HAVZA MESLEK YÜKSEKOKULU BÜRO YÖNETİMİ VE YÖNETİCİ ASİSTANLIĞI Çevre Koruma Öğretim Görevlisi, Kevser GİRGİN ÇATALKAYA
TEHLİKELİ ATIKLAR Çevre Koruma Hafta 10
KONU BAŞLIKLARI Tehlikeli atıklar
TEHLİKELİ VE ZARARLI MADDE Canlılara, malzemelere, çevreye zarar verebilecek her türden maddeye tehlikeli ve zararlı madde adı verilir. Genel anlamda tehlikesiz veya zararsız diye bir madde yoktur. Tehlikelilik ve zararlılık madde miktarına, temas edilen zamana, türe, miktara ve diğer maddelerin varlığına göre yorumlanacak bir kavramdır.
Tehlikeli Atıklar Neleredir Ülkemizde oluşan başlıca tehlikeli atıklara örnek olarak; Tehlikeli madde ile kontamine olmuş ambalajlar (boya kutuları, kimyasal kapları, yağ teneke ve varilleri v.b. kısacası, üzerinde tehlikelilik işareti (yanıcı, parlayıcı, toksik çevreye zararlı gibi) bulunan ambalajlar) Atık Yağlar (Motor, makine ve türbin yağları, sentetik ve mineral yağlar, emülsiyon ve solüsyonlar) Metallerin mekanik olarak işlenmesi esnasında oluşan ve yağ bulaşmış atıklar (yağlı metal talaşları, metalik çamurlar v.b.) Yağlı araç parçaları, Tehlikeli madde ile pislenmiş bez, eldiven, üstübü gibi atıklar
ATIK ÜRETİMİ Maden ve petrol üretiminden Tarımdan Endüstriden Evsel faaliyetlerden Arıtılmış veya arıtılmamış çamurlardan kaynaklanmaktadır.
Tehlikeli ve Zararlı Maddelerin Atıkları katı, sıvı veya gaz formda olan; Düşük dozlarda bile insanlar ve hayvanlar için öldürücü İnsan ve diğer canlı formlar için toksik, kanserojen, mutajen ve teratojen etkiye sahip, Düşük sıcaklıklarda alevlenebilme özelliği olan, Patlayıcı, korozif (saat pilleri, lavabo açıcılar, boya çözücüler, çamaşır tozları...)ve reaktif maddelerdir.
Tehlikeli madde ambalajı üzerindeki sembollerden tanınabilir Yanıcı Tahriş edici Patlayıcı Korozif Zehirli Çevreye zararlı
Tehlikeli Atık Türleri a) Toksik Atıklar b) Korozif Atıklar c) Yanıcı - Parlayıcı Atıklar d) Reaktif Atıklar
Tehlikeli Atık Türleri a) Toksik Atıklar Düşük dozlarda dahi insan için öldürücü, geri dönüşümü olmayan bir hastalığa sebep olan ya da belirgin bir katkısı olan, İyileşebilecek hastalıkları olumsuz yöne dönüştüren kimyasalları içeren atıklardır. b) Korozif Atıklar Çeliği yılda 6 mm den fazla aşındıran kimyasal maddeler
Tehlikeli Atık Türleri c) Yanıcı - Parlayıcı Atıklar Oksitleyici olan maddeler, Parlama noktası 50 C'den az olan, Sürtünme ile alev alabilen, Nemi absorblayarak alev alabilen, Kendiliğinden kimyasal değişimlere uğrayarak alev alabilen, maddelerdir. d) Reaktif Atıklar Kararsız ve su ile hızla reaksiyona girerek parlayıcı karışımlar oluşturan, Isıtıldığı zaman bozunan veya çarpmalara karşı hassas olan maddelerdir.
