T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLETİŞİM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI BİLİŞİM BİLİM DALI MOBİL İLETİŞİM, ETKİLEŞİMLİ YAYINCILIK ve TÜRKİYE DEKİ UYGULAMALAR YÜKSEK LİSANS TEZİ Osman KÖROĞLU İSTANBUL, 2002 1
T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLETİŞİM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI BİLİŞİM BİLİM DALI MOBİL İLETİŞİM, ETKİLEŞİMLİ YAYINCILIK ve TÜRKİYE DEKİ UYGULAMALAR YÜKSEK LİSANS TEZİ Osman KÖROĞLU DANIŞMAN: YRD. DOÇ. DR. ÖZHAN TINGÖY İSTANBUL, 2002 2
İÇİNDEKİLER Sayfa No. TABLO LİSTESİ...4 ŞEKİL LİSTESİ...4 1. GİRİŞ... 7 2. MOBİL İLETİŞİM... 9 2.1. BAŞLICA MOBİL İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİNİN GELİŞİMİ... 11 2.1.1. Kablosuz İletişimin Evreleri... 11 2.1.2. Başlıca Mobil İletişim Teknolojileri... 12 2.1.2.1. GSM... 12 2.1.2.2. SMS... 13 2.1.2.3. MMS: Çokluortam İçin SMS... 16 2.1.2.4. WAP... 19 2.1.2.5. BLUETOOTH... 22 2.1.2.6. GPRS... 26 2.1.3. 3G-Üçüncü Nesil... 30 2.1.3.1. WCDMA... 31 2.1.3.2. Mobil Eğlence... 34 2.1.3.3. Mobil Internet ve I-mode... 37 2.1.4. Mobil İletişim Teknolojilerinin Başlıca Özellikleri... 38 2.1.4.1. Kültür ve Uygulamalar... 38 2.1.4.2. Mobil Video ve Yayıncılık... 39 2.1.4.3. İçerik ve Gelir... 40 2.1.4.2. Kişisel Erişim Numarası... 40 2.2. MOBİL İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİNİN BUGÜNKÜ DURUMU... 41 2.2.1. Mobil İletişim Uygulamalarının Durumu... 41 2.2.1.1. Mobil Reklam Gelirleri... 42 2.2.1.2. U-Ticaret... 42 2.2.1.3. ITU WTDC-2002 Konferansı Verileri... 44 2.2.2. Mobil İletişim Pazarının Durumu... 45 2.2.2.1. Uluslararası Firmaların Görüşleri... 45 2.2.2.2. Kablosuz İletişim Şirket Kategorileri... 47 2.2.2.3. Mobil İletişim Pazarı... 48 2.3. MOBİL İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİNDE BEKLENTİLER... 48 2.3.1. 11 Eylül ve 3. Nesil Teknolojileri... 49 2.3.2. Türkiye'de Mobil İletişimde Yapılabilecekler... 53 3. MEDYADA ETKİLEŞİMLİLİK... 55 3.1. GELENEKSEL MEDYADA ETKİLEŞİMLİLİK... 60 3.2. YENİ MEDYADA ETKİLEŞİMLİLİK... 61 3.2.1. Internet'in Basılı Gazeteciliğe Etkisi... 62 3.2.1.1. Dağıtım Sorunu... 62 3.2.1.2. Anında Geribildirim... 63 3.2.2. Etkileşimli Gazeteler... 63 3.2.3. Bilişim Teknolojilerinin Gazeteciliğe Etkileri... 64 3
3.2.3.1. Gazetecilik Merkezde... 65 3.2.3.2. Yardımcı Editörler... 66 3.2.3.3. Yeni Ekolojiye Uyum Sağlamak... 67 3.2.3.4. Katmanlar Eklemek... 68 3.2.3.5. Uzmanlaşmış Yayınlar... 70 3.2.3.6. Editoryal Zenginleştirme... 71 3.2.4. Çevrimiçi Gazetelerin Etkileşimli Özellikleri... 73 3.2.5. Yeni İletişim Modelleri ve Dinleyiciler... 74 3.3. ARAYÜZ PROBLEMİ... 77 3.3.1. Etkileşimliliği Tanımlamak... 79 3.3.1.1. Mevcut Seçeneklerin Karmaşıklığı... 80 3.3.1.2. Kullanıcıların Harcaması Gereken Çaba... 81 3.3.1.3. Kullanıcıya Yanıt Verebilme... 81 3.3.1.4. Kişilerarası İletişimi Olası Kılma... 81 3.3.1.5. Bilgi Eklemenin Rahatlığı... 82 3.3.1.6. Sistemin Kullanımının Gözetlenmesi... 82 3.3.2. Örnek Bir Araştırma... 83 3.3.3. Internet Kullanıcıları Araştırması... 85 3.3.4. Kurumsal Açıdan Etkileşimlilik... 86 3.3.5. Etkileşimlilik ve Hukuk... 87 4. MOBİL VE ETKİLEŞİMLİ YAYINCILIK UYGULAMALARI... 89 4.1. MOBİL İLETİŞİM VE ETKİLEŞİMLİ YAYINCILIK UYGULAMALARININ BAŞLICA ÖZELLİKLERİ... 90 4.1.1. Sabit ve Mobil Internet Arasındaki Farklar ve İçerik... 93 4.1.2. Mobil İçerik Türleri... 95 4.1.3. Mobil İçerik Sınıfları... 97 4.1.4. Mobil İçerik İş Modelleri... 99 4.1.5. Kullanıcıların Mobil İçerikten Beklentileri... 102 4.2. YAYGIN MOBİL VE ETKİLEŞİMLİ YAYINCILIK ÖRNEKLERİ... 104 4.2.1. Avantgo Örneği... 104 4.2.1.1. The New York Times... 108 4.2.1.2. The Wall Street Journal... 108 4.2.1.3. Mobil Hürriyetim... 109 4.2.2. NTT DoCoMo... 111 4.2.3. Radikal Gazetesi... 113 4.2.4. AOL-America Online... 115 4.2.5. Turk.Net... 118 4.2.6. Superonline... 120 4.2.7. Aria... 121 4.2.8. Aycell... 122 4.2.9. Telsim... 122 4.2.10. Turkcell... 123 4.2.11. Alternatif veya Yeraltı Etkileşimlilik ve Yayıncılık Örnekleri... 125 4.2.11.1. Ek$i Sozluk Örneğinde Yeraltı Yayıncılığı ve Etkileşimlilik... 125 4.2.11.2. Alternatif Yayıncılık ve Etkileşimlilik... 128 4.2.11.2.1. Arafiyan... 128 4
