kanununa Tabi Olan Madenler ve Doğal Malzemeler I.1.1 Sanayi Maddeleri I.1.2 Metalik Maddeler I.1.3 Enerji Maddeleri I.1.4 Maden Kanunu na Tabi Olan Doğal Malzemeler I.2 Madencilik Faaliyetinin Yapıldığı Yerlerin Özellikleri I.3 Cevher Zenginleştirme I.4 Madencilik Faaliyetinin Çevre Üzerine Etkileri I.5 Madencilik Faaliyetleri Sonucunda Arazi Kazanım Amacıyla Yapılan Rehabilitasyon Çalışmaları IV
J.ENERJİ 126 J.1 Kaynaklarına Göre Enerjinin Sınıflandırılması J.1.1 Birincil Enerji Kaynakları J.1.1.1 Güneş Enerjisi J.1.1.2 Rüzgar J.1.1.3 Su Enerjisi J.1.1.4 Biyogaz Enerjisi J.1.1.5 Biyomas Enerjisi J.1.1.6 Odun J.1.1.7 Kömür J.1.1.8 Petrol J.1.1.9 Jeotermal Enerji J.1.1.10 Doğalgaz Enerjisi J.1.2 İkincil Enerji Kaynakları J.1.2.1 Termik Enerji J.1.2.2 Hidrolik Enerji J.1.2.3 Nükleer Enerji J.2 Enerji Tüketiminin Sektörlere Göre Dağılımı J.3 Enerji Tasarrufu İle İlgili Yapılan Çalışmalar K. SANAYİ VE TEKNOLOJİ 133 K.1 İl Sanayinin Gelişimi, Yer Seçimi, Süreçleri ve Bunu Etkileyen Etmenler K.2 Genel Anlamda Sanayinin Gruplandırılması K.2.1 Sanayi Alanları K.2.2 Organize Sanayii K.2.3 Küçük Sanayi Sitesi K.3 Sanayinin İlçelere Göre Dağılımı K.4 Sanayi Gruplarına Göre İş Yeri Sayıları ve İstihdam Durumu K.5 Sanayi Gruplarına Göre Üretim Teknolojisi ve Enerji Kullanımı K.6 Sanayiden Kaynaklanan Çevre Sorunları ve Alınan Önlemler K.6.1 Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirliliği K.6.2 Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Su Kirliliği K.6.3 Sanayiden Kaynaklanan Toprak Kirliliği K.6.4 Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Gürültü Kirliliği K.6.5 Sanayi Atıkları K.7 Sanayi Tesislerinin Acil Durum Planı L. ALTYAPI, ULAŞIM VE HABERLEŞME 137 L.1 Altyapı L.1.1 Su Sistemi L.1.2 Atık Su Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma Sistemi L.1.3 Yeşil Alanlar L.1.4 Elektrik Üretim Hatları L.1.5 Doğalgaz Boru Hatları L.2 Ulaşım L.2.1 Karayolları L.2.1.1 Karayolları Genel L.2.1.2 Ulaşım Planlaması L.2.1.3 Toplu Taşım Sistemleri L.2.1.4 Kent İçi Yollar L.2.1.5 Araç Sayıları L.2.2 Demir Yolları L.2.3 Deniz, Göl ve Nehir Taşımacılığı V
L.2.4 Havayolları L.3 Haberleşme L.4 İlin İmar Durumu L.5 İldeki Baz İstasyonlarının Sayısı M. YERLEŞİM ALANLARI VE NÜFUS 146 M.1 Kentsel ve Kırsal Planlama M.2 Altyapı M.3 Binalar ve Altyapı Çeşitleri M.3.1 Kamu Binalar M.3.2 Okullar M.3.3 Hastaneler ve Sağlık Tesisleri M.3.4 Sosyal ve Kültürel Tesisler M.3.5 Endüstriyel Yapılar M.3.6 Göçler ve Hareketli Yapılar M.3.7 Otel Motel ve Turizm Amaçlı Diğer Yapılar M.3.8 Bürolar ve Dükkanlar M.3.9 Kırsal Alanda Yapılaşma M.3.10 Yerel Mimari Özellikler M.3.11 Bina Yapımında Kullanılan Yerel Materyaller M.4 Sosyo - Ekonomik Yapı M.4.1 Göçler M.4.2 Göçebe İşçiler M.4.3 Kent Toprağının Mülkiyet Dağılımı M.4.4 Konut Yapım Süreçleri M.4.5 Gecekondu Islah ve Önleme Bölgeleri M.5 Yerleşim Yerlerinin Çevresel Etkileri M.5.1 Binalarda Ses İzolasyonları M.5.2 Havaalanları ve Çevresinde Oluşturulan Gürültü Zonları M.5.3 Ticari ve Endüstriyel Gürültü M.5.4 Kentsel Atıklar M.5.5 Binalarda Isı Yalıtımı M.6 Nüfus M.6.1 Nüfusun Yıllara Göre Değişimi M.6.2 Nüfusun Cinsiyet ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı M.6.3 İl ve İlçelerin Nüfus Dağılımı M.6.4 Nüfus Değişim Oranları M.6.5 Yer Değiştirme Olayları M.6.6 Turizm ve Seyahat M.6.7 İşsizlik N. ATIKLAR 161 N.1 Evsel Katı Atıklar N.2 Tehlikeli ve Zararlı Atıklar N.3 Özel Atıklar N.3.1 Tıbbi Atıklar N.3.2 Atık Yağlar N.3.3 Pil ve Aküler N.3.4 Cips ve Diğer Yıkama Fırtınalarından Kaynaklanan Küller N.3.5 Tarama Çamurları N.3.6 Elektrik ve Elektronik Atıklar N.3.7 Kullanım Ömrü Bitmiş Atıklar N.4 Atıkların Bertaraf Edilmesi VI
