1
2 Şubat 2008 Üretim ve Yapım Dev Fuarcılık / Dev Yayıncılık Tanıtım ve Organizasyon Hiz. Ltd. Şti. Atatürk Cad. No:174/1 Kat:6-7 D:11-13 Ekim İş Merkezi Alsancak / İZMİR Tel: 0.232 464 30 41 Faks: 0.232 464 30 42 www.devajans.com info@devajans.com Görsel Yönetmen Yeşim AYAN Sayfa Tasarım Mehtap ÖZEN Baskı Tarihi 14 Şubat 2008 Baskı Şanal Matbaası Fatih Cd. No: 105/128 Çamdibi İş Merkezi Çamdibi - İzmir Tel: 0232.459 82 82 COPYRIGHT Bu kitap içeriğindeki tüm yazı ve fotoğraflar Telif Hakları ile ilgili yasal mevzuat uyarınca korunmakta olup, eser sahibinin yazılı izni olmadıkça kullanılamaz, her ne suretle olursa olsun ticari amaçla çoğaltma ve yayma yapılamaz.
ithaf Kendilerini tanıma mutluluğuna eremediğim ablalarım Firdevs ve Aynur un aziz hatıralarına Mekanları ışık olsun 3
4 GENEL OLARAK DENİZ FENERLERİ Deniz Fenerlerinin Tanımı Deniz Fenerlerinin Sınıflandırılması Deniz Fenerlerinin konumlarına göre Sınıflandırılması Kıyı Fenerleri Açık Deniz Fenerleri Yönlendirici Fenerler Dalgakıran Fenerleri Doğrultu Fenerleri Deriz Fenerlerinin Işık Tiplerine Göre Sınıflandırılması Husuflu Fenerler Renkli Fenerler Grup Çakarlı Fenerler Sabit ve Çakarlı Fenerler Deniz Fenerlerinin Çakış Şekillerine Göre Sınıflandırıması Sabit Şimşekli Fenerler Çakıcı Fenerler Deniz Fenerlerinin Işık Kaynakları Odun ve Kömür Yağ Hava Gazı Akkor Gömlekli Madeni Yağ Yakıcılar Petrol Gazı Propan Asetilen Elektrik Güneş Enerjisi Deniz Fenerlerinin Optik Sistemleri Katoptrik Sistem Dioptrik Sistem Katadioptrik Sistem Deniz Fenerlerinin Karakteristikleri Renk Karakteristikleri Işık Karakteristikleri Deniz Fenerlerinin Işık Karakterleri Deniz Fenerlerinin Haritada Gösterilmesi Deniz Fenerlerinin Mimari Özellikleri Deniz Fenerlerinin Çeşitleri Yapılış Biçimleri Kagir Fener Binaları Metal Fener Binaları Kagir ve Metal Fener Binaları Yapı Malzemeleri Taş Ahşap Tuğla Dökme Demir Levhalar Çelik Kafes Sistem Betonarme Alüminyum ve Fiberglas Deniz Fenerleri Terimleri 15 16 17 17 17 17 17 17 17 17 17 17 17 18 18 18 18 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 20 20 20 20 21 21 21 22 23 24 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 26
DÜNYADA DENİZ FENERLERİ Deniz Fenerlerinin Tarihçesi Optik Aletlerin Tarihçesi Işık Kaynaklarının Tarihçesi TÜRKİYE DE DENİZ FENERLERİ Osmanlı Döneminde Deniz Fenerleri Cumhuriyet Döneminde Deniz Fenerleri TÜRKİYE DEKİ TARİHİ DENİZ FENERLERİ Hopa Sarp Deniz Feneri Hopa Deniz Feneri Işıklı Deniz Feneri Çamburnu (Vona) Deniz Feneri Bafra Deniz Feneri İnceburun Deniz Feneri İnebolu Deniz Feneri Kerempe Deniz Feneri Amasra Deniz Feneri Zonguldak Deniz Feneri Şile Deniz Feneri Anadolu Deniz Feneri Türkeli (Rumeli) Deniz Feneri Rumeli Karaburun Deniz Feneri İğneada Deniz Feneri Yelkenkaya Deniz Feneri Fenerbahçe Deniz Feneri Ahırkapı Deniz Feneri Yeşilköy Deniz Feneri M. Ereğli Deniz Feneri Hoşköy Deniz Feneri Kapsüle Deniz Feneri Gelibolu Deniz Feneri Mehmetçik Deniz Feneri Kepez Deniz Feneri Bozcaada Batıburnu Deniz Feneri Bozcaada Mermerburnu Deniz Feneri Babakale Deniz Feneri Karaburun Deniz Feneri Foça Değirmenburnu Deniz Feneri Kuşadası Deniz Feneri Çamlıkburnu Deniz Feneri Bodrum Deniz Feneri Hüseyinburnu Deniz Feneri Deveboynu Deniz Feneri Mersin Deniz Feneri DENİZ FENERLERİNİN HARİTADAKİ YERLERİ KAYNAKÇA 29 30 35 36 39 40 45 49 50 53 55 57 59 62 65 67 70 73 74 79 82 87 89 92 95 98 103 105 107 109 110 113 115 116 119 120 123 125 127 129 131 132 135 137 138 140 5
Bu kitap, bir kısım fenerlerimizi tanıtım amacıyla hazırlanmış olup, deniz trafiği yönünden ilgili haritaların kullanılması gerekmektedir. 6
Gemicilerin dostu Karanlığın sessiz tanıkları Denizcilerin kader arkadaşları DENİZ FENERLERİ M. Vefa Toroslu, Türkiye de ki tarihi deniz fenerlerini anlattı Denizciye Göz Kırpan Sevdalar DENİZ FENERLERİ adlı kitabında Kitabı okurken adeta tarihte kısa bir yolculuk yapıyorsunuz. Hem deniz fenerlerini tanıyor, hem de fenerlerin çevresinde geçen tarihi olayları yaşıyorsunuz.. sunuş Deniz Ticaret Odası İzmir Şubesi olarak deniz ile ilgili etkinliklere destek verdiğimizi sürekli olarak dile getiriyoruz. Çünkü, deniz sevgi ister, emek ister, kısacası ilgi ister. Bu çalışma sonucunda deniz kültürümüze ışık tutacak bir eser ortaya çıkıyor. Deniz Ticaret Odası adına Sayın M. Vefa Toroslu ya teşekkür ederim. Sevgi ve Saygılarımla Geza DOLOGH Deniz Ticaret Odası İzmir Şubesi Yönetim Kurulu Başkanı 7
