Can pazarının yaşandığı madenlerde, uzmanlar göz göre göre cinayet işlendiğini belirtiyorlar. Yeterli denetimin yapılmadığı madenlerde, ölümlü kazalardan sonra patronlar ya ceza almıyor ya da küçük cezalarla işin içinden sıyrılıyorlar. Madenciler ise öldükleriyle kalıyorlar... Zonguldak ta gerçekleşen grizu patlamasına ilişkin işçi sağlığı ve iş güvenliği konularında akademik çalışmalarını sürdürmekte olan ve aynı zamanda YC İşçi Birliği İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği komisyonu üyesi İTÜ İnşaat Fakültesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. G.Emre Gürcanlı nın görüşlerini aldık. sol: Türkiye'de ölümlü maden kazalarında son dönemdi ciddi bir artış var. Son olarak Şubat ayında Balıkesir Dursunbey Odaköy'de 14 işçi ölmüştü. O kazada da, soruşturma yapılmış, eksiklikler tespit edilmiş, maden sahibi tutuklanmıştı. Ancak, kazalardan sonra başlatılan soruşturmaların genelde cezaya dönüşmediği ve önleyici olamadığı anlaşılıyor. Maden kazalarından sonra yürütülen soruşturmaların akıbeti ne oluyor? Doç. Dr. Emre Gürcanlı: Sorunuzu genelleştirmek durumundayım, iş kazalarından sonra yürütülen soruşturmaların akıbeti desek daha doğru aslında. İlk önce isterseniz bu konudaki hukuksal duruma bakalım. Bir iş kazası ölüm veya yaralanma ile sonuçlanmışsa olayda kusuru bulunan kişiler cezai açıdan sorumludurlar ve haklarında cezai yaptırımlar uygulanır. Bu kişiler, işverenler, işveren vekilleri veya diğer elemanlar olabilir. Sorumluluk kusur esasına dayanmaktadır. Dolayısıyla, yasa, tüzük, yönetmelik ve diğer hukuksal düzenlemelerde belirtilen iş güvenliği kurallarına, dikkat ve özen yükümlülüğüne aykırı davranışlar kusur nedeni olmaktadır. Türk Ceza Hukuku nda iş kazalarıyla ilgili suçlar taksirli suçlar olarak adlandırılmıştır. Hatırlanacağı gibi yürürlükten kaldırılan 765 Sayılı Türk Ceza Kanunu un uygulandığı dönemde taksirli suçlar için öngörülen yaptırımların çok yetersiz olduğu sıkça gündeme gelmiş, cinayet gibi trafik kazası sonucu ölümlere yol açan faillerin kısa bir süre hapis yattıktan sonra serbest kaldığı kamuoyunca eleştirilmiş, daha ağır, caydırıcı yaptırımların gerektiği vurgulanmıştı. 2004 yılında çıkarılan ve önemli maddelerinin büyük çoğunluğu 1 Nisan 2005 te yürürlüğe giren yeni Türk Ceza Kanunu nda ayrıca bilinçli taksir kavramı tanımlanmıştır. Kanunda bu konuyla ilgili yaptırımlar ise şöyle Taksirle öldürme (madde 85) 1 / 6
(1) Taksirle bir insanın ölümüne neden olan kişi, iki yıldan altı yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır. (2) Fiil, birden fazla insanın ölümüne ya da bir veya birden fazla kişinin ölümü ile birlikte bir veya birden fazla kişinin yaralanmasına neden olmuş ise, kişi iki yıldan onbeş yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır. Taksirle yaralama (madde 89) (1) Taksirle başkasının vücuduna acı veren veya sağlığının ya da algılama yeteneğinin bozulmasına neden olan kişi, üç aydan bir yıla kadar hapis veya adlii para cezası ile cezalandırılır. (2) Taksirle yaralama fiili, mağdurun; duyularından veya organlarından birinin işlevinin sürekli zayıflamasına, vücudunda kemik kırılmasına, konuşmasında