N.5 Atıkların Değerlendirilmesi N.6 Atıkların Çevre Üzerindeki Etkileri O.GÜRÜLTÜ VE TİTREŞİM 166 O.1 Gürültü O.1.1 Gürültünün Kaynakları O.1.1.1 Trafik Gürültüsü O.1.1.2 Endüstriyel Gürültüsü O.1.1.3 İnşaat Gürültüsü O.1.1.4 Yerleşim Alanlarında Oluşan Gürültü O.1.1.5 Havaalanları ve Yakınında Oluşan Gürültü O.1.2 Gürültünün Çevreye Olan Etkileri O.1.2.1 Gürültünün Fiziksel Çevreye Etkileri O.1.2.2 Gürültünün Sosyal Çevreye Etkileri O.1.3 Gürültünün İnsanlar Üzerine Olan Etkileri O.1.3.1 Fiziksel Etkileri O.1.3.2 Fizyolojik Etkisi O.1.3.3 Psikolojik Etkileri O.1.3.4 Performans Etkileri O.2 Titreşim P. AFETLER P.1 Afet Olayları 169 P.1.1 Depremler P.1.2 Heyelan ve Çığlar P.1.3 Seller ( Su Baskınları ) P.1.4 Orman ve Otlak Yangınları P.1.5 Fırtınalar P.2 Afetler ve Sağlık Zararlıları P.2.1 Radyoaktif Maddeler P.2.2 Denize Dökülen Petrol ve Diğer Tehlikeli Atıklar P.2.3 Tehlikeli ve Zehirli Maddeler P.3 Afetlerin Etkileri ve Yardım Tedbirleri P.3.1 Sivil Savunma Birimleri P.3.2 Yangın Kontrol ve Önleme Tedbirleri P.3.3 İlkyardım Servisleri P.3.4 Afetzedeler ve Mültecilerin Yeniden İskanı P.3.5 Tehlikeli ve Zehirli Maddelerin Sınırlar Arası Taşınması İçin Alınan Tedbirler P.3.6 Afetler ve Büyük Endüstriyel Kazalar R. SAĞLIK VE ÇEVRE 182 R.1 Temel Sağlık Hizmetleri R.1.1 Sağlık Kurumlarının Dağılımı R.1.2 Bulaşıcı Hastalıklar R.1.2.1 İçme ve Kullanma Sularının Sağlık Durumu R.1.2.2 Denizler R.1.2.3 Zoonoz Hastalıklar R.1.3 Gıda Hijyeni R.1.4 Aşı Çalışmaları R.1.5 Bebek Ölümleri R.1.6 Ölümlerin Hastalık, Yaş ve Cins Gruplarına Göre Dağılımı R.1.7 Aile Planlama Çalışmaları R.2 Çevre Kirliliği ve Zararlarından Oluşan Sağlık Riskleri R.2.1 Kentsel Hava Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri VII
R.2.2 R.2.3 R.2.4 P.2.5 P.2.5.1 P.2.5.2 P.2.5.3 P.2.6 Su Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri Atıkların İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri Gürültünün İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri Pestisitlerin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri Pestisitlerin Yarattığı Sorunlar Pestisitlerin Akut Etkileri Pestisitlerin Kronik Sağlık Etkileri İyonize Radyasyondan Koruma S. ÇEVRE EĞİTİMİ 203 S.1 Kamu Kuruluşların Çevre Eğitimi İle İlgili Faaliyetleri S.2 Çevreyle İlgili Gönüllü Kuruluşlar ve Faaliyetleri S.2.1 Çevre Vakıfları S.2.2 Çevre Dernekleri S.2.3 Çevreyle İlgili Federasyonlar T. ÇEVRE YÖNETİMİ VE PLANLAMA 204 T.1 Çevre Kirliliğinin ve Çevresel Tahribatın Önlenmesi T.2 Doğal Kaynakların Ekolojik Dengeler Esas Alınarak Verimli Kullanımı, Korunması ve Geliştirilmesi T.3 Ekonomik ve Sosyal Faaliyetlerin, Sonuçlarının Çevrenin Taşıma Kapasitesi Aşamayacak Biçimde Planlaması T.4 Çevrenin İnsan - Psikososyal İhtiyaçlarıyla Uyumunun Sağlanması T.5 Çevreye Duyarlı Arazi Kullanılması EKLER: EK: D.2.1, EK: D.2.2, EK: D.2.3, EK: D.2.4, EK: D.2.5, EK: D.2.6, EK: D.2.7, EK: D.2.8, EK: D.2.9, EK: D.2.10, EK: D.2.11, EK: D.2.12, EK: D.2.13, EK: D.2.14, EK: D.2.15, EK: D.2.16, EK: D.2.17, EK: D.2.18, EK: D.2.19, EK: D.2.20 VIII
