TÜRKİYE DENİZLERİNDE DAĞILIM GÖSTEREN EKONOMİK ÖNEME SAHİP OMURGASIZLAR

ÖZET TÜRKİYE DENİZLERİNDE DAĞILIM GÖSTEREN EKONOMİK ÖNEME SAHİP OMURGASIZLAR Alper DOĞAN, Ertan DAĞLI, Tahir ÖZCAN, Kerem BAKIR, Zeki ERGEN, Mesut ÖNEN, Tuncer KATAĞAN EGE ÜNİVERSİTESİ, SU ÜRÜNLERİ FAKÜLTESİ TEMEL BİLİMLER BÖLÜMÜ tahir.ozcan@ege.edu.tr Bu çalışmada, Türkiye kıyılarında tespit edilen omurgasızlar arasında yer alan ekonomik türlerin dağılımları ile üretim özellikleri incelenmiştir. Türkiye Denizleri nde dağılım gösterdiği bilinen yaklaşık 2 7 omurgasız türünden 57 si ekonomik değere sahiptir. Ekonomik türlerin Türkiye kıyılarındaki dağılımlarına bakıldığında Akdeniz ve Ege kıyılarımızın 48 tür ile ilk sırada yer aldığı tespit edilmiştir. Son yıllarda kıyılarımıza yerleşen bazı egzotik türlerin bu dağılımı önemli biçimde etkiledikleri belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: ekonomik omurgasızlar, egzotik, Türkiye denizleri, dağılım COMMERCIALLY IMPORTANT INVERTEBRATES INHABITING THE TURKISH SEAS ABSTRACT In this study, distribution and production patterns of commercial invertebrate species encountered along the Turkish coasts were investigated. 27 invertebrate species are approximately known from the Turkish seas, 57 of which have economical value. Maximum number of commercial species (48) was recorded from the Mediterranean and Aegean sea coasts of Turkey. Certain considerable effects of some alien invertebrates, recently established in the area, on distribution of these species were also reported in this study. Keywords: commercial invertebrates, exotic, Turkish seas, distribution GİRİŞ Deniz omurgasızlarının tüketimi insanoğlunun tarihi ile yakından ilgilidir. Birçok arkeolojik veriden de anlaşılacağı gibi, deniz kıyısındaki yerleşim alanlarında yaşayan insanların balık avlamadan önce bu canlıları tükettikleri bilinmektedir. İnsanların yaşadığı bilinen çeşitli mağaralarda yoğun miktarda midye ve istiridye kabuklarının yanında, bunlardan yapılan kolyelere de rastlanılmıştır (Yalçın ve Okumuş, 27) 8.333 km kıyı uzunluğuna sahip bir ülke olan Türkiye, su ürünleri potansiyeli bakımından oldukça şanslı bir ülkedir. Akdeniz de yaklaşık 6 türü bilinen omurgasız canlıların (Koukouras ve diğ. 21) Türkiye denizlerinde 57 si ekonomik öneme sahip 27 türü bilinmektedir. Bu türlerin Türkiye kıyılarındaki dağılımlarına incelendiğinde, Akdeniz ve Ege Denizi nde 48 er, Marmara ve Boğazlarda 44, Karadeniz de 21 ekonomik tür bulunmaktadır. Kıyılarımıza yerleşen bazı egzotik türlerin bu sayıları etkiledikleri belirlenmiştir. Türkiye, dünya su ürünleri üretimi içersinde %.4 lik paya sahiptir. Dünyadaki su ürünleri üretimi 24 FAO verilerine göre yaklaşık 14 milyon ton olarak belirlenmiştir. Bu üretimin 95 milyon tonu avcılık, 45 milyon tonu yetiştiricilik yoluyla sağlanmaktadır (FAO,27). Türkiye nin 24 yılı toplam su ürünleri üretiminin yaklaşık 55 bin tonu avcılık, 95 bin tonu ise yetiştiricilik olmak üzere 6 bin tondur (FAO,26). Üretimin 36