8
2002 yılında fotoğraf ile yeniden ilgilenmeye başladığımda bende fotoğrafa yeni başlayan herkes gibi her konuyu fotoğraflıyordum. Bir süre sonra belli bir konu üzerinde çalışma ihtiyacı duydum ve deniz fenerlerini kendime çalışma konusu olarak seçtim. Bu konuyu seçimimde Şile fenerinin de katkısı bulunmaktadır. Yaz aylarında hafta sonlarını Şile de geçirdiğim dönemlerde zaman zaman geceleri fenerin ışığını seyretmeye giderdim. Bu seyir süreci beni zaman zaman geçmiş anılara götürür zaman zaman da gelecek ile ilgili hayallere sevk ederdi. Fenerler benim için yalnızlığın, hüznün, umudun ifadeleriydi. Bu vesileyle deniz fenerlerini fotoğraflamaya başladığımda bu yapıların tarihçelerini de araştırmaya başladım. Çalışmalar ilerledikçe konunun gizemi beni içine doğru çekti. Başlangıçta bir fotoğraf albümü olarak düşündüğüm bu çalışma zaman içerisinde konsept değiştirdi ve topyekün bir deniz feneri kitabı halini aldı. Çalışmalarım sırasında yok olmaya yüz tutmuş enteresan bir mesleği de tanıdım. Fener bekçiliği veya fener bakıcılığı genellikle babadan oğla geçen bir aile mesleği. Fenerlere yaptığım seyahatler sırasında 3. kuşaktan, 4. kuşaktan fenerciler ile tanıştım. Fakat teknolojik gelişmeler geleneksel olan bir çok şeyi tehdit ettiği gibi fenercilik mesleğini de tehdit etmeye başlamış. Artık günümüzde birçok fener uydudan elektronik sistemlerle kumanda edilmekte ve bir arıza durumunda teknik elemanlar devreye girmektedir. Klasik anlamda fenercilerin varlığı ise giderek azalmaktadır. Bu çalışmanın amacı, kültür miraslarımızdan olan tarihi nitelikteki deniz fenerlerinin ve fenercilik mesleğinin gelecek kuşaklara aktarılmasına ve tarihe tanıklık yapılmasına küçük bir katkı sağlamaktır. Bu çalışma oldukça uzun sürdü. Fotoğraf çekimlerine 2003 yılında başladım. Çalışmalarımı yoğun profesyonel iş hayatımın içerisinde ancak yıllık izinlerimde ve zaman zaman da yakın mesafelere olan seyahatlerde de hafta sonu tatillerini kullanarak yaptım. Umarım okuyucuların beğenisini sağlayacak bir çalışma ortaya çıkmıştır. Bu çalışmanın basılmasını sağlayan Deniz Ticaret Odası İzmir Şubesi nin Başkanı sayın Geza Dologh a ve bütün Oda Meclisi üyelerine, yardımlarından dolayı Oda Müdürü sayın Halil Hatipoğlu na şükranlarımı sunuyorum. Bir teşekkür daha etmem gerekiyor. Fenerlere yaptığım seyahatlerin önemli bir kısmında yanında bulunan sevgili dostum Mustafa Yaşacan a ve yabancı kaynakların çevirisini sağlayan sevgili dostum Can Aksoy a. Ayrıca çalışmalarım sırasında beni destekleyen ve yüreklendiren bütün dostlarıma da teşekkür ediyorum. önsöz M. Vefa TOROSLU İstanbul, Aralık 2007 9
10
1963 yılında Ünye de doğdum. Aslen Hemşin liyim. İlk ve orta öğrenimini Samsun da tamamladıktan sonra 1984 yılında Ankara Gazi Üniversitesi İ.İ.B.F. Ekonomi Bölümü nden mezun oldum. Meslek hayatına 1986 yılında İstanbul da başladım. 1997 yılına kadar reel sektörde çeşitli kademelerde muhasebe ve finans yöneticiliği yaptım. 1997 yılından buyana finans sektöründe üst düzey yönetici olarak görev yapmaktayım. Serbest Muhasebeci Mali Müşavir unvanına sahibim ve İstanbul Serbest Muhasebeci Mali Müşavirler Odası (İSMMMO) üyesiyim. Muhasebe ve finans konularında yazdığım 8 adet kitabım ve 40 civarında makalem bulunmaktadır. kendi kaleminden Fotoğraf ile ortaokul yıllarında tanıştım. Ortaokul 2. ve 3. sınıfta seçmeli fotoğrafçılık dersi aldım. Fotoğraf ile ilgim üniversite bitimine kadar hobi şeklinde devam etti. Uzun bir aradan sonra 2002 yılında fotoğraf ile yeniden ilgilenmeye başladım ve aynı yıl İFSAK İstanbul Fotoğraf ve Sinema Amatörleri Derneği nin Temel Fotoğraf Semineri ne katıldım. 2003 yılında da İFSAK a üye oldum. 2005-2006 yıllarında İFSAK ta Yönetim Kurulu Üyesi olarak görev yaptım. Mayıs 2006 da Deniz Fenerleri isimli 1. Kişisel Fotoğraf Sergimi açtım. M. Vefa TOROSLU 11
