TÜRKİYE DE MODERN SANATIN GELİŞİMİNİN SANAT MÜZELERİNE ETKİSİ

TÜRKİYE DE MODERN SANATIN GELİŞİMİNİN SANAT MÜZELERİNE ETKİSİ Ebru Dede ÖZ Türkiye de modern sanata yöneliş ve sanat müzelerinin gelişimi, 19. yy. sonlarından itibaren başlayan Batılılaşma hamleleriyle ve 1923 te Cumhuriyet in ilan edilmesiyle şekillenen politikalar sonucu gerçekleşebilmiştir. Fakat II. Dünya Savaşı ve ekonomik sıkıntılar, sanat müzelerinin gelişimini geciktirmiştir. 1950 den itibaren galeriler açılmış, ancak yetersiz kalmıştır. 1990 dan itibaren Avrupalı küratörler Uluslararası İstanbul Bienallerine gelmişler ve Türk sanatçılara Avrupa ya sergi davetinde bulunmuşlardır. 2000 li yıllarda Avrupa Birliği müzakereleriyle sanat müzelerinin kurulması hız kazanmıştır. Bu sanat müzelerinde ve kurumlarında, Türkiye de ve dünyada modern ve çağdaş sanatın gelişimini gösteren karma ve retrospektif niteliğinde sergiler düzenlenmiştir. Ayrıca Türk ve dünya sanatının önde gelen eserleri bir arada sergilenmiştir. Böylece, Türkiye de sanat müzelerini izleyenlerin sayısında artış olmuştur. Türkiye de son 10 yılda düzenlenen bu sergilerin her biri başarılı olmuştur. Ancak Batı sanat müzeleri bunu Türkiye den yıllar önce tecrübe ettiğinden, Türkiye deki sanat müzeleri halen geridedir. Bu bağlamda, müze yöneticilerine ve küratörlere çok zor bir görev düştüğünü belirtmek gerekmektedir. Türk sanatının dünya gözünde daha geniş ölçekte algılanması için, sanat müzelerinin ve Türk sanatçılara düzenlenen sergilerin arttırılması gerekmektedir. Anahtar Kelimeler : Sanat, Modern Sanat, Çağdaş Sanat, Koleksiyon, Sanat Müzesi, Sergi iii

THE EFFECT OF DEVELOPMENT OF MODERN ART ON ART MUSEUMS IN TURKEY ABSTRACT Ebru Dede Orientation of modern art and development of art museums in Turkey, have been actualized by the result of politics of Westernization moves started in the end of 19. Century and the proclamation of the Republic in 1923. But World War II and economic difficulties have led to delay in development of art museums. Since 1950, galleries have been opened but remained insufficient. Since 1990, European curators have come to International Istanbul Biennials and invited Turkish artists to Europe for exhibitions. In the 2000s, foundation of art museums have gained momentum by negotiations of the European Union. The group exhibitions and retrospectives have been organized in the art museums and institutions, showing the development of modern and contemporary art. The leadings of Turkish art and the art world have been exhibited together in the museums. Thus, the number of art museum viewers have been increased in Turkey. Each of these exhibitions arranged in Turkey in the last 10 years, were successful. But as Western art museums have experienced them many years ago, Turkish art museums are still behind. In this regard, it should be noted that museum directors and curators have a very difficult task. To allow a wider perception for Turkish art in the eyes of the world, the number of art museums and exhibitions for Turkish artists should be increased. Key Concepts : Art, Modern Art, Contemporary Art, Collection, Art Museum, Exhibition iv

ÖNSÖZ Bu çalışmada, Türkiye de modern sanatın gelişiminin 2000 li yıllardan itibaren kurulan beş tane özel sanat müzesine etkisi incelenmiştir. Bu müzeler, kuruluş sırasına göre Proje4L/Elgiz Çağdaş Sanat Müzesi, Sabancı Üniversitesi Sakıp Sabancı Müzesi, İstanbul Modern Sanat Müzesi, Pera Müzesi ve santralistanbul dur. Bu müzelerde 2001 2011 döneminde gerçekleştirilen sergilerden örnekler incelenmiştir. Bu sergilerle ilgili yorumların bilimsel bir tez çalışmasında derlenmesinin, Türkiye de sanat müzeciliğinin bugün geldiği noktanın belirlenmesinde faydalı olacağı düşünülmüştür. Severek çalıştığım bu tez konumun ve genel çerçevesinin belirlenmesinde cesaretlendirici olan Bölüm Başkanımız Prof. Dr. Fethiye Erbay a, tez yazımı konusunda birikimlerini bizlerle paylaşan değerli hocamız Prof. Dr. Selçuk Mülayim e, tezimin planını hazırlamamda değerli yardımlarını esirgemeyen Prof. Dr. Esin Can Mutlu ya, minyatür sanatının tarihini araştırmamda, alan çalışması tekniğini öğrenmemde ve tezimin anlatım dilini sadeleştirmemde büyük desteği olan Prof. Dr. Nil Sarı ya, New York Modern Sanat Müzesi nde yaşadığı deneyimle tezime katkı sağlayan sevgili arkadaşım Deniz Çıkla Yılmaz a, Batı sanatı hakkındaki bilgi birikimimin temelini oluşturan Yrd. Doç. Dr. Ahu Antmen Akiska ya, bugünün sanat ortamına nasıl bakılması gerektiğini öğrendiğim Yrd. Doç. Kerim Kılıçarslan a ve çalışmamın tüm aşamalarında yön gösterici olan Tez Danışmanım Doç. Dr. Mutlu Erbay a, sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Ebru Dede 2012 v