4.2.11.2.2. AltKitap... 130 4.2.11.2.3. Açık Radyo... 132 4.3. ELEKTRONİK KİTAP... 134 4.3.1. E-Kitabın Başlıca özellikleri... 137 4.3.1.1 Maliyet Açısından E-kitap... 137 4.3.1.2. Verimlilik Açısından E-kitap... 137 4.3.1.3. Ekolojik Açıdan E-kitap... 137 4.3.2. E-kitap Konusunda İtici Güçler ve Okuma Yazılımları... 138 4.3.2.1. Microsoft Reader... 139 4.3.2.2. Adobe PDF ve Adobe Reader... 140 4.3.3. Okur Açısından E-Kitap... 142 4.3.3.1. Basılı Kitap ile E-kitap Farkı ve Okur Tercihleri... 142 4.3.3.2. E-kitapların Tercihini Etkileyen Sebepler... 143 4.3.4. E-Kitap Yayıncılığı... 143 4.4. MOBİL INTERNET VE GAZETECİLİK... 144 4.4.1 Yazı İşleri Açısından Mobil Internet... 147 4.4.2. Mobil Web'in Haber Merkezi İçin Kullanılması... 148 4.4.3. Çokluortam Gazeteciliği... 149 4.4.4. Okur Tercihleri ve Medya... 150 5. MOBİL VE ETKİLEŞİMLİ YAYINCILIK ÜZERİNE BİR ANKET ÇALIŞMASI... 152 5.1. ARAŞTIRMANIN METODOLOJİSİ... 152 5.2. TANIMSAL BULGULAR... 152 5.3. DİĞER BULGULAR... 157 5.4. BULGULARIN DEĞERLENDİRİLMESİ... 163 6. SONUÇ... 164 EKLER... 169 EK 1: Anket Formu Örneği... 170 EK 2: MS Reader için Internet teki kaynaklar:... 171 EK 3: SMS Mesajlarında Kullanılan İngilizce Kısaltmalar... 171 EK 4: Etkileşimli Yayıncılık Ve Mobil İletişim Uzmanlarıyla Yapılan Görüşmeler:. 174 EK 5: WAP Forum Üyeleri... 187 EK 6: Ek$i Sozluk (http://sozluk.sourtimes.org) entry Örnekleri... 191 EK 7: Anket Katılımcılarının Yorumlarından Örnekler... 193 Mobil İletişim Terimleri Sözlüğü... 195 KAYNAKÇA... 199 5
TABLO LİSTESİ Tablo 1 : Yıllara göre mobil reklam gelirleri... 42 Tablo 2 : Yıllara göre kullanıcılar... 45 Tablo 3 : Radyo-TV yayıncılığındaki teknolojik değişim... 145 Tablo 4 : Radyo-TV yayıncılığındaki değişimler ve kullanıcılara etkisi... 146 Tablo 5 : Radyo-TV yayıncılığındaki değişimler... 146 Tablo 6 : Anketin ilk sorusuna verilen cevapların cinsiyetlere göre dağılımı... 154 Tablo 7 : Anketin ilk sorusuna verilen cevapların mesleklere göre dağılımı... 154 Tablo 8 : Anketin ikinci sorusuna verilen cevapların cinsiyetlere göre dağılımı... 155 Tablo 9 : Anketin ikinci sorusuna verilen cevapların mesleklere göre dağılımı... 155 Tablo 10 : Anketin üçüncü sorusuna verilen cevapların cinsiyetlere göre dağılımı... 156 Tablo 11 : Anketin üçüncü sorusuna verilen cevapların mesleklere göre dağılımı... 156 Tablo 12 : Yaşa göre ilk soruya verilen cevapların kikare dağılımı ve P değeri... 157 Tablo 13 : Yaşa göre ikinci soruya verilen cevapların kikare dağılımı ve P değeri... 158 Tablo 14 : Yaşa göre üçüncü soruya verilen cevapların kikare dağılımı ve P değeri.. 159 Tablo 15 : Mesleğe göre ilk soruya verilen cevapların kikare dağılımı ve P değeri... 160 Tablo 16 : Mesleğe göre 2. soruya verilen cevapların kikare dağılımı ve P değeri... 161 Tablo 17 : Mesleğe göre 3. soruya verilen cevapların kikare dağılımı ve P değeri... 162 ŞEKİL LİSTESİ Şekil 1 : GSM Hücre Yapısı... 12 Şekil 2 : Kapsama Alanlarına Göre Kablosuz İletişim Teknolojileri... 15 Şekil 3 : MMS Mimarisi... 19 6
1. GİRİŞ 1995-2002 seneleri arasında Internet ve mobil iletişim, teknoloji alanında çokça konuşulan kavramlardandı. Bu süre zarfında medya da bu kavramlarla ilişkilendirildi. Telekomünikasyon dünyasında, birleşmeye yönelik şiddetli ısrar, haber ve eğlence içeriğinin, bilgisayar, kablosuz telefon ve video ile mutlu bir evlilik yaşayacağı vaadiyle, dünya çapındaki medya imparatorluklarının yaratılmasına yolaçtı. Tüm bunların tüketicilere yönelik fiyatları düşüreceği, aynı zamanda ticaret ve haber dünyasına da sınırlama getirmeyeceği varsayılıyordu. 