12
teşekkür Yardımlarından dolayı Kıyı Emniyeti Genel Müdürlüğü ne Teşekkür ederim. M. Vefa TOROSLU 13
14
BÖLÜM I GENEL OLARAK DENİZ FENERLERİ 15
Deniz Fenerlerinin Tanımı 16 Deniz fenerleri; kıyılara yakın bölgelerde seyreden de niz taşıtlarına yardımcı olmak amacıyla, kıyılarda, sığ sularda yada tepelerde inşa edilen, aydınlatma aygıtlarıyla donatılmış ve çoğun lukla kule biçimindeki yapılardır. Genelde yüksek yerlere kurulmalarının nedeni en uzak mesafelerden bile rahatça görülmelerini sağlamaktır. Deniz fenerle ri, gündüzleri yapının belirgin renginden, geceleri ise ışığının renginden, parlamasın dan ya da yanıp sönmesinden tanınırlar. Deniz fenerleri çeşitli mercek sistemleriyle ışığı yoğunlaştırır ve yönlendirirler. Deniz fenerleri ışıklarının rengi, çakış süresi ve şimşek biçimiyle denizciler tarafından tanınırlar. Fenerlerin enlem ve boylam olarak bulunduğu noktaları iyi bilen kaptanlar, buna göre kendi bulundukları noktayı saptayıp, karanlıkta rotalarını düzelterek yollarını bulurlar. Farklı çakış süreleri ve ışıklarının rengi sayesinde de kaptanlar tarafından tanınan deniz fenerleri, en yakınlarındaki fenerlerle sürekli bir göz teması halindedirler. Günümüzde deniz fenerleri, kendilerine özgü mimarileri, dalgaların dövdüğü kayalarda yükselen gövdeleriyle estetik bir figür haline gelmiş olup dünyanın birçok ülkesinde kültürel ve tarihi miras olarak kabul edilmektedir. Eskiden deniz feneri deyince akla yalnızlık ve hüzün gelirdi. Bununda nedeni bu binaların ıssız doğada bir başına bulunmaları idi. Eski dönemlerde fener bakıcıları fenerin bir parçası olan evlerinde yaşarlardı. Oysa günümüzde fener bakıcıları yakın bir yerleşim yerinde ikamet edip; bakım için fenere periyodik aralıklarla gitmektedirler. Fenerlerin önemli bir kısmı günümüzde güneş enerjisi ile çalıştığı için insana olan gereksinim giderek azalmıştır. Buda genellikle babadan oğla geçen fener bakıcılığı mesleğinin giderek kaybolmasına yol açmaktadır.
Deniz Fenerlerinin Sınıflandırılması Konumlarına Göre Kıyı Fenerleri Sahil boyunca seyreden gemilere yol gösteren, yaklaşık 20 mil mesafeden görülebilen fenerlerdir. Bu fenerleri diğerlerinden ayıran en önemli özellik çok çeşitli karakterlerde olmalarıdır. Bir sahil boyunca birbirine benzer karakterde birden fazla fener bulunması tehlike yaratır. Kıyı fenerleri Ana Kara ve Ada olmak üzere ikiye ayrılır. Ana Kara Fenerleri, ana kara kıyılarına inşa edilen fenerlerdir. Bu fenerlerin yapımı için seçilen yerler çoğunlukla ücra ve toplu yerleşim alanlarından uzak bölgelerdedir. Ada Fenerleri ise adalar üzerine inşa edilen fenerlerdir. Açık Deniz Fenerleri Açık denizlerden karalara doğru hareket eden gemilere yol gösteren, yaklaşık 30 mil mesafeden görülebilen ve çok güçlü ışık şiddetine sahip deniz fenerleridir. Işık şiddeti bakımından diğer fenerlerden kolaylıkla ayırt edilirler. Yönlendirici Fenerler Eğer bir fener dar kanal boyunca sadece yol göstericisi olarak kullanılacaksa, bu mevkide döner fener kullanılmaz. Bunun yerine elips yörüngeli mekanizması olan sabit fener optikleri kullanılır. Yönlendirici fenerler, birden fazla fener kulesine gerek olmayan yerlerde ihtiyaca cevap verirler. Bu tür fenerler bir kanal boyunca veya tehlikeli sahil kıyılarında seyir yolunu göstermeleri için görülebilen yerlere yerleştirilmelidir. Bu tip fenerler, diğer fenerlere göre daha küçük boyutlardadır. Dalgakıran Fenerleri Deniz araçları limanlara girerken doğrultularını dalgakıranlar üzerine konan fener ışıklarına göre saptarlar. Limana yaklaşan tekneler yeşil renkli ışığı sancak, kırmızı renkli ışığı iskele tarafında görecek şekilde rota saptarlar. Bu ışıklar sabit veya çakarlı olabilirler. Doğrultu Fenerleri Deniz derinliklerinin çok değişken olduğu bazı bölgelerde deniz araçları limanlara yaklaşırken belirli rotaları izlemek zorunda kalabilirler. İzlenecek rotalar doğrultu fenerleri ile işaretlenir. Doğrultu fenerleri, biri geride, kıyıya yakın olan diğeri önde iki fenerden oluşur. Gerideki fener yüksek, öndeki ise daha alçaktır. Limana yaklaşan deniz araçları rotasını bu iki fener ışığını aynı düşey düzlem içinde görecek şekilde saptar. Böylece güvenli yol alabilecek doğrultuya girmiş olur. Işık Tiplerine Göre Husuflu Fenerler Düzgün aralıklarla ani ve tam karanlık gösteren fenerlerdir. Işık müddeti karanlık müddetinden çok veya eşittir. 