İÇİNDEKİLER ÖZ iii ABSTRACT iv ÖNSÖZ v İÇİNDEKİLER vi RESİM LİSTESİ ix KISALTMALAR xvi GİRİŞ 1 BİRİNCİ BÖLÜM 4 1. KONUYLA İLGİLİ GENEL KAVRAMLAR 4 1.1. SANAT KAVRAMI VE MODERN SANAT 4 1.1.1. Sanatın Tanımı 4 1.1.2. Modern Sanatın Tanımı 6 1.2. MÜZE KAVRAMI VE SANAT MÜZELERİ 12 İKİNCİ BÖLÜM 20 2. TÜRKİYE DE MODERN SANATIN GELİŞİMİNİN SANAT MÜZELERİNE ETKİSİ 20 2.1. TÜRKİYE DE MODERN SANATIN GELİŞİMİ 20 2.2. TÜRKİYE DE MODERN SANATIN GELİŞİMİNİN SANAT MÜZELERİNE ETKİSİ 38 2.2.1. Türkiye de Modern Sanatın Gelişiminin Sanat Müzelerinin Kuruluşuna Etkisi 39 2.2.1.1. İstanbul Modern Sanat Müzesi 42 2.2.1.2. Sabancı Üniversitesi Sakıp Sabancı Müzesi 46 2.2.1.3. Pera Müzesi, İstanbul 49 2.2.1.4. Santralistanbul 53 2.2.1.5. Proje4L/Elgiz Çağdaş Sanat Müzesi, İstanbul 54 2.2.1.6. Diğer Önemli Sanat Müzeleri 56 2.2.2. Türkiye de Modern Sanatın Gelişiminin Sanat Müzelerinde Düzenlenen Sergilere Etkisi 61 vi

2.2.2.1. Sürekli Sergiler 61 2.2.2.2. Türkiye nin Önde Gelen Modern ve Çağdaş Sanatçılarını Kapsayan Geçici Sergiler 66 2.2.3. Türkiye de Modern Sanatın Gelişiminin Yurt Dışındaki Müzelerle İlişkilerin Geliştirilmesine Etkisi 87 2.2.3.1. İstanbul Modern Sanat Müzesi ne Yurt Dışından Getirilen Sergilerden Örnekler 87 2.2.3.2. Sabancı Üniversitesi Sakıp Sabancı Müzesi ne Yurt Dışından Getirilen Sergilerden Örnekler 91 2.2.3.3. Pera Müzesi ne Yurt Dışından Getirilen Sergilerden Örnekler 98 2.2.3.4. Santralistanbul a Yurt Dışından Getirilen Sergilerden Örnekler 110 2.2.3.5. Proje4L/Elgiz Çağdaş Sanat Müzesi nin Uluslar arası Sergi Organizasyonlarından Örnekler 116 2.2.4. Türkiye de Modern Sanatın Gelişiminin Sanat Müzelerinde Genç Sanatçılara Yer Verilmesine Etkisi 120 2.2.5. Türkiye de Modern Sanatın Gelişiminin, Sanat Müzelerinin Modern Müzecilik Anlayışına Yaklaşmasına Etkisi 125 2.2.5.1. İstanbul Modern Sanat Müzesi 125 2.2.5.2. Sabancı Üniversitesi Sakıp Sabancı Müzesi 127 2.2.5.3. Pera Müzesi 128 2.2.5.4. Santralistanbul 129 2.2.5.5. Proje4L/Elgiz Çağdaş Sanat Müzesi 130 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 131 3. ARAŞTIRMANIN VE BULGULARIN DEĞERLENDİRİLMESİ 131 3.1. ARAŞTIRMANIN AMAÇ, KAPSAM VE YÖNTEMİNİN İRDELENMESİ 131 3.1.1. Araştırmanın Amacının ve Kapsamının Tartışılması 131 3.1.2. Araştırmanın Yönteminin İrdelenmesi 132 3.2. BULGULARIN DEĞERLENDİRİLMESİ 133 3.2.1. Türkiye de Modern Sanatın Gelişimine Yönelik Bulgular 133 3.2.2. 2000 li Yıllardan İtibaren Kurulan Özel Sanat Müzelerine Yönelik Bulgular 135 3.2.3. 2000 li Yıllardan İtibaren Kurulan Özel Sanat Müzelerinde Düzenlenen Sergilerle İlgili Bulgular 137 vii

3.2.4. Genel Değerlendirme 139 SONUÇ 143 KAYNAKÇA 147 EK 1: DÜNYADA SANATIN TARİHSEL GELİŞİMİ 179 EK 2: TÜRKLERDE SANATIN TARİHSEL GELİŞİMİ 192 EK 3: MODERN SANATIN TARİHSEL GELİŞİMİ 202 EK 4: SANAT MÜZELERİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ 224 EK 5: DÜNYADA MODERN SANAT MÜZELERİNDEN ÖRNEKLER 233 1. Modern Sanat Müzesi, New York (MOMA) 233 2. Tate Modern Müzesi, Londra 239 3. Guggenheim Vakfı Bilbao Müzesi, İspanya 242 4. Peggy Guggenheim Müzesi, Venedik 246 5. Pompidou Merkezi, Paris (Pompidou Ulusal Kültür ve Sanat Merkezi) 248 6. Diğer Önemli Modern Sanat Müzeleri 251 EK 6: OSMANLI İMPARATORLUĞU NDA BATILILAŞMA DÖNEMİ VE SANATA ETKİLERİ 259 EK 7: GELENEKÇİ TÜRK MİNYATÜRLERİ VE BATILI SANAT ANLAYIŞI FARKLILIKLARI VE KARŞILIKLI ETKİLEŞMELER 262 EK 8: TERMİNOLOJİ 267 viii