1 New York Times yazarı William Safire, şirketler arasında olduğu gibi medyada da sözkonusu olan birleşme konusunda insanların olumlu olduğunu sandıkları şeylerin, aslında tekellere yolaçma tehlikesi taşıdığını vurguluyor. Tekellerin güçlenmesi son kullanıcılara fayda sağlamaz. Rekabet noktasında bir sıkıntısı olmayan medya şirketleri, haberlerin içeriğinde de kalitesinde de istedikleri kararı verebilirler. Teknolojiler kullanıcılara, istedikleri içeriğe, istedikleri zamanda ve yerde ulaşabilmeleri için değişik fırsatlar sunuyor. Ancak aynı fırsatlar reklamcıları ve medya patronlarını da güçlendiriyor. İnsanların günlük hayattaki en belirgin özelliği, sürekli hareket halinde olmaları. Herkes sabah uyanır ve öğrenciyse okuluna, çalışıyorsa işyerine doğru yola çıkar. Geçtiğimiz on yılın başında bu aşamadan sonra çoğu insanın iletişim kurmak için o kadar fazla seçeneği yoktu. İşyerine ulaşılır ve arkadaşlara merhaba demek için telefon açılır. Artık sadece bu ufak örnekteki gibi basit merhabalar için de, daha fazlası için de, mekândan bağımsız olarak, cebimizdeki mobil iletişim cihazının şarjı elverdiği sürece özgürüz *. Mobilite kavramı, aslında gelecekte kullanılacak tüm haberleşme aygıtlarında varolacağı için, vurgulanmasına bile gerek kalmayacak. McLuhan ın, iletişim araçlarını insanın duyularının ve organlarının uzantıları olarak görmesi gibi rahatlıkla şu fikir de 1 William Safire, The Urge to Converge, http://www.nytimes.com/2002/03/07/opinion/07safi.html, 7 Mart 2002 * Çeşitli firmalar, bu sorunu aşmak için kinetik enerjiden faydalanan mobil şarj cihazları geliştiriyorlar. 7
savunulabilir: Şimdiye kadar iletişim araçlarını üretenler insanın mobil yönünü gereği gibi değerlendirmediler. İnsanoğlu mobilse, kullandığı iletişim teknolojileri de onun gibi olabilmeli. Bu ihtiyaçtan öte bir gereklilikti ve hızla gerçekleşmekte. Çalışma boyunca kullanılan yayıncılık, gazetecilik, iletişim gibi terimlerin başına mobil kavramı getirildi ve tez içerisinde geçen tüm terimlere uzamdan bağımsız iletişim açısından yaklaşıldı. TEZ: Geleneksel medya ve Internet yoluyla ulaşılan haber kaynaklarına, mobil Internet / mobil iletişim sayesinde, cep telefonu benzeri gezgin / mobil cihazlarla da ulaşılacak. Bu sayede, kullanıcı (okur / dinleyici / izleyici) medyayla ve içerik üretenlerle şimdikinden daha fazla etkileşimlilik içerisinde olacak. Etkileşimlilik de medyanın okuyucularıyla arasında olması gereken ama Internet'in kullanımına kadar genelde eksik kalan yönüydü. Şimdi mobil teknolojilerin ilerlemesiyle etkileşimlilik mobil iletişim ile birlikte medyada daha etkin uygulanabilecek. Mobil iletişim teknolojilerinden bahsetmek zor olabiliyor. Bunun sebebi bu teknolojilerden bahseden kaynaklarda, teknolojik terimlerin kısaltmalarıyla yepyeni bir dünyanın anlatılması. Tezde mobil iletişim ve mobil Internet kavramları, cepte taşınan akıllı enformasyon cihazlarından Internet e ve daha fazlasına erişilebilen bir dünyadan bahsetmek için kullanıldı. Ele alınan örnek ve uygulamalar, bazısı basın sektörünün dışından da olsa, yayıncılıkta ya da gazetecilikte (bilgi toplama ve iletmede) kullanılabilecek uygulamalar. Çalışmada, ufukta görünenler ve bu alanın uzmanları tarafından anlatılanlardan faydalanarak terra incognita dan bahsediliyor. 8
2. MOBİL İLETİŞİM Bu bölümde mobil iletişim alanındaki kavramlardan bahsedilerek, tez boyunca kullanılan terimler açıklandı, bunların hangi bağlamda ele alındığı anlatıldı. Kendi içinde belirli bir karmaşıklığı olan mobil iletişim alanı anlaşılır kılınmaya çalışıldı. İleride geçen içerik sağlayıcı firmalar tabiri, medya şirketlerini kapsadığı gibi, mobil teknolojiler alanında uygulama geliştiren ve bu uygulamaları mobil telekom operatörlerine pazarlayan firmaları da içeriyor. Mobil iletişim kullanıcıların iletişim esnasında mekândan bağımsız olabildikleri, hareket özgürlüğüne sahip oldukları iletişim şeklidir. Mobil Internet ve mobil yaşam kavramları özellikle 2000 yılından itibaren sürekli gündemde. Bu ifadelerin temsil ettiği yaşam ve iletişim tarzına geçmeden önce kısaca değinilmesi gereken bir konu var. Mobil Internet, biraz bu ifadenin