19. yüzyıl son çeyreğinde, sabit fenerlerin bazı eksik yanları ortaya çıkmış ve bu tür fenerler önemsiz liman ve nehirlerin dışında yetersiz kalmaya başlamışlardır. Seçkin özellikler sağlama gereği, daha önceki yılların sabit fenerlerinin yerine husuflu fenerleri, ya da onların daha modern türleri olan ve çakarlı fenerler denilen tiplerini ortaya çıkartmıştır. Işığın kaybolması, ışık kaynağı civarında alçalıp yükselen silindirik bir eksen veya döner bir ekran ya da gazlı fenerlerde ışığın, zaman zaman söndürülmesiyle sağlanır. Renkli Fenerler Fenerlerde renk, ışığın gücünü azalttığından oldukça az kullanılır. Tehlikelerin olduğu yerlerde ve limanlarda ayırıcı özelliklerin gerektiği durumlarda kullanılır. Renkli veya parlak ışığın 17
18 atmosferde yutulması nedeniyle, değişen renklerin fenerlerde kullanılması istenmez. Grup Çakarlı Fenerler Birbiri ardınca belirli sayıda şimşek göstererek belirli bir süre karanlıkta kalan fenerlerdir. Bu tür fenerlerin oldukça kullanışlı özelliklerinden biri, iki veya daha fazla sayıda çakmalarıdır. Bu çakmalar sayesinde ışık kısa aralıklı karanlıklarla ayrılarak gruplaşmayı oluşturur. Gurup çakarlı fenerler; 1874 te Doktor John Hopkinson tarafından döner diyoptrik ışıklı merceklerin ayarlanması sayesinde oluşturulmuştur. Sabit ve Çakarlı Fenerler Kısa aralıklarla çok güçlü çakmalar yoluyla değişim gösteren fener tipidir. Atmosferde belli durumlarda çakmalar görülürken, düşük güçlü sabit fenerlerin belirsiz hale gelmesi ve fenerin gerçek karakterini gösterememesinden dolayı bu tip fenerlerin kullanımı istenmemektedir. Çakış Şekillerine Göre Sabit Şimşekli Fenerler Yanan bir ampul ile bunu çevreleyen ve dönen bir kristal hazneden oluşur. Kristal haznenin iç kısmı, üst tarafta yukarıdan aşağıya, alt kısmı ise aşağıdan yukarıya bir panjuru andırır şekilde katmer katmerdir. Bu katmerli yapı ışığın içeriye yansımamasına neden olur. Yani dışarı doğru yansıyan ışıklar bu katmerler sayesinde içeride toplanmış olur. Işınları şiddetli olarak dışarı verir ve kuvvetli bir ışık yayar. Hazne kısmı kristalden yapılır. İşlenmiş kristaller mat olduğundan ışığı iyi yansıtmaz. Çakıcı Fenerler Çakıcı fenerler kristal hazne (kesme kristal) ve asetilen tüpüne bağlı olan eklipsör olmak üzere iki ana bölümden oluşur. Kristal Hazne: İki boğumlu ve boğumlar arası düz olan bir haznedir. Çeperleri döner fenerlerde olduğu gibi kertiktir. Kertik, ışıkları içinde toplayıp düz kısımdan kuvvetlendirerek dışarı vermeye yarar. Kristal haznenin çapının genişliği fenerin etki alanının genişlemesini sağlar. Eklipsör: Asetilen tüpüne bağlı olan kısımdır. Kapaklı olan cihazlı kutu ile kutuya bağlı beklerden oluşur. Cihazlı kutunun alt kısmında asetilen gazını beklere pompalayan körük bulunur. Örneğin, 10 saniyede 4 kez çakılması isteniyorsa 2,5 saniyede bir gazı pompalayacak şekilde ayarlanır. Çakıcı fenerlerde çakma işleminin gerçekleşmesi için asetilen gazı 15 atmosferik basınçla beraber 6 adet tüpten gelir. Beklerin hemen yanında devamlı küçük bir alevle yanan kandil (alev) bulunur. Üstteki örnekte olduğu gibi 2,5 saniyede beklere gönderilen asetilen gazı, beklere geldikten sonra beklerin hemen yanında bulunan kandil alevi, asetilen gazının beklerde yanmasını temin eder. Yanma ile oluşan ışık, hazne içindeki kertikler sayesinde içerden ve düz kısımdan şiddetli bir şekilde dışarıya çıkar. Beklerdeki bu çakma beklerin yanındaki kandil sayesinde olur. Çakıcı fenerlerin, elektrikli olanları da vardır, elektrikli olanlarında bekler yerine ampuller kullanılır. Asetilen ve elektriğin bir arada kullanıldığı fenerlerde, hem ampuller ve hem de bekler birlikte bulunurlar. Elektrik kesilmesinde ampullü kısım otomatik olarak çekilir, yerine bekler devreye girer. Asetilen gazlı kısım devreye geçer ve çakmaya başlayarak fenerin devamlı ışık vermesini sağlar.
