Atatürk Üniv. Ziraat Fak. Derg. 35 (1-2), 89-96, 2004 Atatürk Üniver'Sitesi Merkez Yerlfşimi Odunsu Bitkileri Hasan YILMAZ M.Akif ırmak Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakıllıesi Peyzaj Mimarlıgı Bölümü, Erzurum (hyilmaz@atauni.edu.tr) Geliş Tarihi: 1O.ıı..2003 ÖZET: Araştırma Aıat1lrk Üniversitesi yerkşkesinde 1999 2003 yılları arasında yur1ltulmilşıür. Çalışmada kampus alanında kullanılan bitki materyalinin tespiti yapılarak, bu bitkilerin baıı dendrolojik özellikleri (boy, taç, form, doku, şekil, yaprak, çiçek ve meyve özellikleri, kullanım alanları, sayıları ve karakteristik özellikleri) ile bitkisel tasarım yönilnden degerlendtrmeleri yapllmıştlr. Araştırma sonucunda, yerleşim alanında soguk ikbm bölgesi bitkilerini temsil eden 30'u aiıaç ve agaıçcık, 16'sı çalı olmak (!zere 46 bitb turunun işlevsel ve estetik amaçlar için kullanıldıgı tespıt edilmiştir. Bitki çeşıtlijıgiııi ıırtırmaya yönelik Menlerde bulunulmuştur. Anahtar Keıımeler; Bitki materyali, Odunsu bitkiler, Erzurum Woody Plants in Main Campm Area Atatürk UniversIty ABSTRACT : This study was cany out in the main campus a,rea betv.'een the years of 1999 2003. Woody plants used in eıınıpus areas were determined, some dendrologieal properties (horizonıa] and vertical width, form, texture, shape, leaf, flower and [mit properties, utilize ares, numbers and charaeteristica\ properties) and design of plants were evııluated. Ahout 46 planı speı:ies used for fuetional and aesthetical proposal ofwhich 30 trecs and sma]] trees and 16 shrubs species were determine<! in the study r.rea which is a good representative ofeold elimate vegetation. In conclusions, the problems related to applieations were determined and some solution proposals were suggested. in conclusions, some recommentadions were macle with the aim of (nereasing woody planı divemly. Keywords; Planı material, woody plants, Erzurum GıRİŞ Kentsel ve krrsal peyzajda odunsu bitkiler özenilde agaçlar, tarih boyunca insanların ilgisini çekmiş, M.O. Mısır'da binlerce kilometre uzaktan taşınarak yeni alanlara dikilmiş, aaç dikim ve bakımı konusunda bilgiler ortaya konulmuştur. Ortaça:da botailik bahçeleri ve arborettimlarda sayısız egzotik turler kullanılarak, bugüne kadar bitki yetiştiricilii ve kullanımı degişik amaçlı plantasyon Vf: bitkilendinni çalışmaları ile kentsel ve kırsal mek2nlarda artarak devam etmiştir (Ürgenç, 1990). Kent annanlan Münih, Stutgart, Viyana, Brüksel, Londra, Paris gibi Avrupa'nın gelişmiş kentlerinde büyük alanlar kaplamaktadır. GünOmüzde kentlerdeki bitkiler sadece bir donatı veya estetik bir degerden çok, kent bileşenlerinin vazgeçilmez önemli bir halkası olarak görülmektedir. Nitekim bugün tekniin yogun baskısı altında olan kentlerde, yaşam kalitesinin iyileştirilmesine yönelik açık-yeşil alanlara, dolayısı ile aaçlara tarihin hiçbir döneminde olmarlıgı kadar ihtiyaç duyulmaktadır. Kentlerde aaçların kent ekosistemine; nem saglama, hava kirliiini önleme, sıcaklıın dengelemnesi ile enerji tasarrufu, fauna ve floraya yaşam OJtamı hazrrlama (Beckett vd., 1998; Beckett vd., 2000; Aklbari vd., 1001), gürültüyü (Çepel, 1988; Walker, 1991) Vi: sera etkilerini azaltma (Novak vd., 1000; Akbari, 2001; Novak ve Crane, 2002), ışık yansımalarını önleme (Heisler, 1986; Heisler ve Grant, 2000) gibi katkıları vardır. Kentselortamlarda açık-yeşil alanlar çevredeki mü1kün degerini artırarak ekonomiye katkı saglarlar (McPherson, 1992; Tyruainen, 1997). Aynca peyzaj onarım teknigi yöniınden olumlu işlevleri (ero;on önleme, çöp alanlarının ıslahı, çı-heyelan önleme, kıyı stabilizasyonıı, topraı ıslah etme vb.) yanısıra (Ürgenç, 1990; Braun ve Fluckiger, 1998), rekreasyona hizme etme, kentlerin gelişimini yönlendirme, kent estetii ve imajına katkı