TAKDİM Çevre yaşamın özüdür. Hızlı değişen dünyanın gündemini giderek insanlığın en büyük ve ortak endişesi haline gelmiş olan çevre ve çevre sorunları oluşturmaktadır. Üzerinde yaşadığımız dünyada, imkânların sınırlı, kaynakların tükenir olduğunu anladığımızda karşımıza çıkan çevre olgusu, herkesin ve her kesimin gündeminin başına yerleşmiştir. Dünyamızı ve insanları bekleyen büyük umutlar yerine büyük endişeler beklemektedir. Yok, olan ormanlar, çölleşen dünya, küresel ısınmadan kaynaklanan buzulların erimesi ve nesli tükenen hayvanlar, kirlenen hava, su, toprak ve daha birçok sorunlarla yüz yüzeyiz. Çevre bize bir miras değil, çocuklarımıza özenle koruyarak, teslim etmemiz gereken bir emanettir. İçinde bulunduğumuz yüzyıl; birçok teknolojik imkânları insanlığın hizmetine sunarken, bir yanda da insanlığın ortak malı olan çevreden geri getirmesi zor, hatta imkânsız olan varlıkları da alıp götürmektedir. Tahrip edilmiş ve kirletilmiş bir çevreyi eski haline getirmenin çok güç ve pahalı olduğu bir gerçektir. Bu nedenle çevreyi tahrip etmeden, kirletmeden ve doğal kaynakları en akılcı kullanmak gerekmektedir. Hızlı nüfus artışı, buna bağlı olarak beslenme, enerji, eğitim, çarpık kentleşme, sağlıksız sanayileşme, azalan ve tükenen canlı türleri, artan kirlilik ve iklim değişkenleri dünyamızın en önemli çevre sorularını oluşturmaktadır. Doğanın temel fiziksel unsurları olan hava, toprak ve su üzerinde zararlı etkilerin oluşması ile ortaya çıkan ve canlıların hayatı faaliyetlerini olumsuz yönde etkileyen çevre sorunlarının tümü çevre kirliliğini meydana getirmektedir. Telafi edilmeyecek zararlarla üzülmek faydasızdır. Yapılacak iş, ciddi çalışmalarla, bugün artık evrensel boyutlarda ele alınan soruna etkili ve kalıcı çözümler getirmektir. Uygar insan; doğaya karşı değil, doğayla uyumlu insandır. Doğaya, çevreye sevgi ve saygı göstermeyi çağdaşlığın ölçülerinden biri olarak görülmeli, milletçe olduğu kadar ayrı ayrı fertler olarak bu konuda çaba göstermeliyiz. Gelecek kuşaklara bırakacağımız dünyanın yaşanabilir olmasının yolu, sorumluluğunu bilen, bilinçli fertler yetiştirmekten geçmektedir. Gençlerimizin bu konuya özenle eğilmiş olmalarını görmek; umut verici ve takdirle karşılanacak bir davranıştır. Doğu Anadolu nun şirin illerinden olan Ağrı mızın hava, su, toprak varlığı, flora ve fauna gibi çevre değerleri ile doğal kaynaklarının büyük bir titizlik içerisinde, incelenmesi ve araştırılması ile oluşturulan Ağrı İl Çevre Durum Raporu nun bu konudaki bir boşluğu dolduracağına inanıyorum. ederim. Bu vesile ile raporun hazırlanmasında katkı sağlayan kişi kurum ve kuruluşlara ayrı ayrı teşekkür Sağlıklı ve temiz bir Ağrı da yaşamak dileğiyle. Mehmet ÇETİN Ağrı Valisi IX