RESİM LİSTESİ Resim 1: Tiziano, Urbino Venüs ü, 1538, tuval, Uffizi Galerisi, Floransa 6 Resim 2: Picasso, Ambroise Vollard, 1910, tuval, Puşkin Müzesi, Moskova 7 Resim 3: Manet, Olympia, Musée d Orsay, Paris, tuval, 1863. 9 Resim 4: Modern Sanat Müzesi, New York (MOMA) 10 Resim 5: Proje 4L Elgiz Çağdaş Sanat Müzesi, İstanbul 13 Resim 6: Antik A.Ş. 266. Müzayede (açık arttırma), 20 Mart 2011 13 Resim 7: Santralistanbul, Ön açılış sergilerinden 15 Resim 8: Engellilere Yönelik Bir Programdan, New York Modern Sanat Müzesi 18 Resim 9: Abdülmecit, Sarayda Beethoven, tuval üzerine yağlıboya, 21 Resim 10: Osman Hamdi Bey, Kaplumbağa Terbiyecisi, 1906, tuval üzerine yağlıboya, 223X117 cm, özel koleksiyon 22 Resim 11: Feyhaman Duran, Ressamlar Grubu, 1921, tuval üzerine yağlıboya, 133x162 cm, MSGSÜ İstanbul Resim ve Heykel Müzesi Koleksiyonu 24 Resim 12: Hale Asaf, Otoportre, 1938 25 Resim 13: Nurullah Berk, Nargile İçen Adam, tuval üstüne yağlıboya, 1958, 93.5x60 cm, MSGSÜ İstanbul Resim ve Heykel Müzesi Koleksiyonu 26 Resim 14: Nuri İyem, Nalbant, 1944, 120x100 cm 27 Resim 15: Nil Yalter, Başsız Kadın, Göbek Dansı, 1974, video, 30, 30 Resim 16: İstanbul Modern Sanat Müzesi 43 Resim 17: Sabancı Üniversitesi Sakıp Sabancı Müzesi 46 Resim 18: Pera Müzesi 50 Resim 19: Santralistanbul 53 Resim 20: Proje 4L Elgiz Çağdaş Sanat Müzesi 54 Resim 21: Doğançay Müzesi 57 Resim 22: Rezan Has Müzesi 58 Resim 23: IMOGA 58 Resim 24: Anadolu Üniversitesi Eğitim Karikatürleri Müzesi, Eskişehir 59 Resim 25: Hacettepe Üniversitesi Sanat Müzesi 60 ix

Resim 26: Baksı Müzesi, Bayburt 60 Resim 27: Tomur Atagök, Binbir Yüzlü Madonna, 1989, metal üzerine boya, 200x300 cm İstanbul Modern Koleksiyonu 63 Resim 28: Serkan Özkaya, Pastacı Yamağı, 2006 64 Resim 29: Mehmet Aksoy, Kayıp Anaları 67 Resim 30: Fahrelnissa Zeid, Çadırlar 68 Resim 31: Nejad Devrim, Soyut Kompozisyon 68 Resim 32: Murat Morova, Abdal, Karışık teknik, 2006, Hakan Ezer Koleksiyonu 69 Resim 33: Ani Çelik Arevyan, Göründüğü Gibi Değil 70 Resim 34: Kutluğ Ataman, İçimdeki Düşman 71 Resim 35: Halil Paşa, Şakayıklar ve Kadın, 1898, Tuval üzerine yağlıboya, 119.5x72.5 cm, SSM Koleksiyonu 73 Resim 36: Abidin Dino, Ingres e Saygı, 1980 ler, Çap: 128 cm. 74 Resim 37: Namık İsmail, Sedirde Uzanan Kadın, 131x180 cm 76 Resim 38: Kolaj Dekolaj, Doğançay ve Villeglé sergisinden 77 Resim 39: Aydan Mürtezaoğlu, Modern ve ötesi için yerleştirme, 2007 80 Resim 40: Mehmet Güleryüz 82 Resim 41: İlhan Koman 83 Resim 42: Yerleşmek sergisinden 84 Resim 43: İçten Dışa Dıştan İçe, 1976, 7 li tuval 85 Resim 44: Abdurrahman Öztoprak, Missa Solemnis L.v. Beethoven a Saygıyla, Nüvit Özdoğru Anısına, 2005 86 Resim 45: Juan Muñoz, Şişe taşıyan kırık burunlar, 1999, karışık teknik (kağıt ve reçine), 243.7x52x52 cm, ARTIUM of Alava Fotoğraf Arşivi 88 Resim 46: Suyun Bir Arada Tuttuğu Sergisinden 89 Resim 47: Lotte Reiniger, Film fonu, On dakika Mozart, 1930, 91 Resim 48: Picasso, Yoksulların Yemeği, 1904, Gravür, 46x37.8 cm, Picasso Müzesi, Paris 93 Resim 49: Rodin, Öpüşme, y.1882, bronz, 25.7x15.9x15.7 cm, Rodin Müzesi, Paris 94 Resim 50: Salvador Dali, Kumda Yatan Figürler, Fundació Gala-Dali, Figueres 95 x