salama (estetik algılama, perdeleme, sınırlama, mekan oluşturma, yönlendirme, gölgelerne, vurgu, güvenlik) gibi olumlu etkileri vardrr (Arslan vd., 1996; Leszcz)mski, 1999; Aslanboga, 2002; Moore, 2001). Kentsel açık-yeşil alanlarında kullanılan bitkisel materyal üzerine Ulkemizde ve yurt dışında çok sayıda çalışmalar yapılmıştır. Bu çahşmalann sadece bir kısmı burada verilmiştir. İstanbul Adalarındaki dogal ve ekzatil< bitkiler ve peyzaj /j'zellikleri (Yaltrrık ve ark., 1993), İzmir Kültürpark'ın agaç ve çalı turleri (Gemici vd., 1992) ile yapılan bir dier araştırmada, istanbul'un özellikle tarihi park, bahçe ve korulannda bulunan ekzotik aaç ve çalı türleri tespit edilmiştir (Yaltrrık vd" 1997). Ankara Üniversitesi yerleşke alanında bulunan igtie yapraklı bitkiler belirlenmiştir (Perçin vd., 1997). yurtdışında ise bu konuda çok sayıda araştırma yapılmıştır. Ömegin; Hong Kong (Jim, 1996) ve bazı. orta Avrupa ülkelerinde bitkiler Uzerine araştırmalar yapılmıştır (Pysek, 1989). Erzurum kenti 1000m rakımı ile dünyada sayılı yerleşim yerlerinden birisidir Atatürk Üniversitesi sahip oldugu yerleşke alanı, açık-yeşil alanları ve örnek peyzaj düzenlemesi ile kentin en önemli kamusal alanını oluşturmaktadrr. Yerleşke alanında yeşil alan duzenlımelerine önem verilmekle beraber, kullanılan bitkiler ve bu bitkilerin bazı özellikleri ile bitkisel tasanın yönllnden degerlendirilmelerine yönelik yete:rince çalışma yapılmamıştır. Bu ıa.lışmada, yerleşim
Atatürk Üniversitesi Merkez Yerleşimi Odunsu Bitkileri alanında kuııanılan bitkilerin tespiti, yog;tjnluklan, bazı dendrolojik özellikleri ile bitkisel tasanm yönunden degerlendinnelerinin yapılması amaçlanmıştır. MATERYAL VE METOT Araştırma materyalini Atatlirk Üniversitesi yerleşim alanında bulunan agaç, agaçcık ve çalılar oluştunnaktadır. Erzurum Doğu Anadolu Bölgesind(: 39 55' kuzeyenlemleri, 41 16' dog;tj boylamlarında yer almaktadır. Deniz seviyesinden ortalama yuksekligi i 860m olup, kent merkezi yerleşim alanı 3.850 ha'dır. Kent E-80 karayolu üzerinde, genelde dogu:b.atı yönünde uzanan ve yijkseklikleri 3000m'yi aşan, engebeli daıpar arasında konumlanmıştır. Devlet İstatistik Enstitüsline (DiE) göre kent merkez nufusu 1970 yılında 133.644 iken, bu sayı 1985 yılında 246.053, 2000 yılında ise yaklaşık 366.000 kişiye ulaşmıştır. Bölge ekonomisi tarıın ve hayvancıga dayanmakla beraber, son yıllarda hizmet ve turizm sektörü de ivme kazanmıştır(anonim, 1998). Topografik yapısı ve cografi konumu nedem ile şiddetli karasal iklimin etkisinde olan Erzurum'da uzun yıllar ortalamalarına göre (7 i yılllk:) yıllık toplam yagış ortalaması 400.9 mm, ortalama yıllık sıcaklık 5.2 C ve ortalama nem %64.3 'tür. Yagış daha çok ilkbahar Vf: sonbahar aylarında dil}mektedir. En duşuk sıcaklık ortalaması -9.6 C ile şubat ayında, en tüksek sıcaklık ortalaması ise 17.5 oc ile temmuz ayınclz.dır. En düşllk sıcaklık 23 Ocak 1995 tarihinde -36 c C, en yüksek sıcaklığın ise 3 i Temmuz 2000 tarihinde 35.6 C oldugu belirleruniştir. Ortalama donlu gün sayısı 175. I, karla örttılu gün sayısı ise 94.7 gundur. Hakim rilzgar yönü güneybalı olan kentte, en fazla rilzgar hızı nisan ayında (ortalama 28. i m/sn) batıdan esmel<tedir (Anonim, 1998). Bölgenin dogal bitki örtüsüilde aşagıdaki bitkiler bulunmaktadır (Tanrıverdi, ] 973; Davis, i 965-i 985). Pinus silvestris L Quercus macranthera Fisch & Mey., Hippophea rhamnoides L., Rosa cam'na L., Pyrus eleagrifolia L., Co tin us coggygria Seop., Berberis integerrima Bunge., Berberis erataegina Bunge. Juniperus oxycedrus L., Juniperus excelsa Bieb., Juniperus foetidissima Willd, Carpimıs betulus L., Tamarix tetrandra Palas ex. M.Bieb., Salix alba L., Crataegus azoreus L., Pyrus syriaca Boiss. Malu: dasypylla L., Cotoneaster nummularia Fisch & Mey., Ribes aureum Pursh., Betula verrucos.2 Ehrh., Acer divergens Pax.. var. divergens., Eunoym;'4s laıifolia L., Populus tremula L., Cornus mas L., Colutecı arborescens L., Osrtya carpinifolia Scop., Rubu:,' caesius L., Paliunıs austraiis Lam., Jasminum fnıticans L., Rhamnus pallasii Fish. Üniversite 1957 yılında kurulmuş olup, bugün yaklaşık 40 binin üzerinde Öğrencisi ile hizmet vermektedir. 