ÖNSÖZ Son yıllarda Atmosfere salınan sera gazlarındaki artış, dünyamızı tehdit eden ve en büyük tehlike olan Küresel Isınma, İnsanoğlunun kendi elleriyle oluşturduğu kirlenmenin sonucunda ortaya çıkarak kapımıza dayanmıştır. Modern toplumlar ve modernleşme yolunda olan toplumlar sanayileşme ve yeni teknolojilerin kullanımıyla birlikte çevreye büyük zarar verdiler. Geçtiğimiz yüzyılda büyük çevre felaketleri yaşadık. Çok büyük orman yangınlarıyla karşılaştık. 21. yüzyılda daha büyük felaketler kapımızı çalmaya devam ediyor. Her şeyi kirlettik; içinde bulunduğumuz doğayı, soluduğumuz havayı, içtiğimiz suyu, hatta her gün baktığımız gökyüzünü. Kesilen bir ağacın, yanan, yok edilen ormanlarımızın geri gelmesi için emek vermek ve onlarca yıl beklemek; hava kirliliğinin önüne geçmek için milyonlarca dolar masraf yapmak ve yurt dışına bağımlı enerji kaynaklarını kullanmamız gerekiyor. Sahip olduğumuz değerlerin önemini, onları kaybetmeden önce bilmek zorundayız. Hatta bugün elimizdeki değerleri korumanın ötesinde bugüne dek kaybettiklerimizin yerinede yenilerini koymak zorundayız. Çünkü bu topraklarda müreffeh ve mutlu bir şekilde yaşayabilmemizin en önemli koşulu çevremizin, ormanlarımızın ve doğal hayatın korumasıdır. Havası, suyu, toprağı kirlenmiş bir ülkede, başka alanlarda ne kadarda büyük başarılara imza atmış olursak olalım sağlıklı ve mutlu bir şekilde yaşamamız mümkün değildir. 2872 sayılı Çevre Kanunu gereği olarak hazırlanmış olan Ağrı İl Çevre ve Durum Raporu ilimizin çevresel anlamda dokümanının çıkarılması amacına yönelik bir çalışmadır. İlimizde sanayinin gelişmemiş olması, nüfusun az olması çevre kirliliğinin boyutları ilimizde henüz ürkütücü boyutlara gelmesini engellemektedir. Fakat ilimizin ağır kış şartları ve yılın ortalama 8 ay karlarla kapalı olması ısınma amaçlı yakıt tüketiminin fazla olmasına dolaysıyla kalitesiz yakıt tüketiminin kullanılması durumunda ciddi hava kirliliğine neden olmaktadır. Bundan dolayı özelikle yakıt tüketimi konusunda yoğun bir çalışmamız bulunmaktadır. Esas olan her bireyin, her sanayicinin sonuç olarak potansiyel kirletici olan herkesin kendisini doğal bir çevreci olarak görmesi ve böyle hareket etmesiyle temiz bir çevreye kavuşabilmemiz mümkün olacaktır. Bu vesile ile raporun hazırlanmasında emek veren, doküman sağlayan tüm kişi, kurum ve kuruluşlara teşekkür ederiz. Cesim GÖKÇE İl Çevre ve Orman Müdürü X
A. COĞRAFİ KAPSAM A.1 Giriş Yapılan arkeolojik araştırmalara göre Ağrı çevresinde ilk yerleşmeler M.Ö. 1800 yıllarında başlayıp Kalkolitik çağı, Tunç Çağı, Hititler, Urartular, Metler, Persler, Sakalar, Karduklar, Arsaklılar, Romalılar, Sasaniler, Bağratlar Bizanslıları, Selçuklular, İlhanlılılar, Celayırlılar, Karakoyunlu-Akkoyunlular ve Osmanlılar döneminde kesintisiz devam etmiştir. Bu medeniyetlere ait arkeolojik araştırmalar sonucu elde edilmiş bir çok kalıntı mevcuttur. M.Ö. 1600 yıllarında Hititlerin egemenliğine geçen Ağrı çevresi bu dönemlerde kesintisiz devam etmiştir. Bu medeniyetlere ait arkeolojik araştırmalar sonucu elde edilmiş birçok kalıntı mevcuttur. M.Ö. 1600 yıllarında Hititlerin egemenliğine geçen Ağrı çevresi bu dönemlerde Huri-Mittani krallığı egemenliğine de geçmiştir. M.Ö. 585 e kadar Urartu hakimiyetinde kalan Ağrı Çevresinde Urartulara ait bir çok anıt mezar, Antik Kent ortaya çıkmıştır. Anzavur ve Girik Tepe Antik Kentleri Urartu medeniyetlerini günümüze taşımaktadır. M.Ö. 708 555 yıllarında Ağrı da hakimiyet süren Medler in yıkılmasıyla M.Ö. 331 e kadar Ağrı Perslerin Egemenliğinde kaldı. M.Ö. 331 de Makedonya kıralı İskender tarafından Perslerin Hakimiyetine son verildi. M.Ö. 150 yıllarında Ağrı Yöresi Sakalıların egemenliğine girdi. M.S. 150 yıllarından sonra Kardukların Hakimiyetime girdi. 1