Bazı endüstri ve uygulama alanları ve ortaya çıkan zararlı atıklar şöyle sıralanabilir 1. Kimya sanayi 2. Metal endüstrisi 3. Temizlik maddeleri ve kozmetik üretimi 4. Mobilyacılık 5. İnşaat endüstrisi 6. Taşıt onarım ve bakım atölyeler 7. Matbaacılık endüstrisi 8. Kâğıt endüstrisi 9. Deri işleme atölyeleri
Zararlı atıklarla ilgili olarak tartışmalı bir atık türü ise tıbbi atıklardır. Tıbbi atıklar özellikle tıbbi atıklarla çalışan sağlık personeli açısından tehlikeli atıklardır. Tıbbi atıklar genellikle iğne ve plastik şırıngalar dahil enfekte materyalle bulaşık olma olasılığına sahip atıklardır. Bulaşık materyalle kısa sürede temas eden sağlık personelinin önemli ve tehlikeli hastalıklara yakalanma riski bulunmaktadır
Tıbbi atıklarla ilgili ilk tartışmalar Okyanus kıyısına vuran çok sayıdaki enjektör nedeniyle Amerikan Kongresinin başlattığı teknik değerlendirme çalışmalarıdır, Gelişmiş ülkelerde tüm atığın %0.3'ü hastane atıklarıdır. Genellikle bir kez kullanılıp atılan materyalin oldukça yüksek olduğu gelişmiş ülkelere göre gelişmekte olan ülkelerde çok düşük orandadır. Zararlı atıkların en önemli yok edilme yöntemi toprağa gömmedir: Özel durumlarda yok etme işleminden önce yakma yöntemine de başvurulabilir
1. Toprağa gömme 2. Alana yayma 3. Yeraltı enjeksiyon kuyuları 4. Çözünmeyen ve akıntı oluşturmayacak özellikte zararlı atıklar yığınlar halinde biriktirildikten sonra son işleme bölgesine gönderilmektedir. 5. Yüzeyde biyolojik bozunmaya uğratma
AMAÇ Tehlikeli ve diğer atıkların oluştukları yerde bertaraf edilmesini sağlamak Atıkların oluşumunu minimize etmek Tehlikeli ve diğer atıkların sınır ötesi hareketlerini azaltmak Bütün canlıların ortak varlığı olan çevrenin, sürdürülebilir çevre ve sürdürülebilir kalkınma ilkeleri doğrultusunda korunmasını sağlamaktır.
TEHLİKELİ ATIK KİRLİLİĞİNİN AZALTILMASI Atık Azaltımı: Çoğu tehlikeli ve zararlı madde problemi erken dönemlerde atık indirgeme ve atık azaltımı ile önlenebilir. Atık azaltımı arıtma işlemlerini de içerir. Kaynaklar atıkla mücadeleyi 4R ile tanımlar: 1. Reduction: Atıkların Azaltımı 2. Reuse: Atıkların Tekrar Kullanımı 3. Recovery: Atıkların Geri Kazanımı 4. Recycle: Atıkların Geri Dönüşümü
Kirliliğin Önlenmesi Kirliliğin Önlenmesi Kaynak azaltılması Geri Dönüşüm Arıtma Bertaraf
TEHLİKELİ ATIK KİRLİLİĞİNİN AZALTILMASI Daha az atık üretimi için aşağıdaki hususları dikkate almakta yarar vardır; Evde ve endüstride akıllı atık yönetim sürecini uygulamak Daha az tehlikeli maddelerin kullanılması Geri dönüşüm ve tekrar kullanım İşlem modifikasyonları Bertaraf
Atıkların Azaltımında Geri Dönüşüm Atıkları geri kazandırabilmek için şu 4 başlık altıda çalışmalar yapılabilir. Bunlar: 1. Atıkları aynı ürünü elde etmek için kullanmak 2. Atıkları farklı bir ürünün hammadesi olarak kullanmak 3. Kirlilikle mücadele ve atıkların muhtemel tehlikelerini giderme 4. Enerji dönüşümü Geri dönüşüm, atık maddenin kimyasal yapısını bozmadıysa direk olarak hammadde gibi kullanılabilir. Atık madde farklı bir endüstri alanında kullanılmak üzere farklı bir maddenin üretiminde işlenebilir.
Geri Dönüşüm Yeniden değerlendirilme olanağı olan atıkların çeşitli fiziksel ve/veya kimyasal işlemlerden geçirilerek ikincil hammaddeye dönüştürülerek tekrar üretim sürecine katılmasına geri dönüşüm denir. Doğal kaynakların sınırsız olmadığı, dikkatlice kullanılmadığı takdirde bir gün tükeneceği akıldan çıkarılmamalıdır. Bu durumun farkına varan ülke ve üreticiler özellikle İkinci Dünya Savaşı yıllarından buyana kaynak israfını önlemek ve ortaya çıkabilecek enerji krizleri ile baş edebilmek için atıkların geri kazanılması ve tekrar kullanılması için çeşitli yöntemler aramış ve geliştirmişlerdir. Kalkınma çabasında olan ve ekonomik zorluklarla karşı karşıya bulunan gelişmekte olan ülkelerin de doğal kaynaklarından uzun vadede ve en yüksek düzeyde faydalanabilmeleri için atık israfına son vermeleri, ekonomik değeri olan maddeleri geri kazanma ve tekrar kullanma yöntemlerini uygulamaları gerekmektedir.