4 LOOOda' Lık alana sahip ilniversite ar;azisi kentin en geniş kamusal alanını oluşturmaktadır. Yerle.ke 6,600 da olup, büyük bir kısmını (4320 da) yeşil alan oluşturmaktadır. Alan genelde düz olup, güneyden kuzeye %3-8 oranında bir egime sahiptir. Kampus alanı topraklarının büyük çogunlugu çözülme sonucu oluşmuş birikinti killi-tulll olup, üniversite arazisinin çogunlugu tarıma elverişlidir(kaplan, 1996). Çalışma i 999-2004 yılları arasında yapılan ölçtim ve g<ızlemlere dayanılarak yapılmıştır. Bitkilerin teşhisle:rinde Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakilitesi Biyoloji Bölümü yanısıra, daha önce yerleşkede yapılan çalışmalardan (Tannverdi, ] 973; Güç ıu, 1994) ve bitki tanımlama kaynaklarından (Davis, 1965-1985; Combes, 1992; Dirr, 1998; Brickell, 1996) yararlamlmıştır. Merkez yerleşkedeki butün ağaç ve çalılar sayılarak, kullanım yogunlukları (nadir: cl O, az: 10-50, orta: 50- i 00, fazla: )100) belirlenmiştir. Bitkilerin ortalama boylan tahmini olarak, yüksek boylu (> i O ın), orta boylu (5- Lo m) ve küçük boylu (<5 m) olarak degerlendirilmiştir. Taç genişlikleri ise metre ile ölçulerek, bitkiler geniş taçlı (>10 ın), orta taçlı (5-10 ın), küçilk: taçlı ( 3-5 ro) ve dar taçh (1-3 m) olarak ortaya konmuştur. Araştırma süresince bitkilerin baı.ı özellikleri (formu, ilk yapraklanma ve çiçeklenme zamanları, en karakteristik peyzaj özellikleri) 4 yıllık ortalamalara göre degerlendirilmiştir. Dallanma ve yaprak özelliklerine göre gölgeleme durumlan belirlenmiştir (Aslanboga, 2002). Son 5 yıldır Peyzaj Mimarlıı BölUmü bahçesinde adaptasyon denemesi yapılan ve farklı alanlara dikilen dış mekan sus bitkileri bu çalışmanın dışında tutulmuştur. BlJIJGULAR VE TARTIŞMA Atatürk Üniversitesi Yerleşim Alanında Yapılan Bitkilendiil"me Çalışma ları Üniversitenin bugunkü yeşil dokuya kavuşması yaklaşık 40 yıllık bir çalışmanın UrtlnU olup, 1963 yılmda Prof.Dr. Fuat Tanrıverdive arkadaşları tarafından ilk kez kampus peyz.aj projesi hazırlanarak uygulatınllştır. Bitkisel tasarımda iklimin yanısıra, çevre analizleri de özenle degerlendirilmiştir. Bwuı yönelik gürtiltü engelleyici yeşil kuşak agaçlandırmaları, yol ve reftlj hitkilendirmesi ve geniş açık..lanların kitle boşluk ilişkisind.e, bitkisel kompozisyonlar (doku, şekil, ölçu, renk, vurgu, yönlendinne, gölge, rüzgar perdesi gibi) dikkate alınmıştır. Günlimüzde açık - yeşil alanların bakımı, onarımı ve y(nilenmesi rektörlüge baglı bir birim tarafından gerçekleşmektedir. Ana ulaşım arterleri boyunca yolun her iki tarafında planlanan araç yolundan 4 m'lik yeşil alanla ayrılan kaldırımlarda yapılan bitkilerıdirme çalışmaları He görsel, emniyetli ve gölgeli mekanlar oluşturulmuştur. Bu alanda daha çok gölge oluşturan bitkiler seçilmiştir. Yol boyunca kaldırırıılann her iki tarafında i 087'si agaç ve agaçcık, 200 tanesi çalı olmak üzere, toplam 1287 adet bitki kullanıldığı belirlenmiştir. Yaya yolları boyunca en fazla kullanılan agaç türü 280 tane ile huş (Betula verrucosa) olup, yaya yolarında kuııanılan agaçlarm %26'sını oluştunnaktadır. 90