%91,7 sini (55342 ton) balıklar, %8,3 ünü (49658 ton) ise omurgasızlar oluşturmaktadır. Bu çalışmada, Türkiye denizlerinde bulunan omurgasızlar arasından ekonomik önemi olan türlerin denizlerimizdeki dağılımları, üretim miktarları ve değerlendirilme biçimleri gibi özellikleri incelenmiştir. MATERYAL VE YÖNTEM Türkiye denizlerinde bulunan ekonomik öneme sahip omurgasızların, denizlerimizdeki dağılımlarını, üretim miktarlarını ve değerlendirilme şekillerini tespit etmek amacıyla ilgili literatür incelenmiştir. Ayrıca üretimi yapılan ancak istatistiklerde yer almayan bazı türler ile ilgili bilgi elde etmek amacı ile, bu türleri toplayan kişilerle görüşülmüştür. BULGULAR Türkiye denizlerinde 6 sistematik gruba (Porifera, Cnidaria, Polychaeta, Crustacea, Mollusca, Echinodermata) ait toplam 57 ekonomik omurgasız türü mevcuttur (Çizelge 1). Çizelge 1. Ekonomik öneme sahip omurgasızların Türkiye denizlerindeki dağılımı. Table 1. Distribution of economically valuable invertebrates in Turkish seas. Akdeniz Ege Marmara Karadeniz Porifera Hisppospongia communis + + + Spongia officinalis adriatica + + + Spongia officinalis mollissima + + + Spongia agaricina + + + Spongia zimocca + + + Cnidaria Aurelia aurita + + + + Polycheata Hediste diversicolor + + + Perinereis cultifera + + + Diopatra neapolitana + Ophelia bicornis + + + Crustacea Fenneropenaeus merguiensis + Marsupenaeus japonicus + + Melicertus hathor + Melicertus kerathurus + + + Metapenaeus monoceros + Metapenaeus stebbingi + Parapenaeus longirostris + + + Penaeus semisulcatus + Trachysalambria palaestinensis + Aristeomorpha foliacea + + Aristeus antennatus + Homarus gammarus + + Nephrops norvegicus + + Palinurus elephas + + Scyllarides latus + + + 37

Çizelge 1 (devam) Akdeniz Ege Marmara Karadeniz Scyllarus arctus + + + Scyllarus pygmaeus + + + Callinectes sapidus + + Eriphia verrucosa + + + + Maja squinado + + + Portunus pelagicus + Carcinus aestuarii + + + + Mollusca Rapana venosa + + Mytilus galloprovincialis + + + + Murex trunculus + + + Murex brandaris + + + Modiolus barbatus + + + + Lithophaga lithophaga + + + Pecten jacobeus + + + Ostrea edulis + + + + Cerastoderma glaucum + + + Solen marginatus + + + + Venus verrucosa + + + Chamelea gallina + + + + Ruditapes decussatus + + + Sepia officinalis + + + + Sepia orbignyana + + + + Sepia elegans + + + + Loligo vulgaris + + + + Loligo forbesi + + + + Illex coinderii + + + + Todarodes sagitatus + + + Octopus vulgaris + + + + Eledone cirrhosa + + + Eledone moschata + + + + Echinodermata Paracentratus lividus + + Holothuria tubulosa + + Sistematik gruplar içerisinde Mollusca 23 türle ilk sırada yer almaktadır. Bu grubu, sırası ile Crustacea (22 tür), Porifera (5 tür), Polychaeta (4 tür), Echinodermata (2 tür) ve Cnidaria (1 tür) izlemektedir (Şekil 1). 38