sürekli zorluğa, yüzünde sabit ize, yaşamını tehlikeye sokan bir duruma, gebe bir kadının çocuğunun vaktinden önce doğmasına, neden olmuşsa, birinci fıkraya göre belirlenen ceza, yarısı oranında artırılır. (3) Taksirle yaralama fiili, mağdurun; iyileşmesi olanağı bulunmayan bir hastalığa veya bitkisel hayata girmesine, duyularından veya organlarından birinin işlevinin yitirilmesine, konuşma ya da çocuk yapma yeteneklerinin kaybolmasına, yüzünün sürekli değişikliğine, gebe bir kadının çocuğunun düşmesine, neden olmuşsa, birinci fıkraya göre belirlenen ceza, bir kat artırılır. (4) Fiilin birden fazla kişinin yaralanmasına neden olması halinde, altı aydan üç yıla kadar hapis cezasına hükmolunur. (5) Bilinçli taksir hâli hariç olmak üzere, bu maddenin kapsamına giren suçların soruşturulması ve kovuşturulması şikâyete bağlıdır. TCK da, taksirli suçlardan dolayı hükmolunan hapis cezasının, uzun süreli de olsa adli para 2 / 6
cezasına çevrilebileceği ancak bu hükmün bilinçli taksir halinde uygulanmayacağı belirtilmiştir (madde50/4). -Peki Bilinçli Taksir dediniz bu kavramdan kısaca bahsedebilir miyiz? Yeni ceza yasasındaki tanımlara göre, dikkat ve özen yükümlülüğüne aykırılık dolayısıyla, bir davranışın suçun neticesi öngörülmeyerek gerçekleştirilmesi halinde taksir, kişinin öngördüğü neticeyi istememesine karşın, neticenin meydana gelmesi halinde bilinçli taksir vardır. Yani her iki kavram arasındaki temel fark neticenin öngörülmemesi veya öngörülmesidir. Yaşadığımız grizu patlaması ve benzeri kazalar bilinçli taksirdir. Yani bilinçli bir şekilde üretim sırasında iş güvenliği önlemlerini alması gerekirken, altını çizerek söylüyorum bilinçli bir şekilde iş güvenliği önlemlerini almayan, bunu zahmet, para olarak gören, işçinin yaşama hakkını dahi hiçe sayan anlayış bilinçli taksirdir. -Peki davalar nasıl sürüyor, sonucunda neler oluyor? Çoğu kez, işveren vekili sıfatıyla oradaki mühendis, teknik eleman veya usta, usta başı ceza alıyor. Burada son derece kritik bazı hususlardan söz etmek zorundayım. Örneğin maden ocağında mühendissiniz, sizden yasa tüzük ve yönetmelik maddelerini uygulamanız isteniyor. Nasıl uygulayacaksınız? Parasını patronunuz veriyor mu? Sadece baret dağıtmayla iş güvenliği falan olmuyor, çalıştığınız kurum, şirket her neyse size gerekli malzemeyi sağlamak zorunda, bu konuda sistemi kurmak zorunda. Eee bu olmayınca noluyor, kazalar gerçekleşiyor, cezanın şahsiliği ilkesi uyarınca, mühendis, şantiye şefi, maden mühendisi vs. olarak siz ceza alıyorsunuz. Yeni mezun çocuk, resmen patronu için hapse girmiş oluyor, çok kabalaştırıyorum belki ama olan bu... Davalar genelde uzuyor, bilirkişi görüşleri alınıyor, bunlara itiraz ediliyor vs. vs. Gecikmiş adalet adalet olamayacağı için de zaten sonucuyla bir süre sonra kimse ilgilenmiyor bile.. - Türkiye'de madenlerde rutin hangi tür denetimler yapılıyor? Kazalar bu denetimlerin yetersiz olduğunu ortaya koyuyor. Sorun nerede? Denetimler göstermelik mi yapılıyor? Yaptırımlar mı eksik? Türkiye`de kömür madenciliğinin isçi basına düsen kaza ve ölüm sıralamasında bütün sektörlerin başında, 2008 yılında 43, 2009 yılının ilk 10 ayında ise 54 maden isçisinin hayatını 3 / 6