H.Yılmaz, M.A.lımak Reftljlerde ise 17 türde, 290'1 aaç, 141'i çalı olmak Uzere toplam 431 adet bitki kuııanılmıştır. Reftljlerde en çok %39.6 ile sarıçamlar (Pin us slyvestris ) kuııanılmıştır. Kullanılan Bitki Materyali ve Bazı <Özellikleri Kuruluşundan günumüze kadar yapılan düzenleme çahşmaları ile merkez yerleşim içerisindeki bitki sayı vı: çeşitliligi surekli artış göstenniştir. Yerlışim ıiçerisinde kuııanılan bitkilerin türleri ve bu bitkilerin mev(:ut belirlenen bazı özetlikleri Tablo i ve 2'de verilmiştir. Bölgede kolay temin edilmesi, herdem yeşilolması ve kış manzarasının guzelligi ile gerek koruluk, gereks\ yerleşkedeki açık-yeşil alanlarda en çok tercih edilen agaç sarıçamlar olmuştur. Yapılan incelemeler sonucu bu aacı sırasıyla huş (Betula verruco.sa), akçaaac; (Acer negundo), karaaaç (Ulmus glabra), adi dişbudak (Fraxinus excelsior), amerikan dişbudagı (Fraxinus americana), ak kavak (Populus alba), karakavak (Populus nigra 'Italica'), akasya (Robinhı pseudoacacia)'lar izlemektedir. Söt aaçlan (Sali" bablylonica) geniş yeşil alanlarda tarakter agact yanısıra, daha çok yapı yuzeyleri yanında fon oluştunna, gölge, keskin hatları yumuşatma, maskeleme, tanımlama amaçh kullanılmıştır. Peyzaj Mimarlıı Bölüm demostrasyon bahçesi haricinde herdem yeşil agaı; olarak sadece sarıçamlar, çalılardan ise dou mazıları (Biota orientalis) kuııanılmıştır. Sarılıcı bitki olarak rüzgarlardan korunmuş birkaç alanda amerikarı sarrnaşıı (Parthenocissus quenquefolia) mevcuttur. En fazla bitki çeşitliligi Ziraat Fakültesi bahçesinde oldugu belirlenmiştir. Yerleşke alanında yüksek boylu ve geniş taçlı agaçlar azınlıkta olup, genelde orta v: kuçük boylu agaçlar hakim durumdadır (Tablo I). Erzurum kentinde rakımla beraber, gece gunctuz sıcaklık farklarının yüksek olması, yağışın duzensiz ve yetersiz oluşu, nemin özeuikle yaz aylarında çok düşük, donlu günler sayısının çok fazla oluşu bitki gelişimini sınırlı1ldıran önemli faktörlerdir (Güçlil, 1989). Bundan dolayı bitkiler tam olarak gelişip, boylanamamakta ve korunmuş lanıara ihtiyaç duymakta olup, bazı çalılar ve sarıçamlar bile açık alanlarda özeııikle rüzgarlara balı olarak zaman zaman zarar görmektedirler. Bitkilerde genelde ilk yapraklanma mayıs sonunda olup, çiçeklenme mayıs sonu ile haziran ortalarına kadar sürmektedir. Çiçekleri ile etkıli birkaç aaç (Crataegus monogyna, Robinia pseudoacacia, Prunus cerasus" Ma/us hybn'da) ile beraber birkaç çalı (Ribes aureum, Syringa vulgaris, Spiraea vanhouthei, Sambucu's nigra) bulunmaktadır. Sonbahar görilnwleri dışında (Betula verrucosa, Fraxinus americana" Sa/ix babylonica" Populus alba" Ulmus glabra, Comus alba 'Sibirica', Spireae vanhouhei) renkli yapraklara sahip olan herhangi bir bitkinin olmaınası, özellikle yaz aylarında monotonluu neden olmaktadır. Sonbaharda meyveleri ile etkili olan bitkiler arasında Fren.\< üzümu, alıı;, murver, kuşburnu, inci çatısı, sus elması sayılabilir. Kış aylarında gövde rengi, kaligrafik daııanına özeııikleri ve kış manzaralan ile Beıııla verrocosa., Ulmus glabra., Salix babylonica., Cornus alba 'Sibirica'" Pinus slyvestn's" Crataegus nıonogyna'lar etkili olmaktadır (Tablo 1,2). Peyzaj Mimarlıı BöıurnUrntinde yaklaşık 5 yıldır devam eden adaptasyon çalışmaları sonucu; Picea pungens, Picea alba, Juniperus chinensis,. Thuja orienı:alis 'Aurea Compacta"lardan iyi gözlemler alınmaktadır. Bununla beraber özellikle Berben's x thunbergi, Sorbus aucuparia, Viburnum opulus, Prunus hybnda, Malus hybrida, Spirea japonica, Quercus frainelt, Robinia pseudoacacia Umbraculifera' gelişimlerini sagııklı devam ettirmekte olup, gözlemler devam etmektedir. Ayrıca kitle yeşilliklerle hakim rüzgar yöntinde kente temiz hava sağlamaktadır. Geniş korulukları, güvenli ulaşım arterleri, uygun kitle boşluk ilişkileri ile ekstrem ekolojik şartlarda bitki kullarum! son derece başanhdır. Bununla beraber özellikle konut dokusu çevresinde ve bazı alanlarda uzman olmayanlar tarafından binalara yakın ve çok sık dikilen bitkiler sorunla,r oluştunnaktadır. Sık dikimin nedenlerinden biri de başlangıçta bitkilerin tutmama riskine karşı fazla kuııanılmasından kaynaklanmaktadır. 91