Deniz Fenerlerinin Işık Kaynakları Odun ve Kömür Deniz fenerlerinin ilk zamanlarda kullanılan aydınlatma araçları fener tepesindeki bir maltız veya ızgara içinde yakılan kömür veya odun ateşidir. Yağ 1846 yılına kadar İngiltere deki deniz fenerlerinde balina yağı kullanılmıştır. Domuz yağı, kakao yağı ve diğer çeşit yağlar da fener aydınlatmasında kullanılmıştır. Daha sonra, üretimi çok daha ucuz olan kolza yağı kullanımı yaygınlaşmıştır. Maliyeti hayvani ve bitkisel yağlara oranla çok daha düşük olan madeni yağlarla tanışma, deniz fenerleri aydınlatmasında bir devrim olmuştur. Hava Gazı Hava gazı ilk olarak 1837 yılında kullanılmıştır. Welsbach gömleğinin icadı ile yüksek yoğunluklu bir ışık üretildiğinden, deniz fenerleri idarelerince yaygın bir şekilde kullanılmıştır. Akkor Gömlekli Madeni Yağ Yakıcılar Madeni yağlı akkor yakıcılarındaki prensip, sıvı petrolün basınç altında bir buharlaştırıcıya itilmesi ve ısıtılarak buharlaştırılmasıdır. Buhar bir memeden çıkar ve hava ile karıştırılarak yakıcının başındaki bir odacığa girer. Burada akkor gömlek içinde yanmak üzere karışır. Buharlaştırıcının ilk ateşlemesi için gereken ısı ispirto alevi kullanılarak elde edilir. Petrol Gazı Pintch in petrol gazı sistemi, gazlı aydınlatma yönteminin ilk biçimlerinden biridir. Yüksek basınç altında sıvılaştırılan bu gaz, şamandıraların gövdesi içindeki özel bir yerde 9 atmosferlik basınca düşürülüyor. Bu sayede elde edilen aydınlatma normal gaz ile elde edilenden aydınlatmadan yaklaşık % 40 daha fazladır. Propan Fransa daki şamandıralarda standart olarak kullanılan bir yakıt olan propan, akkor gömlekli yakıcılar kullanılarak yakılmıştır. Asetilen Asetilen, ilk olarak 1896 yılında şamandıra ve ışıklı işaretlerde denenmiştir. Alevinin yüksek parlaklığı ve gazın güvenli nakliyesi asetilenin sadece işaret fenerleri ve şamandıralarda değil, ikinci derece önemli kıyı fenerlerinde de yaygın biçimde kullanılmasını sağlamıştır. Elektrik Önceleri bütün geniş optik aygıtlarda aydınlatma sağlayan ark lambaları yerlerini elektrik flamentlerindeki gelişmeler nedeniyle içi gazla doldurulmuş lambalara bırakmıştır. Otomatik elektrik donanımı ile birleştirilmiş olan bu lambaların kullanılması, elektrikli istasyonlardaki bakım masraflarını dikkate değer bir şekilde azaltmıştır. İlk karbon arklı elektrikli lamba 1862 yılında İngiltere deki Dungeness deki deniz fenerinde kullanılmıştır. 1920 li yıllarda yüksek güçteki büyük telli elektrik lambaları kullanılmaya başlanmıştır. Güneş Enerjisi Son yıllarda deniz fenerlerinde ışık kaynağı olarak güneş enerjisi hızlı bir şekilde kullanılmaya başlanmıştır. 19 Nantucket Yeni Güney Sığ Fener Gemisi-1891
Deniz Fenerlerinin Optik Sistemleri Optik Sistemleri 20 Deniz feneri kulesi üstünde açıkta yakılan bir ateş ışığının yaklaşık % 97 si kaybolmaktaydı. Arkasında yansıtıcı bulunan bir ışığın ise yaklaşık % 83 ü kaybolmaktaydı. Fresnel merceklerinin kullanımıyla ışıktaki bu kayıplar % 17 seviyesine kadar düşürülmüştür. Deniz fenerlerindeki optik aygıtlar ışık kaynağından çıkan ışınları yoğunlaştırmak için kullanılır. Değişik görünümde çakan fener ışıkları ile dar su kanallarını veya tehlikeli yerleri işaretlemek için kullanılan sabit ışıklar, optik aygıtların değişik düzenlemeleri ile elde edilirler. Işıkların yoğunluğunu arttırmak için katoptrik, dioptrik ve katadioptrik adı ile anılan üç aygıt tipi kullanılır. Katoptrik Sistem Bu aygıt tipinde ışınlar bir yansıtıcı yüzeyden sadece yansır. İlk defa 1763 yılında kullanılan parabolik yansıtıcılar gümüş kaplı küçük camların parabolik bir yüzeye alçı ile yapıştırılmasıyla elde edilmiştir. 1781 yılında Fransa da küresel metalik; 1790 yılında Fransa ve İngiltere de gümüş kaplı parabolik yansıtıcılar ortaya çıkmıştır. Parabolik yansıtıcılarda ışık kaynağı parabolik yüzeyin odak merkezine yerleştirilir. Parabolik Yansıtıcı Parabolik Yüzeyde Yansıma Dioptrik Sistem Dioptrik sistemde ışınlar bir cam ortamdan geçer ve bu cam ortamdan geçerken de optik kurallarına göre kırılır. 1822 yılında, Fransa Yollar ve Köprüler İdaresi mühendislerinden Augustin Fresnel, geliştirilmiş yuvarlak bir mercek yaptı. Tek küresel yüzeyi mandagözü olarak adlandırılan merkezdeki küçük parça idi. İlk döner ışık 1823 yılında Fresnel tarafından yapılan projeye göre Cordouan deniz fenerinde uygulandı. Fresnel, sistemin üst kısmına yansıtıcı olarak gümüş kaplanmış sekiz düzlem ayna ekledi. Daha sonraki dönemde aynalar sistemin alt kısmına da yerleştirildi. Fresnel in Dioptrik Merceği Katadioptrik Sistem Bu sistemde ışınlar cam ortama girdikten sonra, ortamı terk etmeden, toplam içsel yansımaya uğrar. Fresnel, 1827 yılında daha önce merceklerin üst ve altına yerleştirilen gümüş kaplı yansıtıcıların yerini almak üzere, ışığı tam olarak yansıtabilen katadioptrik prizmaları icat etti. Bu yöntemde ışık ışınlarının bir cam prizmadaki kırılma ve yansıma özelliklerinin ikisi birden kullanılıyordu. Böylece prizmoidal halka üzerine düşen ışık ışınları, yansımadan sonra ikinci bir kırılmaya uğrayarak yatay doğrultuda dışarı çıkıyordu.