Resim 51: Peter Angermann, Parçaların Güzelliği, 1987, tuval üzerine yağlıboya 150x120 cm 97 Resim 52: Jean Dubuffet, Baskılar ve Resimler sergisinden 98 Resim 53: Henri Cartier-Bresson sergisinden 99 Resim 54: 20. Yüzyıl Ustalarından Baskı, Desen ve Suluboyalar sergisinden 101 Resim 55: Josef Koudelka sergisinden 102 Resim 56: Joan Miró sergisinden 103 Resim 57: Chagall: Aşk ve Yaşam sergisinden 104 Resim 58: Yamamura Moji, Animasyon, Japon Medya Sanatları Festivalinden 105 Resim 59: Csontváry "Macar Resminin Sıradışı Bir Ustası" sergisinden 107 Resim 60: Frida Kahlo 108 Resim 61: R. Pondick, Kaygı Boncukları, y.2001, bronz, 4x5x61 cm 109 Resim 62: Santralistanbul Ön Açılış Sergilerinden 112 Resim 63: Parastou Forouhar, İşaretler, 2007, ışıklı kutu 113 Resim 64: Santralistanbul, Haritasız sergisinden 115 Resim 65: Robert Lucander, Dur Bir Dakika: Anlatı Olarak Resim Sergisi 116 Resim 66: L Alba di Domani sergisi, Proje4L/ Elgiz Çağdaş Sanat Müzesi 117 Resim 67: Ca Pesaro Uluslar arası Modern Sanat Müzesi 118 Resim 68: Proje4L/ Elgiz Çağdaş Sanat Müzesi 119 Resim 69: Genç Açılım sergisinden 122 Resim 70: El/le sergisinden 123 Resim 71: Seda Hepsev vd., İşleyen Mekan sergisinden 124 Resim 72: İstanbul Modern Sanat Müzesi Eğitim Etkinliklerinden 126 Resim 73: Sakıp Sabancı Müzesi eğitim etkinliklerinden bir görüntü 128 Resim 74: Pera Müzesi eğitim etkinliklerinden 129 Resim 75: Santralistanbul tiyatro etkinliği: Güzel Şeyler Bizim Tarafta 129 Resim 76: Proje 4L Elgiz Çağdaş Sanat Müzesi 130 Resim 77: At, M.Ö. 15.000-10.000 dolayları, Mağara resmi; Lascaux, Fransa 179 Resim 78:Tutankhamon ve karısı, y.m.ö.1330,mısır Müzesi, Kahire 180 xi

Resim 79: Praksiteles, Hermes ile genç Dionysos.Olympia, Müze. 181 Resim 80: Hagesandros, Athenodoros ve Rodoslu Polydoros. Laokoon ve oğulları, 181 Resim 81: Simone Martini ve Lippo Memmi, Meryem e Müjde, 1333.Tempera 182 Resim 82: Jan van Eyck, Arnolfini nin evlenmesi, 1434. Ahşap üstüne yağlıboya, 81.8x59.7 cm, National Gallery, Londra 184 Resim 83: El Greco, Apokalypsis in beşinci mührünün açılışı, y.1608-1614, Tuval üstüne yağlıboya, 224.5x192.8 cm, Metropolitan Museum of Art, New York 185 Resim 84: Caravaggio, Kuşkucu Thomas, y.1602-1603, Tuval üstüne yağlıboya, 107x146 cm, Stiftung Schlösser und Gärten, Sanssouci, Potsdam 185 Resim 85: François Boucher, Diana Banyo Yaparken, Louvre, Paris, 1757 186 Resim 86: Nicolas Poussin, Arkaida çobanları, y.1638-1639, Tuval üstüne yağlıboya, 85x121 cm, Louvre, Paris 187 Resim 87: Eugène Delacroix, Halka Yol Gösteren Özgürlük, 1830, tuval üstüne yağlıboya, 260x325 cm, Louvre, Paris 188 Resim 88: Jean-François Millet, Başak toplayan kadınlar, 1858,Tuval üstüne yağlıboya, 83.8x111 cm, Musée d Orsay, Paris 190 Resim 89: Paul Sérusier, Selin Yanında Görme, 1897 191 Resim 90: Kudadabad sarayında siren etrafında çift balık 192 Resim 91: II. Mehmed in portresi, Sinan Bey tarafından yapılmıştır, 15.yy ın ikinci yarısı, İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi, H. 2153 193 Resim 92: İstanbul Şehri (çift sayfa), Matrakçı Nasuh, Beyan-ı Menazil-i Sefer-i Irakeyn 1536, İstanbul Üniversitesi Kitaplığı, T. 5964 194 Resim 93: Bab-I Hümayun, Şehinşehname den, Nakkaş Osman, 16.yy. 195 Resim 94: III. Ahmed in portresi, Levnî 196 Resim 95: Adem ile Havva nın cennetten kovulması, Kalender Paşa, 196 Resim 96: Lâke cilt kapağı üzerindeki şemse içerisinde Kıyı Kasrı betimi, Abdullah Buhari, 1728-29 197 Resim 97: Abdullah Buhari, Hamamda Yıkanan Kadın, 1741, 198 Resim 98: III. Mustafa ve şehzadesi, Silsilenâme-i Osmaniye, Refail e atfedilir, 199 Resim 99: III. Selim in kabulü, Kostantin Kapıdağlı ya atfedilir, tuval üzerine yağlıboya, 1789-90 200 xii