N Tahlo i. Universile Yerlesimınde Bulunan Aae ve Ahecıklan ile 1999-2003 Yılları Arası Gözlenen Bazı Ozellikleri (Orijinal Cjçek ] t - Yaprak c.. ı:! Rengi Zamanı (yapraklanma!i. bl> Peynj Derı Bitkinin Latineesi ve :;:- Kokusu zamanı) ;- :5 Türktes! LZL Eo< vı <LJ. Acer negundo GB OT dal;ın ık Sanmsı Mayıs sonu etkisiz dişli,loblu/lobsuz ( 15 Sey. F sarı G,S,Y Daha çok fonksiyonel amaçlı, gölge, ( Akcaae) yeşil Mayıs yap.) kısmen çiçeklenme Acer platanoides KB DiOT Ictıre Sarımsı Mayıs sonu Etkisiz 5 loblu Sık N Sanı S Form, golge, sonbahar yaprak rengı (syr) (Çmar YP.Akç.a.ajtac) vesil (mayıs sonu) ku1jlizi Acer pseudoplatanus KB OT küre Sarımsı Mayıs sonu Kırmı- 5 toblu, dişli (mayıs 15) Sık N Kahverenkl R,S Golge, ilk yaprak rengi ve şekli, (y.çın.yo Akcaae yeşil zımsı ilsan kırmızımsımeyve, SYr Betula venucosa OIY 01 sarkım kapsıli Mayıs kapsül lobstiz, dişli 15 (15 Mayıs hafif t' sarı S, Y,K Fonn,doku kış manzarası, meyve, beyaz (Hus) B ) dal, I!övde, syr erataegus monogyna KB KT küre Beyaz 15 Haz.-haz kırmızı derin loblu, dişli Sey. A S,O Çiçek, kırmızı meyve, kış manzarası, (j\jiç) sonu (mayıs or<.ası) dallarıma Eleagnus angustifolia KB OT dagmık San K Haz sonu san gri, (mayıs sonu) Sey. O - G,Ç Gri yaprak, kokulu çiçek (igde) - 15 Tem. Frinus americana YB GT kilre etkisiz - etkisiz dişli, karşılıklı (mayıs Sey. F san S,G,Y Form, gölge, syr: -s'iyah sorgun uçlan (Amerika Disbudai!ı ortası) Fraxınu.s e:r.eısior i OB GT i küre etkisiz - etkisiz kes. dişli, Jabsuz (Mayıs Sey. F isarı, kahve iy,g,s Dallanma, form, gölge, yr i (Adi Dişbııdale) i! ı ı i (\rta-<ı) i Malus Jıybrida KB KT küre Pembe- 15 Haz.-naz. kırmızıs ince dişli Sey. N - S Beyaz kokulu çiçek, uzun süreli kırmızı i 'Süs elması) beyaz K sonu an (Mayıs) meyve, dananına i Malus comftwnis KB KT yayvan Açık 15 may-haz. degişik lobsuz, (Mayıs) Sey. O - Ü,G Çiçek., yenen meyve i (Elma) pembe başı.----1 Malus flonbunda i KB i KT küre i Pembemsi 15 Haı.-haz. i sarı keskin dişli (Mayıs) Sey. N sarı S Pembemsi beyaz çiçek, -- meyve, i (Sus Elması) beyaz sonu KUıl\lzmısı sürl!un, uliihınnıa Malus.r purpurea Eleyi KB KT küre Koyu 15 Haz.-baz. Pembe önee pembemsi (mayıs) Sey. N - S En eıkili pembemsi kırmızı çiçek ve (Sus elması) i oembe sonu kırmızı morumsu meyve Pinus slyve.tris OB OiGT piramit Sanı Mayıs Koza- herdemyeşil,iki ibreli Sey. F S,O,K Kış manzarası, herdem yeşil olması, (Sarı Çam) kırmızı tak formu, mask.e1el?!... --------1 Populus alba YE GT Pirami- sarımsı Mayıs başı etkisi:/: 3-5 loblu,altı be-yaz tüylü Sey. F san S,G,Y babitüs, gölge, illcbabarda gri yaprak, '(Akkavak) dalıküre i (mayıs) svr, karakter ai!acı Populus bolsamifera YB GT kıırernsi etkisiz - etkisiz lobsuz, dişli, yapışkan Sey. O _ G, Y Gölge, form, syr (Balzam Kayaı) i (mayıs) Populus canodensis YB OT kütemsi etkisiz etkisiz etkisiz lobsuz., dişli Sey. A - K Büyük yaprak, gölge, hızlı gelişim, kereste Populus nigra ltalica YB DT sütun etkisiz etkisiz etkisiz lobsuı, dişli Sık F san G,K,S Vurgu, rilzgar perdesi, sol1ln form, ı (Karakavak) (15 mayıs) doku, Iuş maıwırası,syr P"I!lUS armenica KB DT KÜTe- pembe Mayıs ortası san dişli, tam (Mayıs) Scy. N San- U Çiçek, yenen meyve, syr (Kavısı) ıuıuncu Prunus avium OB KT yayvan beyaz Mayıs ortası kırmızı keskin dişli (Mayıs) Sev. A Sarı- Ü Çiçek, yenen meyve, kırmızımsı govde, (}(jraz) turuncu svr Prunus cerasus OB KI küre beyaz Mayıs ortası kırmızı keskin dişli (Mayıs) Sey. F Sarı- U Çiçek., yenen meyve,!iyr (Visne) turuneu > 1»... :> C::::'.. 3:: n :::!. : 2C C o:ı [