kaybetti. Denetimler yetersiz, tahmin edin bakalım, Türkiye de toplam kaç tane iş müfettişi var? Tüm sektörler için, sadece madencilik sektörü için değil, toplam 324, belki değişmiştir sayısı bilemiyorum, ama bu mertebede. Nasıl denetim yapacaksınız? Ben müfettiş arkadaşların çoğu zaman gerçekten canını dişe takarak çalıştığını da gördüm, tanık oldum. Ama hesap ortada, bu kadar kişiyle tüm Türkiye yi denetlemek falan kesinlikle hayal. İstediğini rutin denetimleri yapın, ki bunlar zaten önceden haber verilerek yapılıyor. Ama esas denetim iş kazası gerçekleştikten sonra yapılıyor! Göstermelik işyeri kapatmalar, cüzi para cezaları vs. vs. Devleti küçülteceğim dersen olacağı bu! Amaç şu, yeni müfettiş almamak devletin denetim ve gözetim işlevini sıfırlamak, iş güvenliği alanını da özelleştirmek. Yeni çıkardıkları, ama pek çok maddesi iptal edilen yönetmeliğin amacı da bu zaten. Özel şirketler para karşılığı seni denetleyecek! Devlet elini tamamen çekecek. Bakın son dönemlerde atılan adımlara kısaca bakalım, bir kısmı yasal bir kısmı ise fiili olarak sürüyor 1. İşçi sağlığı ve iş güvenliği denetimleri özelleştirildi 2. İşçi sağlığı ve iş güvenliği eğitimleri özelleştirildi, 3. Devletin rolünü neredeyse sıfırlandı, devlet denetimi fiilen kaldırıldı, 4. Sermaye sınıfının iş güvenliği alanında hem eğitim vermesini, hem kendi kendini denetlemesinin önü açıldı, 5. 50 den fazla işçi çalıstıran isyerlerini tamamen acımasız kölelik koşullarında kendi kaderiyle baş başa bırakıldı, Tabii bazı göstermelik adımlar da var, Bakanlık son dönem yaptığı denetimlerle (özellikle Ağır ve Tehlikeli İsler Tüzüğü kapsamındaki denetimler) herkesi özelleştirilen iş güvenliği kurslarını almaya, iktidara yakın sirketleri nemalandırmaya itmekte, buna karşı ise bilinen nakarat denetimler sonrasında hemen taarruza geçip iş yapamıyoruz diyen sermayeye, hafifleteceğiz, önünüzü açacağız diyerek zaten varlığı ve yokluğu bir olan denetimleri tamamen ortadan 4 / 6
kaldıracağının sinyalini veriyor. - Maden sektöründe Zonguldak'taki son kazanın yaşandığı madende olduğu gibi hem ana faaliyet hem de galeri açma gibi yan faaliyetlerde taşeronlaştırma giderek artıyor. Sektörde taşeronlaşmanın sonuç ve sakıncaları ile ilgili bilgi verebilir misiniz? Açık ve net söyleyeyim. Özelleştirme ölümdür! Çok mu kestirme oldu? Bunu söylerken bir bilim insanı olarak konuşuyorum. Elimdeki verilerle, yapılan araştırmaların sonuçlarıyla konuşuyorum. Sorunuza yine gelen yanıt vereyim ve başka bir sektörden örnek vereyim. Örneğin elektrik dağıtımının özelleştirilmesinin yanı sıra, bakım-onarım hizmetleri de tamamen özelleştirildi ve küçük firmalara veriliyor. Daha önce dikkatimi çekmemişti, ama İşçi Birliği bülteninde her ay yayınladığımız ve geçen sene de yıllık bir rapor olarak sunduğumuz iş kazaları bilançosunda elektrik nakil hatlarında o kadar çok ölümle karşılaştık ki! Hepsi de taşeron şirketlerin işçileri! Madencilik sektöründe de bu böyle, özelleştirme, taşeronlaştırma demek iş denetiminin ortadan kaldırılması demektir. Bakın madencilik gibi sektörler, merkezi planlamayı gerektiren, sürekli ve tanımlı