M.S. 100 yıllarında Ağrı Romalıların egemenliğine girdi. M.S. 200 yıllarında Partlar Romalıları Ağrı bölgesinden çıkardılar. Ve M.S. 226 yıllarında Sasaniler Ağrı İlindeki Part Egemenliğine son verdiler. 638 yılında Az. Ömer buraları aldı. 772 yılında Bagratlıların hakimiyetine giren Ağrı 1100 yılına kadar Bizans Hakimiyetinde kaldı. 1297 yılında Selçuklu hakimiyetine giren Ağrı Yöresinde Selçuklulara ait bir çok tarihi eser ve kalıntı vardır. Moğol istilalarında oldukça fazla zarar gören Ağrı yöresi 1239 1256 yılları arasında İlhanlı İmparatorluğunun hakimiyetine girdi. 1358 1382 yılları arasında Celayırlıların kontrolünde kaldı. 1393 yılında Timur istilasına uğrayan Ağrı bölgesi 1405 1468 yılları arasında Karakoyunlu toprakları içinde kaldı. 1502 de Akkoyunlu hakimiyetinde kalan Ağrı yöresi 10 12 yıl Akkoyunlu kontrolünde kaldı. Ağrı yöresinde Karakoyunlu ve Karakoyunlu lardan kalma birçok kale ve heykel bulunmaktadır. 23 Ağustos 1514 te Çaldıran Savaşıyla beraber Ağrı Yöresi Osmanlıların denetimine girdi. 1639 Kasrı-Şirin Antlaşmasıyla İran Devletiyle Sınır olmuş ve bu sınır büyük değişiklik olmadan günümüze kadar devam etmiştir. Tarih akış içerisinde önemli roller üstlenmiş olan Ağrı Yöresinde kimi yerlerde günümüze ulaşan höyükler, kale kalıntıları, oyulmuş mağaralar, mahzenler, yer altı tünelleri, kervan yolları, taş ve kayalara işlenmiş kitabeler, yer altından çıkarılan belgeler, eski kültür ve medeniyetlerin zengin birer ifadesi olarak kabul edilir. A.2 İl ve İlçe Sınırları Ağrı İli kuzeyde Kars, Doğuda İran, Güneyde Van, Güney Batıda Bitlis ve Muş, Batıda Erzurum ile çevrilidir. İlin İlçeleri Sırasıyla şöyledir: Ağrı İl Sınırları İçindeki İlçeler: 1-) Doğubayazıt 2-) Diyadin 3-) Eleşkirt 4-) Hamur 5-) Patnos 6-) Taşlıçay 7-) Tutak 2
AĞRI İLİNE BAĞLI İLÇELER Merkez İlçe Eski adı Karaköse olan ilin merkezidir. Eleşkirt Karaköse ovasının merkezi bir yerinde, suların ve yolların kavşağı olan bir alanda kurulmuştur. Denizden yüksekliği 1632 m. dir. Şehrin güneyinde Murat nehri, doğusunda Körçay, batısında Eleşkirt ovası yer alır. Doğudan ve kuzeyden gelen akarsularla Eleşkirt ten gelen Güzeldere (Şeryan), şehrin güneyinde Murat nehri ile birleşir. Merkez ilçenin doğusunda Taşlıçay, güneyinde Hamur, batısında Eleşkirt ilçeleri, kuzeyinde Kars vardır. Yüzölçümü 1481 km 2 dir. 3
Ağrı Merkez İlçe Haritası Ağrı ovası, batıdaki Eleşkirt ovasının devamıdır. Çöküntü alanı olduğu halde yer yer parazit tepeler görülür. Bu sebeple düzenli bir ovadan ziyade geniş dalgalı düzlükler görünümündedir. Akarsular ovanın verimli toprağını derin yataklar açarak aktıklarından sulamada yeterince faydalanılamaz. 4
Ağrı Valilik Binası 5