Deniz Fenerlerinin Karakteristikleri Kıyı boyunca seyreden gemiler için çok sayıda deniz fenerine ihtiyaç duyulmaktadır. Bu fenerleri birbirinden ayıran özelliklere Fener Karakteristikleri denir. Fener karakteristiği, fenerlerin çakış ve karanlık evreleri ile bunların birbirine göre ayrıcalıklarını ifade eder. Başlıca karakteristikleri, gösterilen ışık ve karanlık aralıklarının süresi ile bazı hallerde ışık renklerinin sırasıdır. Bir fener verilen kerterizlerde sabit karakterini korumalıdır. Yanma ve karanlık kalma süresi fenerin karakterinin ana hatlarını göstermekte olup en azından aynı bölgedeki bütün fenerlerde birbirinden farklıdır. Renk Karakteristikleri Deniz fenerleri çeşitli renklerde ışık gösterirler. Gösterdikleri ışığın değişimi açısından deniz fenerleri renk değiştiren fenerler ve renk değiştirmeyen fenerler olmak üzere iki gruba ayrılır. a) Renk Değiştiren Fenerler: Bir periyot içerisinde farklı renkler gösteren ritmik fenerlere denir. b) Renk Değiştirmeyen Fenerler: Hep aynı rengi gösteren fenerlere denir. Fenerler tarafından gösterilen ışıkların renkleri ve haritada gösterimi şu şekildedir: Bl G R Vl W Or Mavi Yeşil Kırmızı Menekşe Beyaz Portakal Işık Karakteristikleri Fenerin karakterine göre belli bir zaman aralığındaki ışık ve karanlık sürelerinin toplamına fenerin periyodu denir. Periyodun her elemanına (ışık ve karanlık) faz denir. Bir fenerin ışık karakteristiğinin seçimi sırasında kıyıda var olan ışıkların durumu göz önünde bulundurulmalıdır. Kıyı hattına ve fenerin yakın çevresine fenerdekinin aynı veya benzeri bir ışık yerleştirilmemelidir. Işık karakteristikleri açısından deniz fenerleri üç gruba ayrılır. a) Sabit Fenerler: Kesintisiz veya karakteristiğinde bir değişiklik olmadan görülen fenerlere denir. b) Ritmik Fenerler: Işık ve karanlık aralıklarını düzenli olarak peş peşe veren fenerlere denir. c) Karma Fenerler: Sabit ve ritmik fener özelliklerini bir arada taşıyan fenerlere denir. Temel fener karakterleri şunlardır: F (Fixed - Sabit) Sürekli olarak sabit kalan bir ışık. Fl (Flashing - Çakarlı) Işık süresi kararma süresinden daima az olmak üzere belirli aralıklarla tek bir şimşek. Gr Fl (Group Flashing - Grup Çakarlı) Belirli aralıklarla iki yada daha az sayıda şimşek grupları. Occ (Occulting - Husuflu) Belirli aralıklarla ani ve tam kararmalı sabit bir ışık. Kararma süresi ışıma süresinden az yada ona eşit olur. Gr Occ (Group Occulting - Grup Husuflu) Belirli aralıklarla iki yada daha çok sayıda ani kararmalı grupları olan ışık. F Fl (Fixed and Flashing - Sabit ve Çakarlı) Belirli aralıklarla biraz daha parlak bir şimşek ile değişen sabit bir ışık. Şimşekten önce yada sonra bir kararma olabilir yada olmayabilir. F Gr Fl (Fixed and Group Flashing - Sabit ve Grup Çakarlı) Belirli aralıklarla biraz daha büyük parlaklıkta iki yada daha çok sayıda şimşekleri olan bir grupla değişen sabit bir ışık. Gruptan önce yada sonra bir kararma olabilir yada olmayabilir. 21
IŞIK KARAKTERLERİ 22 Işık Karakteri Açıklama Kısaltması Sabit Sürekli bir ışık FW Çakarlı Işık süresi karanlık süresinden az olup, muntazam aralıklarla tekrarlanan çakar FIW Uzun çakarlı Muntazam aralıklı, süreleri 2 saniyeden az olmayan bir çakarlı fenerdir LFIW Grup Çakarlı Muntazam aralıklarla iki veya daha çok çakar gruplar FI(3)W Birleşik grup çakarlı Çeşitli sayıda değişen çakar gruplar FI(3+2)W Izofas Işık ve karanlık süreleri eşit IsoW Husuflu Muntazam aralıklarla tekararlanan husuflar OcW Grup husuflu Muntazam aralıklarla iki veya daha çok husuf gruplar Oc(2)W Birleşik grup husuflu Çeşitli sayıda değişen husuf gruplar Oc(3+)W Seri çakarlı Seri çakan fenerler olup (Işık + karanlık) QW süreleri 1 saniyeden fazla olmayan fenerler (dakikada 50-80 arası çakar) Grup seri çakarlı Muntazam aralıklı grup seri çakar (Dakikada 50-80 arası çakar) Q(9)W Kesintili seri çakarlı Seri çakarların muntazam aralıklı sabit ve uzun süreli kesintilerle kesilen çakarlar IQW (Dakikada 160 dan fazla çakarlı) Hızlı seri çakarlı Muntazam aralıklarla hızlı seri çakarlı fener (Dakikada 80-160 arası çakar) VQW Hızlı grup seri çakarlı Muntazam aralıklarla grup çakarlı hızlı seri çakarlı fener (Dakikada 80-160 arası çakar) VQ(3)W Kesintili hızlı