kendisinin öne sürmüş olduğu anlam biraz da bugüne kadar yapılmış olan ve yer yer yanlış yönlendirmeler içeren tanıtımlar yüzünden gerçekte olduğundan farklı bir kimlikle biliniyor. Kökleri 1969 yılına kadar uzanan Internet, 1990 lı yıllarda olağanüstü bir patlama ve çıkış yapan Web ile günümüzde rahatlıkla aynı anlamda kullanılabiliyor. Dolayısıyla Internet dendiğinde çoğu kişinin aklına capcanlı, bol renkli, hareketli resimlerle dolu sayfalardan oluşan bir bilgi okyanusu geliyor. Mobil (ya da kablosuz) Internet kavramını duyduğumuzda da doğal olarak bilgiye, cep telefonu gibi mobil cihazlar üzerinden, bu görsel zenginlik eşliğinde ulaşacağımız düşüncesi baskın olmaya başlıyor. Bu düşüncenin doğruluğunu gelecek zaman aralıklarını göz önüne alarak incelemek gerekli. Bu alanda çalışan teknoloji firmalarının ve uzmanların ifadeleri ve yapılan araştırmalar üçüncü nesil (3G) network teknolojilerinin uygulama safhasına konması ve mobil cihazlardaki görüntüleme tekniklerinin geliştirilmesiyle cep 9
telefonlarının veya benzer mobil terminallerin mobil iletişime görsellik anlamında önemli bir boyut kazandıracağını ortaya koyuyor. Ancak, tez yazarı mobil terminallerin ve iletişim platformlarının yeni yeni olgunlaşmaya başladığı günümüz koşullarında Mobil Internet in görsellik kimliğiyle değil, yaşantımıza ve iletişim kurma tarzımıza şimdiye kadar getirdiği ve bundan sonra getireceği etkileşimlilik, serbestlik ve konfor taraflarıyla ele alınmasının faydalı olacağı görüşündedir. Neticede Mobil Internet -bugün için- Web e cep telefonu gibi mobil cihazlar üzerinden açılmak ya da geniş ve renkli ekranlar düşünülerek hazırlanmış olan kalabalık Web içeriğini mobil cihazların minik ekranlarına taşımak değildir. Mobil Internet ile; kullanıcılara, sabit bir bağlantı noktasında olmaları gerekmeksizin, daha kişisel içerikler ve daha özel servisler sunulur. Bu özelliğiyle Mobil Internet, çeşitli koşullar altında sabit Internet in cevap veremeyeceği hizmetleri kapsar 2. Bir Mobil Internet servisi, Cep telefonlarıyla ya da küçük mobil cihazlarla kullanılabilecek şekilde özelleştirilmiştir; Kullanıcının ihtiyacı olan bilgi ve hizmeti verecek şekilde kişiselleştirilebilir; Kullanıcıyı belli bir konumda bulunmaya zorlamaz; mobil şebekenin kapsama alanı dahilinde olan herhangi bir yerden hiçbir kablo ya da bilgisayar bağlantısına ihtiyaç duyulmadan bu servislere erişilebilir. Sadece cep telefonu kullanarak banka hesabını görmek ve bankacılık veya yatırım işlemleri yapmak, bulunulan coğrafi konuma özel bilgi ve servislere ulaşmak (örneğin, civardaki en yakın benzin istasyonunun, oto servisinin ya da sağlık merkezinin yerini öğrenmek), hisse senetlerinin hareketlerini gerçek zamanlı olarak izlemek ve alım 2 "Mobil Internet ve Merak Ettikleriniz", http://www.crea-world.com/features/102802-27082001.htm, 27 Ağustos 2001 10
satım emirleri vermek, hesabı kredi kartıyla değil cep telefonuyla ödemek gibi servisler Mobil Internet in bugün için olası kıldığı hizmetlerden sadece birkaçı. Mobil Internet uygulama ve servisleri sayesinde, cep telefonları sadece kişiler arası iletişim kurmaya yarayan küçük cihazlar olmaktan çıkmakta, her zaman ve her yerde hayatı kolaylaştıran, etkin bir iletişim, bilgi ve kolaylık aracı haline gelmekte. Bu alandaki teknolojik kavramlara ilişkin kısaltmalar karışık görünür. Ancak hayatımıza giren ilk mobil iletişim teknolojisi olan GSM (Global System for Mobile Communications), bir zaman sonra tamamen altyapıyla, şebekeyle ilgili bir terim olarak kaldı. Son kullanıcılar için önemli olan, cihazların sağladığı özgürlük ve bu sayede ortaya konulan katma değerli hizmetlerdi. 2.1. BAŞLICA MOBİL İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİNİN GELİŞİMİ 2.1.1. Kablosuz İletişimin Evreleri Kablosuz iletişim endüstrisi, son 20 yıl içinde birkaç basit telefon görüşmesinden birbirleriyle rekabet eden çok sayıda teknolojinin bulunduğu bir pazara dönüştü. 3G ile bazı karışıklıklara son vermek isteniyor. 