2 Prwıus ceracifera KB KT dagınık beyaz May. sonu - - dişli,bordo renkli (Mayıs Sey. N bordo S Çiçek, yazın bordo yapraklan Alropurpurea (Erik) 15 Haz. ortası) Pru7l"S domes/ica KB DT küre Pembe- May_ sonu - degişik keskin dişli, tam (Mayıs sey O turuncu li Çiçek, yenen meyve,5yt, (Erik) beyaz 15 Haz. ortası) Prunus maha/ep KB KI küre beyaz May. sonu - kırmızı ince dijiii (Mayıs) Sey. N - G Çiçek, meyve (idris) 15 Haz. pyrus communis KB KT kore beyaz May. sonu - - bafif dişli Sey. N - li Çiçek (Armut) 15 Haz. (Mayıs) Rabi1lia pseudo-acacia OBr OT dagınık Beyaz K 15 Haz-I Kahve- dişsiz., karşılıklı (Mayıs Scy. F etkisiz G,Y Çiçek, başlangıçta kırmlzımtrak meyve, ey. Akasv;i") YB Tem renkli sonu) yaprak şekli Quercus rabur KB KT dagınık San yeşil Mayıs sonu Pala-mut lobın, dişsiz (Mayıs sonu) Sey. N etkisiz S Formu, baharıla açık yeşil yapraklanma (Meşe) ve çiçeklenme Sa/ix alba (Söğüt) YB GT daı!ınık sarımsı mayıs etkisiz Dişli, uzun) Scy. F sarı S.G Fonksiyon, gölge Salix bably/onica YB GT Küre sarımsı Mayıs etkisiz dişli, uzun (Nisan sonu) bafif F san S,G Baharda SOrgUn ve yaprakianndaki (Salkım sögılt) sart ım sarımsı açık yeşil renk, foıın, doku, çizgi, rnaslceleme, gölge, vurgu, syr!jimu:; giabra r\di -.o.l.. ;... ;... küre ctki:;lz. "c' tmı dişli sık Safi, he;-de r:v "'..., Smıh<ihii; degişik yaprak rengi, gölge, i ı.., v" (Karaagaç) igt (Mayıs anası) foıın, kış ın.a.nzarası i' Junglas regia KB KT küre etkisiz etkisiz tam, dişli sık N sarı S Sonbahar değişik yaprak rengi crolge (Ceviz) (Mayıs onası i.. L._...- Bitkilerin mevcut durumlanna göre oluşturulmuştur. Boy (VB: > IOm, OB: 5-10m, KB: <Sm), Ta (Gr: >lom, OT: 5-IOm, KT: 3-5, DT: 1-3m), Sayısı (N-Nadir: < LO tane, A- Az: ıo 50, O..()rta: 50-100, F Fazla: >100) KullaOlm. (G: Grup, S: Soliter, Y:Yol aı, O:Bitkisel Üretim, K:Koculuk) Gdlge Etldsl (Sey: Seyrek Dokulu), K; Kokulu,!lyr: sonbaharyapı:bkrengi ----- 'o \.,> :ı:: 8r.ı :: ;ı,.
'D._... v _....... _ _. y --_.._- ------ - ---- ------ -----,,- Çiçek "- ol ;ı. Yapnk e ;:: Bitkinin Latince ve Meyve (Yap, zamanı) ol. ;;;."&1!! e Renk zamanı.. TOrkçesi >...... -::2 ;;.. c= c= Q ol Q e_ ol Q ol "si = 1-< loil r;/l r;/la: :..:: Peyıııj Deeri Comus alba Sibirica (Süs KB OT toplu beyaz 15 Haz! Tem - dişsiz, damarlı Sık O Kırmızı S Çiçek, Kırmızı son.yaprak rengi, Kızıkı!!ı) (15 Mayıs) kırmızı sorgiin., kış manzarası Fory(hia x intennedia OB OT toplu san to May-I Haz etkisiz keskin dişli (Mayıs) sık N etkisiz S Yapraksız en erken' sarı çiçeklenme (Atınçana!!ı) Hippoplıae rhamnoidcs OB OT dağınık sarı haziran turuncu dişsiz, lobsuz (Mayıs Sey. N etkisiz G Gri yaprak, uzun süren meyve (Yabani lme) sonu) Lonicera (Cllarica YB OT toplu Pembe h87iran kırmızı Mızrağımsı, koyu yeşil Sık A Kırmızı, sarı. O,S U7.\In süre etkili meyve, karışık (AJtaç Hanımeli) klnti1zl (Mayıs ortası) _. sonbahar yaprak rengi Parıhenocissus quen- - - sanııcı. - siyah loblu (Mayıs) - N kırmızı Sa Sanııcı olması, kırmızı sonbahar i quefolüı (A.Sarnıaşlt) yaprak renri, meyve Ribcs aureum OB OT Dağınık San Mayıs sonu kıntilzi 3 5 ioblu, dişli (Mayıs Sık F kınnlzlmsı O,Ç Çiçek, meyve, budama,k.ınnızl uzun (Frenk ÜztlmO) K başı) ü..di yaprak rene' Ribes nigrum KB KT da!!ınık yeşil 1-15 Haz. siyah loblu (mayıs başı) Sey. N etkisiz G' Yeoen siyah meyve Ribes pelreum KB KT Dağınık san 1-15 Haz. i Kırmızı loblu, tüylü ı Sey. O etkisiz S Yenen kırmızı meyve Roso.canina KB KT dağınık deişik i 1_ Hz-[ lc..lrnl lobsu'l (My!s Of'.3S!) Sey. Q. tbsiz S,ç Çiçek, meyve i '! ' (Kuşburnu) K Tem. zuntrak Rosa hybrida KB KT dagınık k:ınııız! Haziran - tüylıı (mayıs) Sey. A - S Çiçek renk ve kq!cusu egü]) K Samlıucus nigra YB GT Dağınık Beyaz K 1-30 Temınw. Siyah tüylü, dişli (Mayıs Sık O Açık san S,O Büyük çaplı tabla çiçek, siyah uzun i (Mürver) salkım ortası) süreli salkım meyve, form Spiraea.r vanhouttei KB KT kün: beyaz 10 Haz 1 - seyrek dişh Sık t Kırmı-zımtrak S,G, Çiçek ve çiçekii salkım tom!, son. (Keçi