Diyadin İlçesi İlçe merkeze 63 km. uzaklıktadır. İlçe Murat nehrinin batıya yöneldiği bir yerde, nehrin kuzeyinde ve Murat a dökülen bir dere kenarında kurulmuştur. Denizden yüksekliği 1825m., alanı 1274 km 2 dir. Doğusunda ve kuzeyinde Doğubayazıt, Batısında Taşlıçay, güneyinde Van ın Muradiye, Çaldıran ve Erciş ilçeleri bulunur. Diyadin İlçe Haritası Diyadin, Ağrı nın dağlık engebeli ve yüksek bir bölümündedir. Murat nehrinin aktığı vadiler, lav platolarındaki düzlükler, yer yer görülen tepeler ve yüksek dağlar, başlıca yeryüzü şekillerindendir. İlçe toprakları Murat nehrinden uzaklaştıkça yükselir. Kuzeyden güneye doğru bu yükselme daha fazladır.ilçe merkezinin doğusunda Gövük tepesi (2441 m.), kuzeyinde Arı dağı 2934 m., batısında rüzgar tepesi 2828 m., güneydoğusunda Tendürek dağı 3533m. ve Aladağın uzantıları yer alır. 6
Doğubayazıt İlçesi Merkeze uzaklığı 99 km. dir. Ağrı nın doğu ucundadır. En eski tarihi ve en büyük ilçesidir. Kendi adını taşıyan ovanın güneydoğu kıyısında kurulmuştur. Denizden yüksekliği 1900m., alanı 2383 km 2 dir. Doğudan İran, güneyden İran ve Van (Muradiye) ili, batıdan Diyadin ve Taşlıçay ilçeleri, kuzeyden Kars, Iğdır ve Aralık ile Tuzluca ilçeleri ile çevrilidir. Doğubayazıt ve çevresi genellikle volkanik kütlelerden meydana gelmiştir; toprakları yüksek ve dağlıktır. Ağrı dağları ile Aras güneyi dağları kuzeyden, Aladağ kütlesi ise güneyden ilçenin iç kesimlerine kadar sokulur. Büyük Ağrı dağı (5137 m.), Küçük Ağrı dağı (3896 m.), Kale tepe (3196 m.), Arı dağı (2934 m.), Tendürek dağı (3533 m.) ve Göller tepe (2643 m.) Doğubayazıt dağlarının önemli yükseltileridir. Doğubayazıt İlçe Haritası 7
Eleşkirt İlçesi Merkeze uzaklığı 34 km. dir. Ağrı nın batı bölümünde, kendi adını taşıyan ovanın kuzeybatı kenarındadır. Doğusunda merkez, güneyinde Tutak ilçesi, batıda Erzurum (Horasan ve Karayazı), kuzeyde Kars (Sarıkamış, Kağızman) vardır. Denizden yüksekliği 1600 m., alanı 1559 km 2 dir. İlçe topraklarının batısında Tahir dağları, kuzeyinde Köse dağı ve Aras güneyi dağları, güneyinde Çakmak dağlarının uzantıları volkanik yükseltilerdir. Eleşkirt İlçe Haritası 8
Hamur İlçesi Merkeze uzaklığı 15 km. dir. Ağrı Tutak arasındadır. İl merkezinin 12 km. güneyinde Hamur vadisinin ve Murat nehrinin doğu yakasında kurulmuştur. Yüzölçümü 898 km 2, denizden yüksekliği 1650m. dir. Doğusunda Taşlıçay, kuzeyinde Merkez ilçe, batısında Tutak, güneyinde Patnos ilçeleri ve Van (Erciş) bulunmaktadır. Hamur İlçe Haritası İlçe toprakları volkaniktir. Arazinin %65 dağlık, %35 ovalıktır. Doğal yapısına, yüksek kesimleri düz ve hafif dalgalı olan dağlar egemendir. Güneyini Aladağ'ın batı uzantıları doğusunu da yine Aladağ zirveleri olan Kandil dağı (2876m.) ve Bozdağ (3510 m.) engebelidir. 9
Patnos İlçesi Merkeze uzaklığı 82 km. dır Ağrı yı Van a bağlayan yol üstünde, deniz seviyesinden 1650m. Yükseklikteki Patnos ovasının kuzeyinde kurulmuştur. İlin en güneyinde yer alan ilçenin alanı 1421 km2 dır. Doğusunda Van (Erciş), kuzeyinde Hamur ve Tutak, batısında Muş (Malazgirt) ve Bitlis (Adilcevaz) ile çevrilidir. Ağrı Bitlis sınırında yükselen Suphan Dağı (4058 m.) Patnos un 25km. Güneydoğusundadır. Patnos İlçe Haritası 10
Taşlıçay İlçesi Merkeze uzaklığı 32 km.dir. Türkiye İran transit yolu üzerinde, Murat nehrinin kuzey kıyısında kurulmuştur. Doğudan Diyadin ve Doğubayazıt, kuzeyden Kars (Tuzluca), batıdan Merkez ilçe ve Hamur, güneyden Van (Ermiş) ile çevrilidir. Alanı 798 km2, denizden yüksekliği 1660m.dir. Ağrı nın orta kesiminde yer alan ilçenin büyük bölümü 2000m. den yüksek dağlarla kaplıdır. Kuzey ve güneyde uzanan dağlar, orta bölümünde Murat vadisi ile ayrılır. Arazi volkaniktir. Taşlıçay ilçe Haritası 11