1G: Kablosuz iletişimin 1979 yılında ortaya çıkan ilk nesli. Analog teknoloji kullanılıyordu ve sadece ses iletişimine imkan tanıyordu. 2G: Sayısal kablosuz iletişime imkan veren ikinci nesil 1990 yılında sahneye çıktı ve bugün hâlâ kullanılıyor. 2G iletişimi, devre-anahtarlamalı ve yavaş. Devreanahtarlamalı sistemde her bağlantı sadece o bağlantıya özel bir kanal gerektirir. 2G, Amerika Birleşik Devletleri nde PCS (Personal Communications Services) olarak bilinir. PCS, bünyesinde birbirleriyle rekabet halinde olan üç ayrı teknoloji barındırır: CDMA (Code Division Multiple Access), TDMA (Time Division Multiple Access) ve GSM (Global System for Mobile Communications). Bu üç teknolojinin de iletişim trafiğini düzenlemek için farklı teknikleri var. Avrupa da GSM sistemi kullanılıyor ancak bu sistem Amerika daki GSM ile uyumlu değil. Japonya da kullanılan 2G mobil iletişim tekniği ise PDC dir (Personal Digital Communications). PDC teknolojisinde 11
paket-anahtarlama tekniği söz konusu. Bu teknikte veriler çok sayıda pakete ayrılır ve öyle iletilir. Varış noktasında ise tekrar birleştirilirler. 2.5G: Pek çok operatör iletişim altyapılarında 3G terfisi yapmadan önce 2.5G basamağından geçmek isteyecek. Tıpkı 3G gibi 2.5G de iletim hızlarını yükseltmek ve ekonomik kapasite kullanımı amacıyla paket-anahtarlama tekniğinden faydalanmakta. 2G den 2.5G ye geçiş yapmak, doğrudan 3G ye geçiş yapmaktan hem çok daha kolay hem de çok daha ekonomik. Avrupalı ve Amerikalı operatörler 2002 yılı içinde 2.5G ye geçmeyi planlıyor. Japonya ise yine 2002 de doğrudan 3G ye atlamak niyetinde. 3G: 3G sistemlerinin sunduğu 2 Mbps lik yüksek hızlar üstün kalitede mobil görüntü ve ses akışına imkan verecek. Ancak 3G altyapısının ve hazırlığının maliyetleri yüz milyar dolarlarla ifade edilmekte. 4G: Araştırmacılar dördüncü nesil olarak adlandırabileceğimiz 4G üzerinde de konuşmaya başladılar. 4G den bazen yazılımla tanımlanan radyo iletişimi olarak da söz ediliyor. 4G teknolojilerinin 2010 yılı civarında dünyanın her yerinde kullanılabileceği tahmin ediliyor. 2.1.2. Başlıca Mobil İletişim Teknolojileri 2.1.2.1. GSM İlk kez 1992 yılında Almanya ve Fransa'da hizmete verilen GSM (Küresel Mobil Haberleşme Sistemi) ilk sayısal hücresel sistemdir 3. Şekil 1: GSM Hücre Yapısı Kaynak:http://www.howstuffworks.com/cell-phone1.htm 3 2002 Türkiye Bilişim Şurası İletişim Alt Yapısı Raporu 12
Şekil 1 de görülen hücreler GSM şebekesine bağlı cihazların hücrelerin merkezinde bulunan baz istasyonları ile, oradan da diğer şebeke ve cihazlarla haberleştiği alanlardır. GSM, 900 MHz ve 1800 MHz (A.B.D. de 1900 MHz) frekans bandında çalışır. Mobil haberleşme sistemlerinin temelini oluşturan GSM teknolojisi 9,6 Kbps veri hızı ile çalışan bir teknoloji olmasından dolayı birçok orta ve yüksek düzeyde uygulamaların gerçekleştirilmesine, hizmetlerin sunulmasına imkân veremiyor. Temelde telefon hizmeti vermek, bunun yanında düşük hızlı veri iletimini de sağlamak amacıyla tasarlanan GSM standartlarının, yüksek hızlı veri ve mobil telekomünikasyon servislerinin kullanımı yaygınlaştıkça; daha yüksek veri, daha iyi servis kalitesi, daha geniş kapasite ve akıllı servisler sağlayacak biçimde yenilenmesi ve geliştirilmesi çalışmalarına başlandı. Günümüzde GSM kullanıcıları tüm dünyada hızla artıyor. 2000 yılı verilerine göre dünyada 280 milyon kullanıcı varken, bu rakam 2002 de 750 milyon 4. 2.1.2.2. SMS SMS (Kısa Mesaj Servisi), mobil telefonlar aracılığıyla düz metinden oluşan kısa mesajların gönderilip alınabilmesi özelliğidir. Mesaj metni harfler, rakamlar ve alfanümerik karakterler içerebilir. SMS, GSM Faz 1 standardının bir parçası olarak geliştirilmiştir. Latin alfabesi kullanılarak yazılan kısa mesajlar 160 karakter uzunluğunda olabilir. Cep telefonları aracılığıyla kısa mesaj göndermek, telefon tuşlarının çok rahat olmamasına ve mesaj metninin sınırlı olmasına rağmen yaygın bir uygulama. 2001 yılının ilk üç ayında dünya genelindeki GSM ağları üzerinden 50 milyar SMS gönderildi. Nisan 1999 da dünya genelinde aylık SMS gönderim miktarı 1 milyarken 2002 yılının ilk aylarında bu rakam 16 milyarı geçti 5. 4 GSM Association Plenary 48 Toplantıları Basın Bülteni, Ekim 2002, İstanbul 5 "SMS Nedir?", http://www.crea-world.com/fundamentals/103801-28082001.htm, 28 Ocak 2002 13