Resim 100: Topkapı Sarayı, Harem, III. Selim in Hasodası nda manzara 200 Resim 101: Merzifon Kara Mustafa Paşa Camisi Şadırvanı kubbesindeki manzara resmi, Zileli Emin, 1875 201 Resim 102: Manet, Olympia, 1863, Musee d Orsay, Paris, Tuval 203 Resim 103: Monet, İzlenim: Gündoğumu, Musée Marmottan, Paris, Tuval, 1872 _ 203 Resim 104: Henri Matisse, Yeşil Çizgi (Madame Matisse in Portresi), 1905, 204 Resim 105: Ernst Ludwig Kirchner, Japon Şemsiyesi Altındaki Kız, 1909 205 Resim 106: Braque, Estaque da Evler, 1908, tuval üzerine yağlıboya, 73x60 cm _ 206 Resim 107: Umberto Boccioni, Boşlukta yer alan süreklilik biçimleri, bronz, 1913, MOMA, New York 207 Resim 108: Kandinsky, Sarı Kırmızı Mavi, 1925, tuval üzerine yağlıboya, 127x200 cm, Pompidou Merkezi, Paris 208 Resim 109: Maleviç, Beyaz Zemin Üzerine Siyah Kare, 1913 208 Resim 110: Vladimir Tatlin, III. Enternasyonal Anıtı, 1939 210 Resim 111: Bauhaus binası, Dessau, Almanya (1925-1926) 211 Resim 112: Marcel Duchamp, Çeşme, Galleria Schwarz, Milano, 1917 (Kayıp orijinalinin 1964 tarihli kopyası) 211 Resim 113: Salvador Dali, Haşlanmış fasülyeli yumuşak yapı (İç savaş öngörüsü), 1936 212 Resim 114: Jackson Pollock, Lavanta Sisi, 1950, National Galleri of Art 213 Resim 115: Andy Warhol, Marilyn Diptiği, Tuval üzerine akrilik, 1962 214 Resim 116: Robert Rauschenberg, Yatak, 1955 214 Resim 117: Carl Andre,Eşdeğer VIII, 1966 215 Resim 118: Joseph Kosuth, Bir ve üç sandalye, 1965 216 Resim 119: Joseph Beuys, I like America and America likes me, performans, 1974, René Block Gallery 217 Resim 120: Chuck Close, Leslie, 1973, Kağıt üzerine suluboya, 184x144.6 cm, Pillsburg Aile Koleksiyonu, Teksas 218 Resim 121: Michelangelo Pistoletto, Paçavralar İçinde Venüs, 1967 219 Resim 122: Nam June Paik, TV Buda, 1974, Bronz heykel ve video enstelasyon _ 219 xiii

Resim 123: Jackson Pollock, atölyesinde 220 Resim 124: Gilbert&George, Şarkı söyleyen heykel, 1970 221 Resim 125: Judy Chicago, Yemek Daveti, 1974-1979 221 Resim 126: Robert Smithson, Spiral Dalgakıran, 1969-70, Büyük Tuz Gölü, Utah _ 222 Resim 127: Georg Baselitz, Adieu, 1982, Tuval üzerine yağlıboya, 250x300 cm. _ 223 Resim 128: Uffizi Galerisi, 18. Yüzyıla ait bir resim 224 Resim 129: Vatikan Müzeleri 225 Resim 130: Louvre Müzesi, Paris 226 Resim 131: Montagu House, Bloomsbury (daha sonra British Museum) 226 Resim 132: Hermitage Müzesi 228 Resim 133: Osman Hamdi Bey 230 Resim 134: Atatürk, İstanbul Resim ve Heykel Müzesi nde 231 Resim 135: İzmir Devlet Resim ve Heykel Müzesi 232 Resim 136: Ankara Devlet Resim ve Heykel Müzesi 232 Resim 137:MOMA 235 Resim 138: MOMA 238 Resim 139: Tate Modern, Londra 240 Resim 140: Tate Modern Turbinas Salonu 241 Resim 141: Bilbao Guggenheim Müzesi 243 Resim 142: Bilbao Guggenheim Müzesi 245 Resim 143: Peggy Guggenheim Müzesi 246 Resim 144: Dilek Ağacı, Yoko Ono nun (1933-) Peggy e hediyesi, Müze bahçesi _ 248 Resim 145: Pompidou Merkezi 249 Resim 146: Pompidou Merkezi 250 Resim 147: New York Guggenheim Müzesi 252 Resim 148: New York Metropolitan Sanat Müzesi 253 Resim 149: Paris Orsay Müzesi 254 Resim 150: Philadelphia Sanat Müzesi 255 xiv

Resim 151: Paris Belediyesi Modern Sanat Müzesi 256 Resim 152: Salvador Dali Müzesi 257 Resim 153: J.Paul Getty Müzesi, Los Angeles 257 Resim 154: San Francisco Modern Sanat Müzesi 258 Resim 155: At Koşusu, Hünername, Nakkaş Osman, 1588, Topkapı Sarayı Kitaplığı 264 Resim 156: Andre Derain, Hyde Park tan Bir Köşe 264 Resim 157: Şeker Ahmed Paşa, Orman, tuval üzerine yağlıboya, 140x181 cm 265 Resim 158: Paul Cézanne, Kâğıt Oynayanlar, 1892-95, Musée d Orsay, Paris 265 xv

KISALTMALAR AAM ABD AICA Dr. EBE FBE GSE HCB IAA ICOM km m M.Ö. M.S. m 2 MAM MOMA MSGSÜ M.Ü. Prof. SBE SFMoMA SSM TBMM UNESCO UPSD Amerikan Müzeler Birliği Amerika Birleşik Devletleri Association Internationale des Arts Critiqués (Uluslar arası Sanat Eleştirmenleri Derneği) Doktor Eğitim Bilimleri Enstitüsü Fen Bilimleri Enstitüsü Güzel Sanatlar Enstitüsü Henri Cartier-Bresson (Fotoğraf sanatçısı) International Art Association Council of Museums (Uluslar arası Müzeler Konseyi) Kilometre Metre Milattan Önce Milattan Sonra Metre kare Musee d Art Moderne de la Ville de Paris (Paris Belediyesi Modern Sanat Müzesi) Museum of Modern Art (Modern Sanat Müzesi, New York) Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Marmara Üniversitesi Profesör y. Yaklaşık YL YTÜ yy. Sosyal Bilimler Enstitüsü San Francisco Modern Sanat Müzesi Sakıp Sabancı Müzesi Türkiye Büyük Millet Meclisi United Nations Educational Scientific and Cultural Organization (Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Kurumu Uluslar arası Plastik Sanatlar Derneği (IAA) Yüksek Lisans Yıldız Teknik Üniversitesi Yüzyıl xvi