sakah) Tcm. (Mayıs ortası) Ç yaprak rengi, budanabi lınesi Symphoricarpos albus KB OT dağınık pernbem Temmuz ayı beyaz nadiren loblu (Mayıs Sey, O etkisiz S Beyaz uzun süreli meyve (İncr çalısı) si sonu) i Syringa vulgaris YB OT dağınık Mor K 30 May-2S etkisiz kalp şeklinde (Mayıs) Sey. i' etkisiz G,S Çiçek renk ve kokusu (Leylak) Haz Tamarix pentandra KB KT dagınık Pembe Haziran - Çok küçük (4=) Scy. N. S Küçük yaprak, yapraksız çiçeklenmesi, (1111;10) (mayıs) dokusu Thuja (Biota) orientalis YB OT piramit - - Kozalak, pul yaprak Sık A - ç,s Budanabilmesi, herdemyeşil olması (Doitu Mazısı) ıui Boy (YB: 3-Srn., OB:2-3m, KB:I-2rn), Taç. (GT: >4m, OT:2-4rn., KT: <2rn), K:Koku, Mevcut Kullanımı(O: Grup, S: Soliter, Ç:Çit., Sa: Sanııcı) > S 6;:';- C, ::ı <' '". g. (1) Ṉ <." ö : O 0 ç ::ı '" ı:: ttı 9
H.Yılmaz, M.A.Imıak SONUÇ AtatUrk Üniversitesi kuruluşundan bu yana sürekl yapılan agaçlandırma çalışmaları ik günilmilz,ck Erzurum kentinin en önemli açık yeşil alanın: oluşturmaktadır. Kentsel mekanlarda ev bahçesinden., mahalle, kent ve bölge parkıarına kadar her ölçektf' bitkisel materyalin önemi büyüktür. Buıgün denemes!ı yapılan bitkiler dışında kampusta 30 agaç ve agaçcık, l6 çalı türu olmak UZere toplam 46 tur bitki kuııanılmıştır. Üniversite yerleşkesi gerek planlama ve gerekse bitldsel tasarım yönünden örnek teşkil etmektedir. Yerleşke kente estetik bir görünüm kazandırmaktadır, Bununla beraber konumlanması nedeni ile verimli tarun arazileri ile kent arasmda tampon bir bölge oluşturmaktadır, Böylelikle kentin batıya doiifu gelişimini kontrol altma alarak, verimli tarım arazilerinin imara açılmasın:! engellemektedir. Bölgedeki dogal bitki turlerinden yerleşim alam içerisinde az yararlanılmamıştır, Bu bitkilerin aril)jtırılarak, üretim planlarmm yapılmn ile ucuz ve kolay bitki temini saglanarak kampusta kullanılmalıdır. Başta üniversite fidanlıgı olmak üzere diğır fidanlıklarda tür ve kaliteli fidan üretimi teşvik edil melidir. Bölgf: gereksinimlerini karşılamaya yönelik yakın ilçelerdeki mikroklima alanlarında Uni versiteye ait bir fidanhklar oluşturulmalıdır. Uzmanlar dışında yeşil alanlara ve bitkilere müdahalelerden kaçınılmalıdır. Yerleşke içerisinde özellikle yaya yolan boyunca kullanılan bitkiler için kısa botanik özelliklerini içerecek etiketler asılmahdır. Kullanılan bitkiler için renkli katalog hazırlanmalı ve üniversite web sayfasmılıı bunlara yer verilmelidir. Nitekim kentsel mekanlarda kullanılan bitkisel materyal her geçen dün dogadan uzaklaşan kentli için, çevre bilincini artırıcı özel1ige sahiptir (Yılmaz, 1995). Yerleşirnde yeni bitki lerin ilavesi ile huş aj?;acı kolleksiyonuna agırlık verilerek, sok bölgeleri simgeleyen bir arboretumoluşturulabilir. Üniversite içerisinde kullanılan bitkiler sadece yerleşke veya Erzurum kenti için önemli dej?;il aynı zamanda bölgedeki diğer yerleşim yerleri ve benzer ekolojik koşullardaki diğer bölgeler için de önemlidir. Bu amaçla acilen başta igrie yapraklılar olmak ilzere bitki çeşitliligini arttnnaya yönelik, benzer ekolojik alanlardaki bitkilerin adaptasyon denemeleri yapılmalıdır. KAYNAKLAR Akbari, H., 2001, ShBde trees reduce building e:ıergy use and co, emissions from power plants. Enviromental FoHution, ı 16:ıI9 126. Akbari, R, Ponıeranlz, M.,Taha, H., 2001.Coo! surraces and shade lrees to reducc enecgy use and improve air quality in ıırban areas. Solar Energy, 70(3), 295-3 LO. Anonim, 1998. Cumhuriyetin 75 yılında Enurum. Onder Matbaacı(ı: Ltd. Şti, Ankanı. Arslan, M., Perçin, H, Barış, E., Uslu, A., 1996. Iç Anadolu Bölgesi Iklim Koşullarına Uygun Yeni Bazı HerdemyeşilBitki Çeşitlerinin Saptanması Üzerine Bir Araştnma. A.