seri çakarlı Seri çakarların muntazam aralıklı sabit ve uzun süreli kesintilerle kesilen çakarlar IVQW (Dakikada 80-160 arası çakar) Çok hızlı seri çakarlı Muntazam aralıklarla çakar gösteren çok hızlı seri çakarlı fener UQW (Dakikada 160 dan fazla çakarlı) Kesintili çok hızlı seri çakarlı Seri çakarların uzun süreli kesintilerle kesilen çok hızlı seri çakarlar. IUQW (Dakikada 160 dan fazla çakarlı) Mors Kod Çakar süreleri bir Mors karakteri veya karakterleri meydana getiren grup çakarlar. Mo(K)W Mo(AR)W Mo(4)W Sabit çakarlı Muntazam aralıklarla bir çakar gösteren sabit fener. FFlW Sabit grup çakarlı Muntazam aralıklarla bir veya daha fazla çakar gösteren sabit fener. FFl(2)W Renk değiştiren fenerler Aynı kerterizde renk değişikliği gösteren, süreli ışık gösteren fener. AlWGR Renk değiştiren çakar fenerler Aynı kerterizde renk değişikliği gösteren muntazam aralıklarla AlFlWR tekrarlanan çakar fenerler. Renk değiştiren grup Aynı kerterizde renk değişikliği gösteren muntazam aralıklarla AlFlRW çakarlı fenerler iki veya daha çok çakar gruplar. AlFlWWRR Renk değiştiren husuflu Aynı kerterizde renk değişikliği gösteren ve muntazam aralıklarla tekrarlanan AlOcWR veya grup husuflu husuflu veya grup husuflu fenerler. AlOcWGR Renk değiştiren sabit ve Aynı kerterizde renk değişikliği gösteren ve muntazam aralıklarla bir çakar veya bir ve AlFWFlR çakarlı veya sabit grup çakarlı daha fazla çakarlar gösteren sabit fenerler. AlFWFlRG AlFWFl(3)G Renk değiştiren sabit ve Aynı kerterizde renk değişikliği gösteren çeşitli sayıda çakar gruplar. AlFWFlWRR birleşik çakarlı
Deniz Fenerlerinin Haritada Gösterilmesi Deniz fenerleri haritalarda karakteri, ışık rengi, periyodu (çakma sıklığı), yüksekliği ve görünme mesafesi gibi tanıtıcı bilgileri ile gösterilirler. Haritada fenerler, fenerin cinsine göre yuvarlak mor nokta veya yıldız biçiminde gösterilir. Göze çarpması için fener yıldızına mor renkli bir kuyruk da eklenir. Fenerler, ışık düzeni, rengi, periyodu, yüksekliği, görünme mesafesi gibi özellikleriyle tanımlanırlar. Fenerlerin periyodu saniye olarak s kısaltması ile, denizden yüksekliği metre olarak m kısaltması ile, görünme mesafesi mil olarak M kısaltması ile gösterilir. Fenerlerin görüş mesafeleri normal hava şartlarına göre belirlenir. Ayrıca haritada fenerin ışık rengi gösterilmemiş ise beyaz ışık gösterdiği kabul edilir. Oc R 4s 15m 12M Dört saniyede bir kırmızı ışık veren, onbeş metre yüksekliğinde, oniki milden görünen hüsuflu fener. Qr 2m 3M Seri beyaz çakar, iki metre yüksekliğinde, üç milden görünen fener. VQ G 7m 5M Hızlı seri yeşil çakarlı, yedi metre yüksekliğinde, beş milden görünen fener. Fl G 3s 10m 5M Üç saniyede bir yeşil çakan, on metre yükseklikte, beş milden görünen fener. Fl WR 5s 20m 3-5M Beş saniyede bir beyaz kırmızı ışık veren, yirmi metre yükseklikte, beyaz ışık üç milden, kırmızı ışık beş milden görünen, çakarlı fener. Fl (3) 6s 10m 7M Altı saniyede bir üç defa çakan, on metre yükseklikte, yedi milden görünen fener. 23
Deniz Fenerlerinde Mimari Deniz fenerleri lojmanlı (bekçili-fener bakıcılı) ve lojmansız (bekçisiz) olmak üzere iki tipte yapılmaktadır. Deniz fenerlerinin hangi türden inşa edileceği coğrafi konumu ve konumundan dolayı fenerden beklenen fonksiyon doğrultusunda belirlenmektedir. Bekçili olan fenerlerde gardiyan da denilen fener bakıcısı yaşamaktadır. Bu tür fenerlere gardiyanlı fener de denilmektedir. Fener bakıcısı, fenerin çalışmasını sağlamak ve fenerde doğacak herhangi bir arızayı gidermekle görevlidir. Bu tip fenerler; fener kulesi ve dış galeri, optik alet, nöbetçi odası, yakıt ambarı, sarnıç, depolar ve fenercinin yaşayacağı mekanlardan oluşmaktadır. Bekçisiz fenerler ise; fener kulesi ve optik aletini içermektedir. Bu tür fenerlerde devamlı olarak bir fener bakıcısı yaşamamakta, bakımları görevi kişiler tarafından periyodik olarak yapılmaktadır. 24 İlk dönemlerde fener binasında yapı malzemesi olarak taş kullanılması çok yaygındı. Çünkü taş atmosferin ve dalgaların yıkıcı etkilerine karşı dayanıklıydı. Fakat taş duvarların yükseklik ve taşıma güçlüklerinden dolayı yapılamadığı yerlerde, kromlu çelik kullanılmıştır. Bu malzeme paslanmaya karşı yapıyı çok iyi korumaktadır.