eğitim programlarını, merkezi olarak planlanan üretim süreçlerini içermesi gereken sektörlerdir. Siz özelleştirip, küçük parçalara böldüğünüzde sermayenin pek sevdiği verimlilik kavramını da ortadan kaldırırsınız, denetim, gözetim ve her türden iş güvenliğini de! Bu işletmeler verimsizdir, bu işletmeler tehlikelidir, bu işletmeler kısa sürede maksimum kömürü veya hangi madense çıkarıp kaçmak isteyen sermayenin rezilliğidir. Adam neden planlasın ki, 5-10 yıl madeni işletecek, ne iş güvenliği, ne çevre güvenliği hiçbir şeye kafa yormadan, açlık sınırında ücret verdiği işçilere, bir kısmını da açıkça katlederek, alıp kaçacak. Kap kaç ekonomisinin sonucudur bu! Yağmacı zihniyetin sonucudur bu! Resmen madencilik sektöründe yaşanan yağmacılık ve kap kaçtır, bunun adını koyalım. Ben bir akademisyen olarak böyle irili ufaklı özel işletmelerde iş güvenliğine ilişkin ne söyleyeyim öğrencilerime? Şu önlemi al, şuna dikkat et, tamam diyoruz bunları da, ama sistem temelden çürük, ölüme gönderiyoruz, hem işçilerimizi, hem mühendis olan öğrencilerimizi. Yurt dışında da yapılan çalışmalar var, örneğin İngiltere demiryollarını özelleştirdi, kaza ve ölüm sayıları bir anda katlandı, tüm dünyada tüm sektörlerde iş kazaları ile özelleştirme arasında doğru bir orantı var. Ama madencilik sektörü çok daha çarpıcı olarak bunu gösteriyor. Bakın denetimi kaldırdılar, zayıflattılar özelleştirdiler neredeyse her gün Rusya dan maden kazası haberi alıyoruz. Sosyalizm zamanında kolaysa gir bakalım o madene, eğitim alacaksın, önlemler alacaksın, çalışma komiserleri gelecek kontroller yapacak vs. Gorbaçov zamanında bazıları ağlamaya başlamıştı iş güvenliği denetimleri verimliliği düşürüyor diye, çok ironiktir bu kişiler sonrasında eski sistemin yıkılması için çalışanların önde gelenleriydi. Özellikle Rusya yı örnek verdim, eskiyle kıyaslamak açısından. Madencilik devlet kontrolünde olmalıdır, ölümleri durdurmanın yolu budur. Ama bizdeki gibi bir devletçilik değil, altını çizeyim, Türkiye Taş Kömürü işletmeleri fiilen yok edilmektedir, çoğu ocak kiralanmaktadır, çoğu işletme kapatılıp özel sektöre devredilmektedir ve ölümler giderek artmaktadır. 5 / 6
Peki ne yapılmalı? Çok uzun uzadıya anlatmanın gereği yok, ilk önce hepsini devletleştirmek gerekiyor maden ocaklarının, hepsine el konmalı. Evet işin siyasal ve ideolojik boyutu falan öyle ama, ben salt bilimsel verilerden yola çıkarak söylüyorum. Sadece ülkemizdeki değil, tüm dünyadaki çalışmalardan yola çıkarak söylüyorum. Devlet tekeli kurulmak zorunda, merkezi planlama ve denetleme yapılmak zorunda madenlerde. Yıllık hedefler belirlenmek, buna göre üretimler yapılmak bu üretimin gerektirdiği risk analizleri, eğitimler, iş güvenliği plan ve programları merkezi olarak gerçekleştirilmek zorunda. O noktadan sonra ancak iş güvenliği önlemleri, cezai yaptırımlar gibi noktaları tartışabiliriz benim kanaatime göre. Şu an ilkel kölelik koşullarını andıran madencilik sektörüne dair şu önlemler alınsın, şunlara dikkat edilsin vs. demek gelmiyor açıkçası içimden... Verdiğiniz bilgiler ve yaptığınız yorumlar için teşekkür ederiz Ben teşekkür ederim... 19 Mayıs 2010 / Sol 6 / 6