Tutak İlçesi Merkeze uzaklığı 43 km.dir. İl merkezinin güneybatısındadır. Ağrı Van yolu güzergahında, Murat nehrinin batı kenarında kurulmuştur. Doğudan Hamur, kuzeyden Eleşkirt, batıdan Erzurum (Karayazı) ve Muş (Malazgirt), güneyden Patnos ve Muş (Malazgirt) ile çevrilidir. Denizden yüksekliği 1565m. ve alanı 1562 km2 dir. Tutak İlçe Haritası 12
A.3 İLİN COĞRAFİ DURUMU Ağrı, ülkemizin doğusundaki sınır illerinden biridir. Grenwich ölçeğine göre 39 o - 40 o kuzey paraleli, 42 o -45 o doğu meridyenleri arasında bulunmaktadır. Adını yurdumuzun en yüksek dağı olan Ağrı dağından alır. Ağrı nın tamamı Doğu Anadolu nun içindedir. Doğusu İran toprakları ile sınırlıdır. Doğu Anadolu Bölgesi nin Yukarı Murat Havzası nda yer alan ilin yüzölçümü 11.376 km 2 dir. İl toprakları coğrafi yapının gereği, batıdan doğuya doğru daralmaktadır. Genişliği; batıda Sac dağı (Yayladüzü köyü)'ndan Küçük Ağrı dağının doğu eteği (İran sınırı) ne kadar yaklaşık 190 km., kuzey-güney doğrultusunda ise, kuzeyi Aşağı dağı (Ahtalar gediği), güneyi Patnos Yukarı Dumanlı köyü arası 115 km.dir. İlin doğusunda İran (134 km.), kuzeyinde Kars (218 km.) ile Iğdır (135 km.), batısında Erzurum (183 km.) ve Muş (262 km.), güneyinde Bitlis (247 km.), Van (231 km.) ve İran vardır. Ağrı nın doğu sınırı, aynı zamanda Türkiye-İran arasındaki Devlet sınırının bir parçasıdır. Ağrı İran arasındaki sınır, yaklaşık 75 km.dir. Gürbulak Gümrük kapısı bu sınır (Doğubayazıt-Mako arası) üzerindedir ve Edirne Kapıkule Gümrük kapısından sonra Türkiye nin ikinci önemli gümrük kapısıdır. Asya yı Anadolu ya, Avrupa ve Anadolu yu da İran ve Asya ya bağlar. 13
DOĞUBAYAZIT-GÜRBULAK SINIR KAPISI Kuzeyde Kars ile olan İl sınırını boydan boya kaba dağ uzantıları; yüksek, girintiliçıkıntılı dağlar oluşturur. Bu sınır, Ağrı nın komşu iller arasında en uzun olan sınırıdır. İlin Iğdır ve Kars ile karayolu irtibatı Ağrı dağının batı eteğinden ve Merkez İlçenin kuzeyindeki Ahtalar geçidinden sağlanmaktadır. Batıda Erzurum sınırı, volkanik bir dağ kütlesi olan Kösedağ ın kuzey ve güneybatısından başlar, Saç dağının batı eteğinden Çakmak dağları ile Tutak ın Kesik köyüne kadar devam eder. Muş sınırı; Kesik köy den başlayıp Patnos Katavin dağı (2150m.)üzerinden Suphan Dağının kuzey-batı eteğine kadar uzanır. Güneydeki Ağrı-Bitlis sınırı, Muş sınırından başlayarak Supsan dağının kuzey eteğinden Patnos un Gündüz köyüne kadar devam eder. Buradan sonra pek düzgün olmayan Ağrı-Van il sınırı başlar. Bu sınır kuzeydeki Ağrı-Kars il sınırından sonra İlin komşu illerle olan ikinci uzun sınırıdır. Sınır çizgisi yer şekillerine bağlı olarak, güneyde Van gölü kapalı havzası içinde yer alan Zilan deresi / Altın dere (vadisi) boyunca biraz daha kuzeye sokulur ve buradan doğuya yönelerek Aladağ zirvesinin uzanış doğrultusunda yer yer yüksek doruklar ve girinti çıkıntılarla Tendürek dağının güney eteğinden İran sınırına ulaşır. Ağrı; Iğdır, Van ve Hakkari ile birlikte, İran la hududu olan 4 ilimizden biridir. Tutak ve Patnos ilçelerinin güneyleri hariç, genelde İlin orta kısımları ovalık, sınırları (kenarları) sıradağlardır. Ana çizgilerini yüksek dağlar ve bu dağlar arasında yer alan geniş çukur - düz alanların oluşturduğu yerler ve yayla görünümündeki engebeli arazileri tamamlar. 14