GİRİŞ Türkiye de modern sanatın ve sanat müzeciliğinin gelişiminde Batı ya göre bir gecikme söz konusudur. 19. yy. sonlarında başlayan Batılılaşma hamlelerine kadar, Osmanlı kendi sanat ve kültür yapısını korumuştur. Batılılaşma kapsamında yurt dışına gönderilen sanatçılar, I. Dünya Savaşı nın başlamasıyla yurda geri dönmüşler ve çeşitli gruplar oluşturarak Türkiye de modern sanatın gelişiminde öncü olmuşlardır. Modern sanatın etkisiyle eserler üreten Türk sanatçılar, kendi çabalarıyla sergiler düzenleme girişimlerinde bulunmuşlardır. Cumhuriyet in politikalarıyla desteklenen sanat çalışmaları kapsamında devlete bağlı resim ve heykel müzeleri kurulmuş, ancak ekonomik nedenlerle gelişme sağlanamamıştır. Bu çalışmada, Türkiye de modern sanatın gelişiminin 2000 li yıllardan itibaren kurulan özel sanat müzelerine etkisi araştırılmıştır. Düzenledikleri sergilerin yoğunluğu nedeniyle İstanbul Modern Sanat Müzesi, Sabancı Üniversitesi Sakıp Sabancı Müzesi, Pera Müzesi, santralistanbul ve Proje4L/Elgiz Çağdaş Sanat Müzesi ele alınmıştır. Bu müzelerde 2001 2011 döneminde gerçekleştirilen sergilerden örnekler incelenmiştir. Bu sergilerle ilgili yorumların bilimsel bir tez çalışmasında derlenmesinin, Türkiye de sanat müzeciliğinin bugün geldiği noktanın belirlenmesinde faydalı olacağı düşünülmüştür. Çalışmanın amacı, Türkiye deki sanat müzelerinde düzenlenen modern ve çağdaş sanat sergilerinin nitelik ve nicelik bakımından irdelenmesini, modern sanatı ve modern müzecilik anlayışını ne kadar yansıttığının araştırılmasını ve eksikliklerin belirlenmesini sağlamaktır. Sanat içinde müzikten edebiyata, plastik sanatlardan dijital sanata pek çok farklı alanı barındırır. Bu çalışmada sanat müzelerinde sergilenen eserlerin niteliğini oluşturan görsel sanat dalları konu alınmıştır. Sanat müzelerinde sergilenen görsel sanatlar, resim ve heykel gibi plastik sanatların yanı sıra, fotoğraf, video sanatı, animasyon, yerleştirme ve sanatçı performansları gibi alanları da kapsamaktadır. Çalışma giriş ve sonuç bölümleri dâhil olmak üzere beş ana bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde modern sanat ve sanat müzeleri kavramları açıklanmıştır. Günümüzde pek çok kaynakta aynı anlamdaymış gibi kullanılan modern sanat ve çağdaş sanat kavramlarının ayırımlarına bu bölümde yer 1

verilmiştir. Bu bölümün devamında, sanat müzeleri ve modern müzecilik kavramları anlatılmıştır. İkinci bölümde ise tezin esas konusu olan Türkiye de Modern Sanatın Gelişiminin Sanat Müzelerine Etkisi yer almaktadır. Türkiye de modern sanatın gelişim süreci anlatılmış ve bu gelişimin sanat müzelerinin kuruluşuna, bu müzelerde gerçekleştirilen yerli, yabancı ve genç sanatçılara yönelik sergilere, ayrıca modern müzecilik anlayışına yaklaşılmasına etkisi ele alınmıştır. Üçüncü bölümde, araştırmanın genel çerçevesi ve yöntemi tartışılmış, araştırma sırasında elde edilen bulguların genel değerlendirmesi yapılmıştır. Türkiye de modern sanatın gelişiminde yaşanan sorunların sanat müzelerine etkileri ve sergilerin nitelikleri bu bölümde yorumlanmıştır. Çalışma konusu geniş olduğundan sanat, modern sanat ve sanat müzeciliği konularındaki tarihsel gelişime ve dünyada örnek alınan modern sanat müzelerine ekler bölümünde yer verilmiştir. Genel değerlendirmenin yapılmasında ve sonuca varılmasında ekler bölümünde yer alan bilgilerden de yararlanılmıştır. Çalışmada literatür tarama ve alan çalışması tekniklerinden yararlanılmıştır. Araştırma sürecinde, ilgili müzelerin kütüphanelerinden, ayrıca İstanbul Üniversitesi, Boğaziçi Üniversitesi, Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Kadir Has Üniversitesi, Yıldız Teknik Üniversitesi, Sabancı Üniversitesi ve İstanbul Bilgi Üniversitesi kütüphanelerinden yararlanılmıştır. Yabancı kaynakların bazıları Kadir Has Üniversitesi, Boğaziçi Üniversitesi ve İstanbul Modern Sanat Müzesi kütüphanelerinden temin edilmiştir. İtalya Floransa da Uffizi Galerisi ve Venedik te Peggy Guggenheim Müzesi nden temin edilen kitap, katalog ve broşürler yararlanılan diğer yabancı kaynaklardır. Türkiye de modern sanatın gelişimi ve sanat müzeleri ile ilgili kitapların sayısı azdır. Oğuz Erten in Türk Plastik Sanatlarında İlkler, Ayla Ersoy un Günümüz Türk Resim Sanatı, Sezer Tansuğ un Çağdaş Türk Sanatına Temel Yaklaşımlar, İpek Duben in Türk Resmi ve Eleştirisi adlı kitapları, Günsel Renda, Adnan Turani, Kaya Özsezgin, Turan Erol un yazılarından derlenen 4 ciltlik Başlangıcından Bugüne Çağdaş Türk Resim Sanatı Tarihi ansiklopedileri, santralistanbul un Modern ve Ötesi, Sabancı Üniversitesi Sakıp 2