25 2 Tür sayısı 15 1 5 Porifera; 5 Cnidaria; 1 Polycheata; 4 Crustacea; 22 Mollusca; 23 Echinodermata; 2 Gruplar Şekil 1. Türkiye denizlerindeki ekonomik öneme sahip omurgasızların sistematik gruplara dağılımı. Figure 1. Distribution of commercially important invertebrates inhabiting the Turkish seas to systematic groups. Sistematik gruplara ait tür sayılarının Türkiye denizlerine göre dağılımlarına bakıldığında Mollusca nın tüm denizlerimizde en fazla tür sayısı ile temsil edildiği görülmektedir (Şekil 2). Bu grubu Crustacea takip etmektedir. Porifera ve Echinodermata gruplarının Karadeniz de temsilcileri bulunmamaktadır. 1% Porifera Cnidaria Polycheata 2Crustacea 2 Mollusca Echinodermata 8% 6% 2 23 23 16 4% 2% % 19 13 12 1 4 3 1 1 1 5 5 5 Akdeniz Ege Marmara Karadeniz 1 2 2 Şekil 2. Sistematik gruplara ait tür sayılarının Türkiye denizlerindeki dağılımları. Figure 2. Distribution of the number of species belonging to the systematic groups in Turkish seas. Türkiye denizlerindeki 57 ekonomik omurgasız tür içinde üretim istatistiklerine temel oluşturan türlerin Türkiye denizlerindeki dağılımları incelendiğinde Ege Denizi nin bütün türleri içerdiği, Karadeniz de ise kafadan bacaklılar, böcek ve sünger türlerinin bulunmadığı belirlenmiştir (Çizelge 2). 39

Çizelge 2. Üretim istatistiklerinde kullanılan türler ve Türkiye denizlerindeki dağılımları. Table 2. Species is being used for the production statistics and their distribution in Turkish seas. TÜRLER EGE AKDENİZ MARMARA KARADENİZ Mürekkep balığı + + + - Ahtapot + + + - Böcek + + + - Kalamar + + + - İstiridye + + + + Istakoz + + + + Tarak + + + + Deniz anası + + + + Yengeç + + + + Diğer mollusklar + + + + Kara midye + + + + Karidesler + + + + Sünger + - - - Cik cik + + + + Türkiye denizlerinde 197-24 yılları arasında avcılıkla yapılan omurgasız üretiminde ilk sırayı 32838 ton ile Karadeniz almaktadır. Marmara denizi 17244 ton ile ikinci sırada yer alırken, Ege Denizi 94479,6 ton ile üçüncü ve Akdeniz 58396 ton ile dördüncü sıradadır (Şekil 3). 35 32838 3 25 Üretim (ton) 2 15 1 5 17244 94479,6 58396 Karadeniz Marmara Ege Akdeniz Şekil 3: 197 24 yılları arasında gerçekleştirilen omurgasız su ürünleri avcılığının denizlerimize dağılımı. 4

Ülkemiz denizlerinde sadece Mytilus galloprovincialis Lamarck, 1819 ile Peneaus semisulcatus De Haan, 1844 ve Marsupenaeus japonicus (Bate, 1888) un yetiştiriciliği yapılmaktadır. Bu iki türden M. galloprovincialis in yetiştiriciliği 1993 yılından günümüze kadar devam ederken, karideslerin yetiştiriciliği ise 1995 ile 2 yılları arasında gerçekleştirilmiştir. Yıllara bağlı olarak yetiştiricilik miktarları incelendiğinde 1996 ile 1998 yılları arasında maksimum olan üretim miktarları, 1999 dan 22 ye kadar olan 25 Kara midye Karides 2 1.918 2. 2. 1.513 815 5 27 3 27 321 18 35 4 3 27 5 2 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2 21 22 23 24 Şekil 4: 1993 ve 24 yılları arasında yetiştiricilik ile üretimi gerçekleştirilen iki omurgasız türünün üretim miktarları. Figure 4. Production quantity of two invertebrates species by aquaculture between 1993 and 24. süreçte giderek azalmıştır.23 (815 ton) ile 24 (1513 ton) yıllarında ise sadece midye üretimi yapılmıştır (Şekil 4). Türkiye denizlerinde su ürünleri üretimi yıllara bağlı olarak değişimler göstermektedir. 1978 den en yüksek değere (585124,5 ton) ulaştığı 1988 yılına kadar omurgalı üretiminde sürekli bir artış gözlenirken, takip eden yıllardaki üretim miktarlarında dalgalanmalar görülmektedir. Omurgasız üretim de omurgalı üretimi ile bir paralellik göstermektedir. Maksimum üretim 1994 yılında (5956 ton) kaydedilmiştir (Şekil 5). Omurgalı Omurgasızlar 7 6 5 4 3 2 1 197 1972 1974 1976 1978 198 1982 1984 1986 1988 199 1992 1994 1996 1998 Üretim (ton) 15 1 5 2 22 24 Omurgalı üretim miktarı (ton) 6 5 4 3 2 1 Omurgasız üretim miktarı (ton) Yıllar Şekil 5. 