Deniz Fenerlerinin Çeşitleri Yapılış Biçimleri Kagir Fener Binaları Genellikle fener kulesi ile lojman bir bütündür ve kuleye lojman içinden girilmektedir. Kule silindir gövdeli olup tepede gövdeyi çepeçevre saran balkona sahiptir. Bu görüntüleriyle cami minaresini andırmaktadırlar. Kulenin bitiş noktasında kapalı bir fanus içinde ışık kaynağı yer almaktadır. Küçük boyuttaki fenerlere ise bakımı için dıştan gemici merdiveniyle çıkılmakta ve ışık kaynağı kapatılmamaktadır. Bu sınıf içinde dört tür fener vardır. Kagir ve Metal Fener Binaları Genellikle kagir bir kaide üzerinde metal konstrüksiyon gövdeli fener tipinden oluşmaktadır. Lojmanlı fener türünde, lojman kagir kaide görevini üstlenmiştir. Metal kule, lojmanın çatısında veya lojman arazisi üzerine fener arazisinin denizden yüksekliğine göre konumlandırılır. Bu sınıf içinde iki tür fener vardır. Kagir Blok Üzerine Çatma Metal Kule Üç Ayaklı Kagir Sehpa ve Metal Kule Yapı Malzemeler mesi dolayısıyla oldukça yüksektir. Maliyet, kule yüksekliğinin artmasına paralel olarak yükselmektedir. Maliyetin önemli ölçüde arttığı durumlarda yapı malzemesi olarak taşın yerini tuğla almıştır. Dökme Demir Levhalar Taş ve tuğla maliyetinin yüksek, kagir yapıyı yapacak iş gücünün nadir ve aşırı derecede pahalı olması, zemin taşıma gücünün ağır kagir yapıyı taşımakta zorlanması gibi durumlarda deniz feneri kulelerinin birçoğu dökme demir levhalar kullanılarak yapılmıştır. Silindir Planlı Kagir Kule Konik Planlı Kagir Kule Payandalı Kagir Kule Dörtgen Planlı Kagir Kule Metal Fener Binaları Çeşitli tipte metal konstrüksiyonlu fener kulelerinden oluşmaktadır. Küçük boyutta olanlarına fenerin bakımı için dıştan bir gemici merdiveni ile ışık kaynağına ulaşılmaktadır ve ışık kaynağı fanusla kapatılmamıştır. Büyük boyutta olanlarına ise silindir bir merdiven gövdesiyle balkon mekanına erişilmektedir. Ayrıca kule gövdesi çeşitli metal payandalarla desteklenerek kule rijit hale getirilmiştir. Bu tip fenerlerin ışık kaynağı bir fanus ile kapatılmaktadır. Bu sınıf içinde üç tür fener vardır. Çatma Metal Sehpa Kule Kara Üzerinde Şamandıra Tipi Kule Metal Direk Kule Taş Antik çağdan itibaren kullanılan en eski fener yapı malzemesi taştır. Taş, fener kulelerinde moloz olarak kullanıldığı gibi, kesme taş olarak da kullanılmıştır. Moloz taşlar birbirine harçla bağlanmış, kesme taşlar da birbirine harç ve kamalarla tutturulmuştur. Ahşap Özellikle Amerika da, 18. yüzyıl ortalarında hizmete sokulan deniz fenerlerinin büyük çoğunluğu ahşap kullanılarak inşa edilmiştir. Başlangıçta inşa kolaylığı ve maliyetinin düşük olması nedeniyle geniş kabul gören bu İnşa yöntemi, ahşabın doğa etkilerine dayanım süresinin kısalığı ve yangınlar nedeniyle zamanla terk edilmiş ve fener kulesi inşaatlarında ahşabın yerini tuğla ve taş almıştır Tuğla Taş kulelerin maliyeti, hem uygun nitelikte taş temini hem de nitelikli işçilik gerektir- Çelik Kafes Sistem Bu tip fener kuleleri zemine aktarılacak yüklerin küçük olması gerektiğinde tercih edilir. Ortasında silindirik bir tüp bulunan kafes sistemler yanında sadece fener fanusu altında bekçi odasına sahip kafes sistem fenerler de inşa edilmiştir. Betonarme Çimentonun yapı gereci olarak kullanılmaya başlanması ile beraber, betonarme, fener kulelerinde yaygın bir kullanım alanı bulmuştur. Alüminyum ve Fiberglas Son dönemlerde alüminyum ve fiberglas da fener kulesi yapımında kullanılmıştır. Alüminyum önceleri sadece fener fanusunun yapımında, daha sonra da fener kulesi gövdesinde kaplama malzemesi olarak kullanılmıştır. Fiberglas malzeme bazı fener kulesi gövdelerinin yapımında kullanılmışsa da yaygın bir kullanımı olmamıştır. 25