Bu yoğun trafiğin oluşmasında SMS'in hızlı, kolay uygulanabilen ve tüm cep telefonlarında bulunan bir teknoloji olmasının payı büyük. Bu üstünlüklerinin yanında SMS'in bu denli popüler olmasına katkıda bulunan diğer bazı temel özellikler de şöyle özetlenebilir: Saklama ve İletme: Mesaj gönderildiği sırada alıcı tarafın hazır olmaması halinde mesaj saklanır. Mesajın alıcı taraftaki cep telefonuna iletilmeden kaybolması ya da silinmesi gibi bir şey söz konusu değildir. Mesaj Teslim Edildi Bilgisi: Kullanıcıya, göndermiş olduğu mesajın yerine ulaştığı bildirilir. Devre anahtarlamalı bir veri iletim platformuyla iki uç arasında özel bir iletişim hattı kurulur; kullanıcıya bu hattın kurulduğu ve verilerin (mesajın) iletilmekte olduğu bilgisi verilir. SMS'in dezavantajları ise şöyle özetlenebilir: Sınırlı Mesaj Uzunluğu: MAP (Mobil Uygulama Kısmı) sinyal katmanındaki kısıtlamalar yüzünden, GSM ortamındaki bir SMS mesajı en fazla 160 karakter içerebilir. Esnek Olmayan Yapı: GSM 03.40 standardında tanımlanan SMS Protokolü Veri Birimi'nin yapısı esnek değil. Bu da bir uygulama geliştirirken ortaya konulabilecek olan muhtemel senaryoların sayısını azaltır. Yavaş Sinyal Kanalı: SMS trafiğindeki yoğunlaşma, sinyal kaynaklarının aşırı kullanımını ve sonuçta yetersiz kalabilmelerini gündeme getirdi. Her Zaman Sakla ve İlet: SMS, gönderilen tüm kısa mesajların bir SMS Merkezi ne uğramak zorunda oldukları bir sisteme göre tasarlanmış. Bu yüzden SMS Merkezi nin ihtiyacı olan işlem gücü de hafifletilemiyor. 14
Şekil 2: Kapsama Alanlarına Göre Kablosuz İletişim Teknolojileri, Kaynak: Sunum, Creaworld, Cenk Kırbaş, Haziran 2001 SMS in mobil iletişim pazarındaki konumu, 2002 yılı içerisinde uygulamaya konulan Çokluortam Mesaj Servisi (MMS) ile daha da güçlendi. Kablosuz iletişim endüstrisi uzmanları, 2000 yılı ortalarında SMS in yerini WAP teknolojilerine bırakacağını savunuyordu. WAP ya da GPRS, hangi teknoloji gelirse gelsin, cep telefonu kullanıcılarının en çok kullandıkları uygulama hala SMS. Mayıs 2000 de dünyada bir ayda atılan kısa mesaj sayısı 4 milyardan, Haziran 2001 de 19 milyar mesaja çıktı. Bir seneyi biraz aşan bir sürede yaklaşık 5 kat artan hizmet, 2004 yılında aylık SMS gönderimi sayısının 100 milyara ulaşmasının beklenmesiyle, uygulama geliştiricileri harekete geçirdi 6. 2000 yılı Mayıs ayında SMS i atıl bir teknoloji olarak gören uzmanlar, şimdi bu teknolojinin 2007 yılına kadar ticari açıdan hayatta kalacak güçte olduğunu 6 www.ntvmsnbc.com, 07.01.2002, 10:03:26 15
savunuyorlar. Piyasadaki bütün cep telefonları tarafından desteklenen SMS, Internet erişimi, e-posta, WAP gibi ekstra özelliklere gerek duymadan, cep telefonlarının ses için ayrılan hücresel ağlarını kullanıyor. Operatörlerin ücret tarifeleri farklı olmakla birlikte SMS genelde sesli aramalar ve WAP bağlantısıyla bilgi göndermekten daha ucuz bir araç. SMS in 2002 yılı içerisinde çözmesi gereken en büyük sorun uluslararası dolaşımda mobil servis sağlayıcıdan bağımsız olarak servisin sürdürülmesi. 2002 ve 2003 yıllarında kısa mesaj servisinin, bütünleşik Web tabanlı mesaj kullanımı alanında da genişlemesi bekleniyor. 2.1.2.3. MMS: Çokluortam İçin SMS SMS evrim geçirerek çokluortam mesaj servisine dönüştü. MMS adı verilen bu gelişmeyle birlikte SMS mesajları GPRS altyapısını kullanarak dijital fotoğraf, grafikler, tebrik kartları, oyunlar ve sesli mesajlar içerebiliyor. 