Ü. Zir. Fak. Yayın No: 1470, Ankara Aslanboga, 1., 2002. Odunsu Bitkilerle Bilkilendinnenin Ilkeleri. Ege Onnancılık Araş. Mıld., s128, lzmir. Bkett, K.P, Freer-Smilh, P.B., Tıı.ylor, G., 1998. Uıban Woodlands; ıheir role in reducing the effeds of particulate pollution. Environmenm! PoIlution 99,347-360. Beeketl, K.P, Freer-Snritb, P.H., Taylor, G., 2000. Partieulate pojjution caprure by urban Irees; effects of pecies and windspeed. Global Cbange Biolog}', 6(8),995-1003. Brau", S, Fluekiger, W., 1998. Soil anuıedments for plantings of urban lrees. Soil and Tillagc Researeh, 49(3), 201-209. Brickell, c., 1996. Eneyelopedia of Garden Plants. Dorling Kindersley Lim. pl080, London. Combes, A,J., 1992. Trees. DK PubHshing, Ine, p320, New York. Çepe], N., 1988. Peyzaj Ekolojisi. 1.0. Onnan Fak:., Yaym No:351O, s228,lstanbu1. Davis, P.H., 1965 1985. Flora Of Turkey. Edinburg Univ. Press, Edinburg. Dirr, MA, 1998, Manuel of Woody Landscape Plants. Stipes Publishing L.L.C., pl187,!ilinois. Gemici, Y., Seçmen, O., Acar, i., GOrk, G., Ozel, N., 1992. Kll'lllrparkın Aaç ve Çalı Tarıeri. Izfaş, s64. GÜÇltl, K., 1989. Erzurum ve çevresinde yetiştirilecek bıızı SUs bitkileri adaptasyon denemesi. Atatürk Üniv. Zir. Fak:. Derg., 20(2), 94 llo. Goçlll, K., 1994, Enurum'da KOltürel çevrenin gtlzelleştirilmesinde kullanılabilecek sus aaç ve agaçcıklarıllil1 yetiştirilmesi. Atatürk Ün;v. Zir. Fak. Derg. 25(3), 461-468. Heisler, G.M., 1986. Effts ofindividual trees on the salar radiation elimate ofsmall buildings. Urban Ecology, 337 359. Heisler, G.M., Grant, R.H, 2000. Dltıavioletradiation in urban ecosystems witlı consideratlon ofeffecu, on human bealty. Urban Ecosysterns, 4(3), 193-229. Jim, CY., 1996. Roadside trees in urban Hong Kong:part II spies compositioıı.arboriculture Journal 20(3), 279-298. Kaplan, K., 1996. Atatilrk Üniversitesi Kampüsü PeY22j Planlamasında Ortaya Çıkan Problemler ye Ç07.tlm yolları Üzerine Bır Araştınna. Atatllrk Onıv. Fen Bilimleri Enst. (Basılmamış Yüksek Lisans Tez.i), Erzu.rum. Leszczynski, N.A., 1999. Planting the Landscape. Jobn Wiley and Sons, Inc, p208, London. Moore, R.c., 2002. Plants for play. Mig Communieations, p121, Califomia Kovak, DJ, Civerolo, K.L. Rao, S.T, Sistla, G, Luley, C.J, Crane,D.E, 2000. A modeling study of the impaet ofmban Irees on QZone. Atmospherie Environrnent, 34(10), 1601-1613. Novak, D.J., Crane, D.E, 2002. Carbon slorage and sequestration by urban trecs in the USA. Environmental Poııution, 116(3), 381 389. McPherson, E.G., 1992. Accounting for benetiı. and costs ofurhan greenspace. Landscape and Urban Planning. 41 5 ı. Perçin, H., Yılmaz, O., Erdollan, R., Dilaver, Z., GOneş, G., 1997. Bitki Tanıma ve Deerlendinne i Uygulama KJavuzu. A.Ü. Zir. Fak:. Yayın No:l492, s36, Ankara. Pysek, P., i 989. Alien and nnlive species in Central Europea" urban flora5:a quarıtitative comparisoon. Journal of Biogeograghy, 25, 155-163. Tannverdi, F., 1973. Erzurum Şehrinin Gelişmesinde Peyı.aj Mimarisi Bakımından GO;r-Onüne Alınması Lazım Gelen Temel Problemler. Atatürk Oniv. Yayın No. 149, 51Oı, En. TyTllainen, 1., 1997. The anıerıity value ofthe urban forest an application ofthe hedonıe prieing method. Landscape and Urban Planning.2ll-22ı. Orgenç, S., 1990. Genel Plantasyon ve Agaçlandınna Teknigi. LO.Yayını 3644, s500. Walker, T.D" 1991. Planting Design. Van Nostrdlld Reinhoıd, p196, NewYork. 95
Atatürk Üniversitesi Merkez Yerleşimi Odunsu Bitkileri Yaltırık, F., Efe, A, Uzun, A., 1993.1stanbul Adalannın Dogal ve Ekzatik Bitkileri. İstanbul Adaları Imar ve KOltor Vakfı Yayın No: i, s229.istanbul. Ya!tJflk, F., Efe, A, Uzun, A, 1997. Tarih Boyunca İstanbul'un Egzotik Aaç ve Çahları.1stiılt Yayıııı No:4, s247, Istanbul Yılmaı, H., 1995. Erzurum kenti okul bahçelerinin peyzaj mimarhgı ilkeleri yönünden incelenmesi. AtatOrk Üniv. Zir. Fak. Derg, 26(4),537-547. 96