Sabancı Müzesi nin Batı ya Yolculuk Türk Resminin 70 Yıllık Serüveni sergi kataloglarındaki makaleler konuyla ilgili en çok yararlanılan kaynaklar arasındadır. Sanat Dünyamız dergisinin Türk Resmi İçin Bir Müze Denemesi konulu 88. Sayısından, eserlerin bir arada toplanmış olması ve tarihlerinin belirtilmiş olması dolayısıyla büyük fayda sağlanmıştır. Sanat müzelerinin gelişiminde, Yahşi Baraz ın Sanat Müzeleri adlı kitabı en çok izlenen kaynak olmuştur. Dünyada öne çıkan modern sanat müzelerinin belirlenmesinde Ali Artun un sanat müzeleri kitapları dizisi ve ülkemizde bu alanda yayınlanan makaleler izlenmiştir. Çalışmada yapılan yorumlarda, dergilerde ve sergi kataloglarında yayınlanan makaleler temel alınmıştır. Ülkemizde müzecilik konusunda profesyonel ve akademik çalışmaların kısıtlı olmasının bir sonucu olarak makale ve kitap yazarlarının sayısı sınırlıdır. Dolayısıyla alıntılanan görüşlerin çerçevesi belirgindir. Türkiye de modern sanatın gelişimi ve sanat müzeciliği hakkında araştırmaların ve yayınların arttırılmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Avangard, çağdaş ve bugünün sanatının daha iyi açıklanabilmesi için deneyimlerin anlatılmasına ihtiyaç duyulmuştur. Bu nedenle alan çalışması yöntemine başvurulmuştur. Alan çalışmasında, Marmara Üniversitesi Öğretim Üyeleri Ahu Antmen ve Kerim Kılıçarslan ın derslerde yaptıkları açıklamalardan yararlanılmıştır. Deniz Çıkla Yılmaz ın New York Modern Sanat Müzesi ziyaretindeki izlenimlerinden, yapısını izleyiciyle oluşturan çağdaş sanatın örneklendirilmesinde faydalanılmıştır. 3

BİRİNCİ BÖLÜM 1. KONUYLA İLGİLİ GENEL KAVRAMLAR 1.1. SANAT KAVRAMI VE MODERN SANAT Sanat tarihinde modern sanatın ve modern sanat müzelerinin zeminini hazırlayan gelişmeler dünyadaki sosyal, politik, ekonomik, coğrafi özellikler gibi pek çok faktöre bağlı gerçekleşmiştir. 1.1.1. Sanatın Tanımı Sanat müzelerinde sergilenen eserler biçim, içerik, çeşitlilik ve değer görme açılarından tarih içinde değişim göstermiş, buna bağlı olarak sanatın tanımında farklı görüşler oluşmuştur. Çalışma konusu gereği, modern sanatın kökenini oluşturan ve izleyici açısından ele alınan sanat tanımlarından bazı örnekler verilmiştir. Modern sanatın fidelerini oluşturan tanım değişimlerini özetleyecek olursak; 17. yy. da 'güzel,' 'yüksek,' 'yüce,' 'özgür,' 'ideal,' fikirleriyle güzel ve entelektüel sanatlar, el sanatlarından ayrılmaktadır. 18. yy. da 'estetik' (güzelliğin ne olduğu sorusunun yanıtını arayan felsefe dalı) ile sanat ayrı ayrı tanımlanmaya başlamıştır. 19. yy. daki bütün sanat hareketleri sanatın 'bağımsızlığı' üzerine gelişmiştir. 20. yy. da sanat sanat içindir görüşü yaygınlaşmıştır. Herhangi bir nesne, üzerine bir anlam yüklenerek sanat eseri olabilmiştir. Sanat nesnesi, kendi orijinal zamanından ve ortamından ayrılarak, bir sanat müzesine dâhil edildiğinde, tüm anlamlarından arınmakta ve boşalmaktadır. 1 Sanat müzesinde yapıtların anlamlarından arınmasından söz edilse de, izleyicinin sanat nesnesi karşısında etkilenmesi ve sanatın insanlara yön gösterici olup olmaması üzerine sanat tarihi boyunca değişmeyen bir tartışma olmuştur. Örneğin Georg Wilhelm Friedrich Hegel'e (1770-1831) 2 göre sanat, hem ruh durumunu ortaya çıkaran düşünce görüşünün gerçekleşmesi, hem de din ve 1 Charles Harrison & Paul Wood (ed.), Art in Theory 1900-2000, An Anthology of Changing Ideas, Blackwell Publishing, 2003 (4), s.822 2 Georges Politzer, Felsefenin Başlangıç İlkeleri, çev. Hasan İlhan, Alter Yayınları, Ankara, Temmuz 2008, s.227 4