160 karakterlik yazı sınırı MMS le birlikte ortadan kalktı. Ancak SMS in en önemli gücü olan pazardaki her telefona ulaşabilme özelliği MMS için geçerli değil. MMS destekleyen telefonlar birbirleri arasında MMS le mesajlaşırken diğer telefonlara SMS le ulaşmaya devam ediyorlar. MMS (Çokluortam Mesajlaşma Servisi), mesajlaşma evriminin bir sonraki basamağını temsil ediyor ve kısa mesaj kavramına renkli resimler, animasyonlar, ses ve video klipleri ile yeni ve çok daha zengin boyut katıyor. Bu aynı zamanda sadece mobil operatörler için değil, içerik ve servis sağlayıcılar için de yeni gelir kapılarının açılması demek. SMS oldukça basit bir servisti. MMS ise kullanıcılar arası iletişimi daha renkli ve anlamlı kılan, kullanıcıların kendilerini ve duygularını daha rahat ve özgürce ifade etmelerini sağlayan bir kavram 7. Çokluortam Mesajlaşma Servisi MMS, kullanıcıların cep telefonu mesajlarına çeşitli çokluortam elemanlarını (metin, resim, ses, video, animasyon, vs.) ekleyebilmesini ve mesajı tüm elemanlarla birlikte senkronize bir şekilde 7 "MMS: Mobil İletişimin Parlayan Yıldızı", http://www.crea-world.com/features/105301-19112001.htm, 19 Kasım 2001 16
gönderebilmesini sağlayan küresel bir mesajlaşma standardı. Standart gelişmeye devam etmekte, her geçen gün yeni işlevsellikler kazanmakta 8. MMS, üçüncü nesil mobil şebekelerin yüksek iletim potansiyelinden faydalanma düşüncesiyle tasarlanmış. Bununla birlikte varolan GPRS şebekeleri üzerinde de kullanılabilmekte. MMS, Internet tarzı bir posta kutusu kullanmayan, bunun yerine SMS'te olduğu gibi sakla-ve-ilet şeklinde anında teslimat yapan bir servis. Ancak MMS mesajları MMS destekli bir telefondan Internet e-posta adreslerine ve Internet üzerinden de mobil telefonlara gönderilebiliyor. MMS mesajları gönderebilmek için kullanıcıların MMS destekli bir cep telefonu kullanmaları gerekli. MMS in taşıyıcı protokolü ise WAP'tır. Kavram bakımından MMS ile SMS arasında büyük bir benzerlik var ve kullanıcıdan kabul görme açısından bu son derece önemli. Ancak bu iki servis, sahip oldukları içerik sunuş teknik ve yetenekleri bakımından ciddi anlamda farklı. EMS (Gelişmiş Mesajlaşma Hizmeti) standardı SMS ve MMS arasındaki bir geçiş katmanı olarak düşünülebilir. EMS metin, melodi ve basit resimlerden oluşan bir içerik kombinasyonu kullanır. MMS, SMS'in koymuş olduğu karakter limitlerini ortadan kaldırır. Bunun yanı sıra biçimlendirilmiş metinler, çizimler, grafikler, animasyonlar, MS PowerPoint tarzı sunumlar, sesler ve video klipleri gibi zenginlik katıcı öğeler de bir MMS mesajında yer alabilir. Örneğin, bir MMS mesajında sayısal bir kamerayla alınmış bir fotoğraf ya da bir video klip bulunabilir. Fotoğraflar ya da diğer içerikler kameradan cep telefonuna (ya da mobil cihaza) kablosuz bir Bluetooth bağlantısı üzerinden aktarılabilir. Aynı şekilde bir Web sitesinden alınan resim ve sesler de MMS mesajına eklenebilir. 8 A.g.e. 17
Kullanıcı bilmediği bir yolda otomobiliyle giderken, cep telefonuna şehir ve yol haritasının gönderilmesi, ya da vereceği konferansa ilişkin yeni bir grafiğin ya da sunum sayfasının iletilmesi MMS sayesinde alışılacak kullanım örnekleri olacak. Mobil şebeke operatörleri açısından MMS yeni ve ciddi bir gelir kaynağı. Kullanıcıların mobil şebekeye bağlı oldukları ve şebeke kaynaklarını kullandıkları; dolayısıyla ücretlendirildikleri süredeki artış, sık kullanım, servis çeşitliliği ve müşteri bağlılığı gibi çok sayıda faktör gelirin başlıca kaynakları. SMS ve MMS'in temel ilkeleri arasında çok sayıda benzerlik var, ancak içerik söz konusu olduğunda aradaki fark çok büyük. Ortalama bir SMS mesajının boyutu 140 byte civarında. Buna karşılık ortalama bir MMS mesajının boyutu 30 KB kadar; bu rakam kısa süre içinde 100 KB a çıkabilir. Aşağıdaki mesajlaşma seçenekleri MMS standardı tarafından desteklenir: Metin: Tıpkı SMS mesajları gibi MMS mesajları da düz metin içerebilir. MMS ayrıca metnin değişik fontlar, ölçüler ve stillerle biçimlendirilmesine de imkân tanır. MMS'te kullanılabilecek metin miktarı SMS'te kullanılabilecek metin miktarından çok daha fazla. MMS'te metne fotoğraflar, grafikler, sesler