Doğu Anadolu Bölgesi nin en doğu ucunda yer alan Ağrı, bölgesinin coğrafi karakterini taşır. Genel olarak dağlık bir araziye sahiptir. İl toprakları Türkiye nin en yüksek yerlerini oluşturur. Ağrı da Doğu Anadolu nun en fazla kırılmış, parçalanmış ve yeni devirlere kadar devam eden, geniş bir şekilde volkanik faaliyette bulunan volkanik dağlar ve yaylalara rastlanır. Ağrı nın çevresi dağlarla kaplıdır. Batıdaki Çakmak sıradağı hariç, diğerleri İlin kuzey ve güney doğrultusunda, sıradağ halinde uzanır. Kuzeydekine Arat dağları denir ve Mirgemir, Sinek, Çift Öküz dağları bölümlerine ayrılır. Güneyde uzanan Aladağ dır. Ayrıca tek başına yükselen Kösedağ, Ziyaret dağı, Tendürek, Büyük Ağrı ve Küçük Ağrı gibi dağlar vardır ki, bunlar sıradağlardan ayrı bir özellik gösterirler. Ağrı ili ve çevresinin toprak yapısı, volkanik kütlelerden meydana gelmiştir. Neojen ve Dördüncü zaman volkanlarının teşekkül etmiş olanları görülür. Ağrı dağı, Tendürek ve Kösedağ bunlara örnek teşkil eder. İlçe merkezlerinin kuruldukları yerler (Hamur ve Tutak hariç) ova olup, bunlardan uzaklaştıkça yayla ve dağlar başlar. İlin fiziki sınırlarına göre orta kısmında ovalar yer almıştır. Doğubayazıt ta başlayan ovalık arazi, Diyadin, Taşlıçay ve Ağrı merkez ilçede Murat nehrinin her iki yanında devam eder, Eleşkirt Düzlüğü ile Tendürek ve Tahir Dağlarının doğru bir genişleme yaparak Hamur Deresi ile güneye uzanır. Geniş düzlükler olan Tutak ve Patnos ovalarını hafif bir engebe birbirinden ayırır. Farklı bir coğrafi yapı gösteren yer de Tendürek Dağı ve çevresindedir. Eski bir yanardağ olan Tendürek, tamamen sönmüş değildir. 1976 yılında Tendürek çevresinde deprem olmuştur. Yer yer sıcak buharlar tüten bacalar, sıcak su çıkan yerler vardır. Diyadin de yeraltından çıkan sıcak ve madensel sular, Kaplıcalar yörenin manzarasını değiştirmiştir. İlin yüzölçümünün % 66 sını dağlık ve engebeli arazi oluşturur. Bu dağlık yerler, sert ve volkanik kütlelerdir. Toprak yapısı; killi, tınlı ve volkanik alanlarda kükürtlü bir karakter gösterir. Eleşkirt yakınlarında derinlere inilmeden madenlere rastlanır. Doğubayazıt, Eleşkirt-Karaköse, Tutak ve Patnos ovaları birer çöküntü havzalarıdır. İl toprakları, Diyadin den itibaren batıya ve Murat nehrine doğru meyilli olup, ekseni, kaynakları ve yatağı burada bulunan Murat suyu vadisini meydana getirir. Bu vadi boyunda boğazların birbirinden ayrıldığı ovalar sıralanır. Doğubayazıt ve Patnos bu alanın dışında kaldığından toprak yapıları ve iklimleri kısmen farklıdır. Dağ yükseltilerinin ortaya çıkardığı yapıya göre Ağrı İli; Doğubayazıt ovası, Eleşkirt-Karaköse ovası ve Tutak-Patnos ovasından itibaren üç coğrafya bölgesine ayrılır. A.4 İlin Topografyası ve Jeomorfolojik Durumu: Ağrı toprakları bugünkü tabii yapısına 1. Jeolojik zamanda başlayarak son dönemlere kadar süren jeolojik olaylar sonunda ulaşmıştır. Dağlık alanların büyük bir bölümünü meydana getiren volkanik elemanların başında Bazaltik ve Andezitik kütleler gelir. Bazı yerlerde granit ve granodiotrit silisli ve açık renkli kayalara da rastlanır. İlde görülen 1. Zaman kristalli kayalar, ilin en eski jeolojik katmanlarıdır. Bu katmanlar büyük ölçüde kıvrılmışlar ve ezilmişlerdir. 15