197 ile 24 yılları arasında Türkiye'de üretimi yapılan deniz omurgalı ve omurgasızlarının üretim miktarları. Figure 5. Quantity of marine invertebrates and vertebrates produced in Türkiye between 197 and 24. 41

TARTIŞMA VE SONUÇ Türkiye denizlerinde bulunan 57 ekonomik omurgasız türünden 11 (Hisppospongia communis, Spongia officinalis adriatica, Spongia officinalis mollissima, Spongia agaricina, Spongia zimocca, Hediste diversicolor, Perinereis cultifera, Diopatra neapolitana, Ophelia bicornis, Carcinus aestuarii, Holothuria tubulosa) tanesi insan besini olarak tüketilmemektedir. Geriye kalan 46 tür, insan besini olarak tüketilmekte ve bu türlerin yaklaşık %5 si yurt dışına ihraç edilerek ülke ekonomisine katkıda bulunulmaktadır. Örneğin, Japonya ya yapılan omurgasız ihracatı ile yıllık 5 milyon doların üzerinde ekonomik kazanç sağlanmaktadır (Jetro, 27). Ülkemizdeki ekonomik omurgasızların denizlerimizdeki dağılımları incelendiğinde, Ege ve Akdeniz in tür çeşitliliği bakımından en zengin denizler olduğu görülmektedir (Çizelge1, Şekil 2). Özellikle Akdeniz de, Süveyş kanalı ve gemilerle taşınan egzotik türlerin (Fenneropenaeus merguiensis, Marsupenaeus japonicus, Melicertus hathor, Metapenaeus monoceros, Metapenaeus stebbingi, Penaeus semisulcatus, Callinectes sapidus, Portunus pelagicus) etkisi yoğun olarak görülmektedir. Egzotik türlerin ekosistem üzerinde olumsuz etkiye sahip olmalarının yanı sıra, ülke ekonomisine katkı sağlamaları ve birçok insanın besinini oluşturmaları nedeniyle önemlidirler. Örneğin, ülkemizde tüketilmemesine karşın, önemli bir ihraç kalemini oluşturan Rapana venosa (Valenciennes, 1846) nın 24 yılında Türkiye deki toplam üretimi 1434 ton olup bunun yaklaşık % 9 ı da Doğu Karadeniz den karşılanmaktadır (DİE; 27). Karadeniz ülkeleri arasında en fazla deniz salyangozu üretimi sırasıyla Bulgaristan,Türkiye, Gürcistan, Ukrayna ve Rusya dadır (BSEP, 23). Türkiye İhracatçılar Birliği kayıtlarına göre, yıllık ihracat miktarı 434-2288 ton arasındadır ve yaklaşık 5 milyon US $ döviz girdisi sağlanmaktadır (Emiral Sağlam, 27). 23 yılında 731 ton Japonya, 714 ton G. Kore ve 138 ton Çin olmak üzere 3 ülkeye toplam 1583 ton deniz salyangozu ihraç edilmiştir (Emiral Sağlam, 27). Türkiye deki omurgasızların üretimi 24 verilerine göre 49658 ton olup, bunun 48145 tonu avcılık, 1513 tonu ise yetiştiricilik yoluyla gerçekleştirilmiştir (FAO, 26). Öte yandan, yukarıda belirtilen üretim miktarına dahil olmayan, ancak avcılığı yapılan türler mevcuttur. Örneğin, bu türlerden Callinectes sapidus Rathbun, 1896 un İskenderun Körfezi nde 3 ay boyunca günlük yaklaşık 2 ton üretiminin yapıldığı rapor edilmiştir (Özcan ve ark, 23). Bunun yanı sıra, özellikle İzmir Körfezi nde yoğun olarak avcılığı yapılan ve balık yemi olarak kullanılan omurgasızlardan, Madya (Hexaplex trunculus Linne, 1758) 75 YKR; Mamun (Upogebia pusilla Petagna, 1792) (5-6 adedi) 15 YTL; Sülünes (Solen marginatus Pulteney, 1799) 75 YKR ve Çingene pavuryası (Carcinus aestuarii Nardo, 1847) ise 5 YKR tan satılmaktadır (Yıldız, 27). Omurgasız canlılar içinde insan besini olarak kullanılmayan ancak besin zincirinin belirli halkalarını oluşturan Polychaeta grubuna ait bazı türlerin canlı balık yemi olarak tüketildiği bilinmektedir. Uzun ömürlü, et verimi yüksek, büyük populasyonlar oluşturan, balık yemi olarak kullanılan ve ticari değeri olan bu türlerden dünyada 32, Akdeniz de ise 8 tür (Hediste diversicolor (O.F. Müller, 1776), Perinereis cultrifera (Grube, 184), Perinereis rullieri Plato, 1974, Marphysa sanguinea (Montagu, 1815), Scoletoma impatiens (Claparède, 1868), Diopatra cuprea cuprea (bosc, 182), Sabella spallanzani (Viviani, 185), Eunice aphroditois (Palas, 1788)) bilinmektedir (Gambi ve diğ., 1994). Türkiye denizlerinde ise ekonomik değeri olan 4 tür (Diopatra neapolitana Delle Chiaje, 1841, Hediste diversicolor (O.F. Müller, 1776), Perinereis cultrifera (Grube, 184), Ophelia bicornis Savigny, 1818) bulunmaktadır (Dağlı ve diğ. 25; Çınar & Ergen, 21; Öztürk & Ergen, 1994). 42

Bu türlerden O. bicornis, Ayvalık, Dikili, Aliağa, Sığacık, Gümüldür ve Kuşadası nda metre karede 7 ile 642 birey bulunduğu ve balık yemi olarak tüketildiği bildirilmiştir (Öztürk & Ergen, 1994). Ekonomik olarak ne kadar satıldığı hakkında bilgi bulunmayan bu tür yapılan gözlemlerde Sinop açıklarında da metre karede yaklaşık 15 adet bulunduğu saptanmıştır. Maksimum 15 cm. boya ulaşabilen, İtalya nın Venedik Lagünü nde avcılığı yapılan P. cultrifera nın 8-1 bireyinin 1 $ satıldığı rapor edilmiştir (Ansaloni ve diğ., 1986). Ülkemizde de avcılığı yapılan bu tür özellikle Ege Denizi nde dağılım göstermekte ve 15 bireyden oluşan paketlerin 1 $ a satıldığı bilinmektedir (Çınar & Ergen, 21). Diğer bir ekonomik poliket türü olan H. diversicolor İtalya da Tremolina, ülkemizde ise kırmızı kurt ya da marul kurdu olarak bilinmektedir. İtalya da maksimum 2 cm (Ansaloni ve diğ., 1986), ülkemizde ise maksimum 34 mm (Ergen ve diğ., 2) boya ulaşabilen bu tür, İtalya da Venedik Lagününde avlanmakta ve 8-1 birey 1 $ satılmaktadır (Alsaloni ve diğ., 1986). Ülkemizde metrekarede maksimum 3225 birey bulunan, balık yemi olarak en fazla tüketilen türlerden biri olan H. diversicolor un 2 li yıllarda 1-15 bireyden oluşan paketlerinin 1 $ a satıldığı bildirilmiştir (Çınar & Ergen, 21). Günümüzde ise 1-15 adet marul kurdunun 2 YTL ye satıldığı tespit edilmiştir. Türkiye kıyılarında sadece İzmir Körfezi nde dağılım gösteren, bu bölgeden Ayvalık, Ordu, Mersin ve Antalya ya dağıtılan ve halk arasında boru kurdu olarak bilinen D. neapolitana, poliketler arasında ekonomik değeri en yüksek olan türdür. Maksimum 39.8 metre boya ulaşabilen, et verimi yüksek olan bu tür metrekarede maksimum 197 adet saptanmıştır (Dağlı ve diğ., 25). 