ve video klipler eklenebilir. Grafikler: Grafikler, çizelgeler, tablolar, şemalar, haritalar, çizimler, planlar ve taslaklar MMS'le kullanılabilecek grafik türlerinden birkaçı. Konum tabanlı servislerin yaygınlaşmasıyla harita ve çizimlerin gerekli olduğu içerik ihtiyacı da artacak ve MMS in bu alanda ne kadar etkili olabileceği görülecek. Ses: MMS, mesajlara ses eklenmesini de destekliyor. Kullanıcılar favori şarkılarını değiş tokuş edebilir, kendi seslerini ya da müzik parçalarını cep telefonları ile kaydedip diğer kullanıcılara gönderebilirler. MMS ile ayrıca MP3 dosyaları ya da yüksek kaliteli diğer ses kayıtları gönderilebilir. Resimler: Kullanıcılar cep telefonlarına bağladıkları dijital bir kamerayla (ya da telefonun dahili kamerasıyla) resimler çekebilir ve bu resmi eklemiş oldukları metinle birlikte arkadaşlarına gönderebilirler. Bu özellik yeni tasarımlar hakkında fikir alışverişinde bulunmak isteyen iş kullanıcıları için de faydalı olabilir. 18
Eşzamanlı Sunumlar: MMS, XML tabanlı bir protokol olan SMIL sayesinde MS PowerPoint tarzı sunumların hazırlanmasına ve gönderilmesine fırsat verir. Video: MMS ile kullanıcılar mesajlarına video klipler ekleyebilir. Başlangıç olarak düşünülen gönderilebilir maksimum video klip süresi 30 saniye. Şekil 3: MMS Mimarisi Kaynak:www.crea-world.com Şekil 3'te genel olarak MMS mimarisi görülüyor. MMS mimari yapısı, farklı şebekeleri ve şebeke türlerini bir araya getirmekte, varolan mesajlaşma servislerini de bu şebekelere entegre etmekte. Farklı şebeke türleri arasındaki bağlantılar, IP ve ilişkili mesajlaşma protokollerince sağlanır. MMS, taşıyıcı teknoloji olarak WAP'ı kullanır. HTTP yöntemleri, push servisleri, iletişim güvenliği ve özellik bildirimleri gibi standart WAP imkânlarına erişim WAP gateway aracılığıyla sağlanır. 2.1.2.4. WAP WAP, ikinci nesil kablosuz iletişim sistemlerinde aktarım protokolü olarak ağırlığını kabul ettirdi. 19
Yeni ortaya çıkan mobil iş modellerinin en temel karakteristikleri arasında şunlar yer alıyor 9 : Mobil portalların Mobil Internet için önemi, normal portalların geleneksel Internet için olan öneminden daha fazla. Mobil Internet kullanımı, sunulan yararlı servislerin çoğalmasıyla artacak. Mobil Internet, mobil e-ticaret için zengin fırsatlar sunuyor. 2000 ve 2001 yıllarında uygulama geliştiriciler arasında tam kapsamlı WAP çözümlerinin yaygınlaşmasıyla uzmanlar ve yatırımcılar arasında geniş bir WAP bilgisi ve kullanıcı tabanı oluştu. Bu çözümlerin ve servislerin GPRS, Bluetooth ve üçüncü nesil sistemlerin katkısıyla daha da iyileşip verimli hale gelmesi bekleniyor. Bu yönleriyle WAP sadece bir başka kablosuz teknoloji değil, aynı zamanda Mobil Internet'in katalizörü. Beklentiler WAP ın, 2 ilâ 3 yıl içerisinde yaygın bir altyapı ürünü olması yönünde. WAP, (Wireless Application Protocol - Kablosuz Uygulama Protokolü), kablosuz network'ler üzerinde uygulama geliştirme ve servis verme amaçlarına yönelik açık ve küresel protokolleri içeren bir spesifikasyonun adı. WAP, esas olarak şu anki Internet protokollerini temel alır ve kablosuz cihaz ve uygulamalarla çalışabilir. Ericsson, Nokia, Phone.com (daha sonra Software.com ile birleşti ve yeni oluşumun adı Openwave oldu) ve daha birçok öncü firma birbirlerinden bağımsız olarak kablosuz uygulama standartları geliştirmeye başlamıştı. Ancak firmalar çok geçmeden ortak bir standardın ihtiyacını ve bunun için de işbirliği yapmaları gerektiğini hissettiler. Bu ihtiyaç, bugün artık yüzlerce üyesi olan WAP Forum'un doğmasına yol açtı. WAP Forum'un öncelikli hedeflerinden biri kablosuz iletişim endüstrisinin farklı alanlarında faaliyet gösteren oyuncuları bir araya getirmek. Bu sayede ürünlerin birlikte çalışabilirliği ve mobil iletişim sektörünün gelişmesi mümkün olabilecek *. 9 "WAP ve Network'ler", http://www.crea-world.com/fundamentals/104305-30082001.htm, 30 Ağ. 2001 * WAP Forum'a üye olan kurumların listesi ve Web adresleri ekler kısmındadır. 20