Geri dönüşümde amaç, kaynakların gereksiz kullanılmasını önlemek ve atıkların kaynağında ayrıştırılması ile birlikte atık çöp miktarının azaltılması olarak düşünülmelidir. Demir, çelik, bakır, kurşun, kağıt, plastik, kauçuk, cam, elektronik atıklar gibi maddelerin geri kazanılması ve tekrar kullanılması, tabii kaynakların tükenmesini önleyecektir. Bu durum, ülkelerin ihtiyaçlarını karşılayabilmek için ithal edilen hurda malzemeye ödenen döviz miktarını da azaltacak, kullanılan enerjiden büyük ölçüde tasarruf sağlayacaktır. Örneğin kullanılmış kağıdın tekrar kağıt imalatında kullanılması, kağıt hamuru üretiminden kaynaklanan hava kirliliğini %74-94, su kirliliğini %35, su kullanımını %45 azalttığı ve bir ton atık kağıdın kağıt hamuruna katılmasıyla 8 ağacın kesilmesi önlenebilmektedir.
Diğer yandan, geri dönüşümün amaçlarından biri de bertaraf edilecek katı atık miktarlarının azaltılması nedeni ile çevre kirliliğinin önemli ölçüde önlenmesi de sağlanacaktır. Özellikle katı atıkları düzenli bir şekilde bertaraf edebilmek için yeterli alan bulunmayan ülkeler için katı atık miktarının ve hacminin azalması büyük bir avantajdır. Sağlıklı bir geri dönüşüm sisteminin ilk basamağı ise bu malzemelerin kaynağında ayırması sureti ile toplanılmasıdır. Geri dönüştürülebilir nitelikteki bu atıklar normal çöple karıştığında bu malzemelerden üretilen ikincil malzemeler çok daha düşük nitelikte olmakta ve temizlik işlemlerinde sorunlar olabilmektedir. Bu yüzden geri dönüşüm işleminin en önemli basamağını kaynakta ayırma ve ayrı toplama oluşturmaktadır.
Geri Dönüşümün Önemi 1. Doğal kaynaklarımızın korunmasını sağlar. 2. Enerji tasarrufu sağlamamıza yardım eder. 3. Atık miktarını azaltarak çöp işlemlerinde kolaylık sağlar. 4. Geri dönüşüm geleceğe ve ekonomiye yatırım yapmamıza yardımcı olur.
Geri Dönüşebilen Maddeler Demir Çelik Bakır Aliminyum Kurşun Piller Kağıt Plastik Kauçuk Cam Motor yağları Atık yağlar Akümülatörler Araç lastikleri Beton Röntgen filmleri Elektronik atıklar Organik atıklar
Geri Dönüşümde Yasal Mevzuat Ülkemizde geri dönüşüm; Çevre Kanunu ve bu kanuna istinaden çıkarılan yönetmeliklerle düzenlenmektedir. Bunlar; Atık Pil ve Akümülatörlerin Kontrolu Yönetmeliği (APAK) Ambalaj Atıkları Kontrolü Yönetmeliği Poliklorlu Bifenil ve Poliklorlu Terfenillerin Kontrolü Hakkında Yönetmelik Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği Bitkisel Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği Ömrünü Tamamlamış Lastiklerin Kontrolü Yönetmeliği
Geri Dönüşüm Sisteminin Basamakları Kaynakta ayrı toplanması: Değerlendirilebilir nitelikli atıkların oluştukları kaynakta çöple karışmadan ve kirlenmesine izin verilmeden ayırarak toplanması. Bu şekilde bu tür atıkların diğer çöplerle karışmadan ayrı toplanması geri dönüşüm basamaklarında zamandan tasarruf sağladığı gibi kirlenmesinin önlenmesi ile ayrıca yıkanmasına gerek kalmayacaktır. Buda yeniden yıkanmasına engel olacağından sudan da tasarruf sağlanmış olacaktır. Sınıflama: Bu işlem kaynağında ayrı toplanan malzemelerin cam, metal, plastik ve kağıt bazında sınıflara ayrılmasını sağlayacaktır. Bu sınıflama değerlendirilecek çöplerin ayrı ayrı olarak geri dönüşüm tesislerine ulaştırılması sağlanacaktır. Kaynağında sınıflama yapılmadan toplanan çöpler ana çöp alanlarına taşınarak bu bölgelerde ayrılarak yeniden değerlendirilme işletmelerine taşınacaktır. Kaynağında sınıflara ayrılması zaman, nakliye ve işçilikten tasarruf yapılmasını sağlayacaktır.
Değerlendirme: Temiz, ayrılmış, kullanılmış malzemelerin ekonomiye geri dönüşüm işlemidir. Bu işlemde malzeme kimyasal ve fiziksel olarak değişime uğrayarak yeni bir malzeme olarak ekonomiye geri döner. Yeni ürünü ekonomiye kazandırma: Geri dönüştürülen ürünün yeniden kullanıma sunulmasıdır.
Geri Dönüşümün Yararları Atık miktarı azalır Doğal kaynaklar korunur Enerji tasarrufu sağlanır Ekonomiye katkı ve yeni işi alanları sağlar Geleceğe yatırım yapılır