felsefeyle birlikte bilinçlere ulaşmanın ve insanlara en yüce hedeflerini ve ruhun en yüce gerçeğini iletmenin aracıdır. 3 Platon un (İÖ 427-348) 4 mağara benzetmesine* atıfta bulunan France Farago, sanatın mağarada hapis kalan kişinin ışığı görebilmesi için aracı rol oynadığını belirtmiştir. 5 Mağarada, ayaklarından zincire vurulmuş insanların iyi ideası nı görebilmesi için, bunun varlığından haberdar olması gerekmektedir. Işığın varlığını fark ederse, oraya doğru yönelebilir. Farago, sanatın böyle bir rol oynadığını anlatmaktadır. *[Platon, Devlet adlı VII. Kitap'ta "Mağara Benzetmesi" ile ünlü İdealar Teorisi'ni anlatmıştır. 6 : "ŞİMDİ" dedim, "bilgi ve bilgisizlik bakımından insan tabiatını şöyle tasarla: Bir çeşit yer altı mağarasında yaşayan insanlar düşün. Bu mağaranın kapısı boydan boya ışığa açık olsun. Bu insanlar çocukluklarından beri orada ayaklarından ve boyunlarından zincire vurulmuş olarak oturuyorlar, öyle ki ne bir yere kımıldayabiliyorlar, ne de (zincir, başlarını döndürmelerine engel olduğu için) önlerinden başka bir yeri görebiliyorlar. Arkalarında ve uzakta bir tepenin üzerinde yanan ateşin ışığı sırtlarına vuruyor...." 7 "İyi ideası" güneşe benzer. Duyular dünyasında her şeyi güneş sayesinde gördüğümüz gibi, akıl dünyasında yani anlama ve kavrama dünyasında da "iyi ideası" sayesinde görür ve bilgi ediniriz. 8 ] Hegel ve Farago ya göre, sanat insanlara doğru yolu göstermelidir. Gombrich e göre Sanat diye bir şey yoktur, sanatçılar vardır. 9 20. yy. ın büyük bir sanatçısı olan Pablo Picasso ya (İspanyol, 1881-1973) göre sanatın böyle bir rolü yoktur: "Doğru nedir ki? Doğru yoktur. Tuvalimde bir doğru peşinde koştuğumu düşünelim; aynı doğrudan yüz tane resim çıkarabilirim. O halde bunların hangisidir doğru? Nedir doğru -bana model olan nesne mi, yoksa, resmettiğim şey mi? Doğru diye bir şey yoktur". 10 Theodor Wisegrund Adorno ya (Alman, 1903-1969) göre; sanat yapıtı, sanatçısının onu üretme nedenlerini aşmalı ve üretme nedeni olan toplumun 3 L.N. Tolstoy, Sanat Nedir?, çev. Mazlum Beyhan, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, Eylül 2007, s.28-29 4 Georges Politzer, Felsefenin Başlangıç İlkeleri, çev. Hasan İlhan, Alter Yayınları, Ankara, Temmuz 2008, s.235 5 France Farago, Sanat, çev. Özcan Doğan, Doğu Batı Yayınları, Ankara, Eylül 2006, s.27 6 Platon, Devlet, çev. Hüseyin Demirhan, Sosyal Yayınlar, İstanbul, Ekim 2002, s.10 7 a.e., s.257 8 a.e., s.11 9 E.H.Gombrich, Sanatın Öyküsü, çev.erol Erduran & Ömer Erduran, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2002 (3), s.15 10 Dore Ashton, (der.), Picasso Konuşuyor, çev. Mehmet Yılmaz&Nahide Yılmaz, Ütopya Yayınları, Ankara, Mart 2001, s.47 5

yanlışlarından kaçabilmelidir. Böylece sanat yapıtı, toplumun uzlaşmaz gerçekliği için bir uzlaşım ufku olur. 11 Sanat eseri bağlamından ve içeriğinden, yani toplumun çevresinden ve siyasi temsillerinden yalıtılarak tarafsızlaştırılır. Sanat, sadece müzelerde izlenen eserler olarak hayattan koparılır. 12 1.1.2. Modern Sanatın Tanımı Modern sanat, sanatta Batılı anlayışın değiştirilmesiyle oluşmuştur. Bu durumda, modern sanatın tanımından önce Batılı sanat anlayışının ne olduğunun açıklanmasında fayda vardır. Batılı Sanat Anlayışı: Genel olarak resim sanatında özellikle Rönesans tan* 20.yy. ın başına dek etkili olan, üçüncü boyut yanılsaması yaratmak için geliştirilen tekniklerle gerçekçi üretim biçimidir. Coğrafi olarak Batı da yer alsa da, bu tekniklerle gerçekçi biçimde üretilmeyen eserler ve genellikle Rönesans öncesi sanat Batılı anlayış kapsamında görülmemektedir. 13 Resim 1: Tiziano, Urbino Venüs ü, 1538, tuval, Uffizi Galerisi, Floransa 14 *Rönesans: 14.-16.yy. lar arasında Avrupa kültür ve sanatında yeniden doğuş 11 Besim F Dellaloğlu, Frankfurt Okulu'nda Sanat ve Toplum, Say Yayınları, İstanbul, 2007 (4), s.59-60 12 Ali Artun, Sanat Müzeleri 1, Tarih Sahneleri Müze ve Modernlik, İletişim Yayınları, İstanbul, 2006, s.250-251 13 Metin Sözen & Uğur Tanyeli, Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul, Ekim 2003 (7), s.37 14 Johan Huizinga, Rönesansın Serüveni, çev.aysun Babacan, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, Ocak 2005, s.55 6