1 bireyden oluşan paketleri 2 YTL ye satılan D. neapolitana İzmir Körfezi nde yılda yaklaşık 7,5 milyon birey avlanmakta ve toplam 625, YTL gelir sağlanmaktadır. Günümüzde aşırı avcılığa bağlı olarak, D. neapolitana nın populasyon yoğunluğunda bir azalma söz konusudur. Aynı genusa ait tremuligione olarak adlandırılan diğer bir tür D. cuprea cuprea ise İtalya da her yıl yaklaşık 3,5 milyon birey avlanmaktadır (Gambi ve diğ. 1994). Sonuç olarak, denizel omurgasızlar besin olarak tüketilmelerinin yanı sıra, balık yemi, süs eşyası vb şekillerde değerlendirilip ülke ekonomisine katkı sağlamakta ve birçok ailenin geçim kaynağını oluşturmaktadır. Bu konudaki devamlılık, mevcut stokların verimli biçimde kullanılması ile sağlanacaktır. Bunun için, ekonomik öneme sahip türlerin biyolojik özelliklerinin iyi bilinmesi, avcılığın bilinçli, kontrollü yapılması ve akuakültür çalışmalarına önem verilmesi gerektiği düşünülmektedir. KAYNAKLAR Anonim, 27. Japonya nın genel ve ülkemizle dış ticaretinin analizi ww.jetro.go.jp/turkey/pazari/data/11.pdf Ansaloni, I., Pellizzato, M., Prevedelli, D., Zunarelli Vandini, R., 1986, Policheti di interresse economico nella laguna di Venezia Nova Thalassia, 8, suppl. 3 : 641 642. BSEP, 23. Workshop on Responsible Fisheries in the Black Sea & Azov Sea and the Case of Demersal Fish Resources. 15-17 April 23. Şileİstanbul, Turkey. Çinar, M. E., and Ergen, Z., 21, On the ecology of the Nereididae (Polychaeta: Annelida) in the Bay of Izmir, Aegean Sea, Zoology in the Middle East 22: 113-122. Daglı, E., Ergen, Z., & Cınar, M.E., 25, One-year observation on the population structure of Diopatra neapolitana Delle Chiaje (Polychaeta, Onuphidae) in Izmir Bay (Aegean Sea, eastern Mediterranean). Marine Ecology, 26 : 265-272. DİE, 27. Su Ürünleri İstatistikleri, Ankara. Emiral Sağlam, H., 27, http://www.yunus.sumae.gov.tr/24/2/4.pdf. 43

Ergen, Z., Çınar, M. E., Ergen, G., 2, On the Nereididae (Polychaeta: Annelida) fauna of the Bay of Izmir, Zoology in the Middle East 21: 139-158. FAO 26, Fishery Information, Data and Statistics Unit.. GFCM capture production 197-24. FISHSTAT Plus - Universal software for fishery statistical time series [online or CD-ROM]. Food and Agriculture Organization of the United Nations. Available at: http://www.fao.org/fi/statist/fisoft/fishplus.asp FAO, 27. www.fao.org Gambi, M. C., Castelli C., Giangrande, A., Lanera, P., Prevedelli, D. & Zunarelli-Vandini, R., 1994, Polychaetes of commercial and applied interest in Italy: an overview. Mem. Mus. natn. Hist Nat., 162 : 593-61. Koukouras A., Voultsiadou E., Kitsos M.S., Doulgeraki S., 21. Macrobenthic fauna diversity in the Aegean Sea. Affinities with other Mediterranean regions and the Black Sea. Bios (Macedonia, Greece)., 6: 61-76. Özcan, T.; Narin, G.; Akyurt, İ., 23. İskenderun Körfezi Kıyısındaki Kentsel Alanda Yengeç Tüketim ve Satın Alma Davranışlarının Analizi. XII. Ulusal Su ürünleri Sempozyumu (2-5 Eylül 23, Elazığ ). Öztürk, B., Ergen, Z., 1994, Türkiye nin Orta Ege sahillerindeki kumluk mediolittoral zonda yaşayan makrozzobentik canlıların populasyon yoğunluğu, E. Ü. Fen Fakültesi Dergisi, seri B, 16/1, 137-146. Yalçın, E., Okumuş, B., 27. http://erzurum.vet.gov.tr/sunular/bonamiasis%2marteliasis.ppt#1 Yıldız, A., 27. Sözlü görüşme. Yemci Ahmet, Mithatpaşa Cad. 118 Sokak. B Narlıdere, İzmir. 44