Bir Milletin Yeniden Dirilişi ÇANAKKALE.indd 1 03.04.2015 15:53:42

Bir Milletin Yeniden Dirilişi ÇANAKKALE.indd 1 03.04.2015 15:53:42

DİYANET İŞLERİ BAŞKANLIĞI YAYINLARI - 1095 Halk Kitapları : 256 Genel Koordinatör Prof. Dr. Mehmet Emin ÖZAFŞAR Yayın Yönetmeni Dr. Yüksel SALMAN Yayın Koordinatörü Yunus AKKAYA Editör Yunus ÖZDAMAR Tashih Mahir KILINÇ Grafik & Tasarım Emre YILDIZ Mücella TEKİN Baskı Kalkan Mat. San. ve Tic. Ltd. Şti. Tel.: 0.312 341 92 34 2. Baskı Ankara 2015 ISBN 978-975-19-6317-8 2015-06-Y-0003-1095 Sertifika No: 12930 Eser İnceleme Komisyon Kararı: 11.09.2014/44 Diyanet İşleri Başkanlığı İletişim: Dini Yayınlar Genel Müdürlüğü Basılı Yayınlar Daire Başkanlığı Tel: (0 312) 295 72 93-94 Faks: (0 312) 284 72 88 e-posta: diniyayinlar@diyanet.gov.tr Dağıtım ve Satış: Döner Sermaye İşletme Müdürlüğü Tel: (0312) 295 71 53-295 71 56 Faks: (0312) 285 18 54 e-posta: dosim@diyanet.gov.tr Bir Milletin Yeniden Dirilişi ÇANAKKALE - jenerik.indd 1 03.04.2015 15:27:45

Bir Milletin Yeniden Dirilişi Çanakkale Bir Milletin Yeniden Dirilişi ÇANAKKALE.indd 3 03.04.2015 15:53:42

İçindekiler 7 SUNUŞ Prof. Dr. Mehmet GÖRMEZ 13 ÇANAKKALE DENIZ VE KARA SAVAŞLARI (1915) Prof. Dr. Osman KÖSE 31 ÇANAKKALE MUHAREBELERININ ÖZLÜ TARIHI Prof. Dr. Nesimi YAZICI 53 TARIHIN YAŞLI ŞAHIDI: ÇANAKKALE BOĞAZI Talha UĞURLUEL 59 ÇANAKKALE -SON KALE HASSASIYETI Ahmet TAŞGETİREN 63 KAHRAMAN ÖLÜM Prof. Dr. İsmail Lütfi ÇAKAN 73 ÇANAKKALE MUHAREBELERINDE KADINLARIN FAALIYETLERI Dr. Sema YANİÇ 87 ÇANAKKALE NIN ŞEHITLERI VE ŞAIRI D. Mehmet DOĞAN 97 İMANIN ZAFERI ÇANAKKALE VE EDEBIYATIMIZA AKISLERINDEN BIRKAÇ DAMLA Prof. Dr. Mustafa İ. UZUN 121 TAHMIS-I GAZEL-I HÜMÂYÛN Hayati İNANÇ Bir Milletin Yeniden Dirilişi ÇANAKKALE.indd 4 03.04.2015 15:53:42

127 ŞEHADET KELIMESINI OKUMAK VEYA ŞEHADET ŞERBETINI İÇMEK Prof. Dr. Mustafa KARA 135 ŞEHITLIK VE ŞAHITLIK ARASINDA ÇANAKKALE Prof. Dr. Soner GÜNDÜZÖZ 145 ÇANAKKALE MEKTEBINDEN ÖĞRENDIKLERIMIZ Hasan Basri BİLGİN 159 ÇANAKKALE ZAFERI NIN HATIRLATTIKLARI Mustafa IRMAKLI 171 ÇANAKKALE NIN MUHACIR MÜCAHITLERI Yunus ÖZDAMAR 179 HER İNSAN BIR ÇANAKKALE -HATIRATLARDA ÇANAKKALE YI OKUMAK- Kâmil BÜYÜKER 195 ÇANAKKALE ŞEHITLERINE DUA 5 Bir Milletin Yeniden Dirilişi ÇANAKKALE.indd 5 03.04.2015 15:53:42

Bir Milletin Yeniden Dirilişi ÇANAKKALE.indd 6 03.04.2015 15:53:42

Sunuş Prof. Dr. Mehmet GÖRMEZ Diyanet İşleri Başkanı Çanakkale nin Anlattığı Savaş Ahlakı İnsanın en acı tecrübelerinden, insanlığın en ağır imtihan alanlarından birisi savaştır. Rabbimiz yeryüzünde bir halife yaratacağını bildirdiğinde meleklerin Biz, seni, şanına yakışmayan her türlü şeyden uzak tutarak övgü ile anıp dururken, sen orada bozgunculuk yapacak ve kan dökecek birini mi yaratacaksın? 1 demesi, belki de insanı savaş ile birlikte anan ilk ifadelerdir. Sonrasında insanlığın ilk ailesinde dökülen kan, yeryüzünde çatışmanın ve savaşın öngörüden öte bir gerçeklik olduğunu göstermiştir. Dünyanın şahit olduğu bu ilk çatışma tablosunda, hak ile bâtıl arasındaki mücadelenin de sürüp gideceğine dair işaretler vardır. Nitekim Hz. Âdem in bir oğlu Andolsun! Sen beni öldürmek için elini bana uzatsan da ben seni öldürmek için sana elimi uzatacak değilim. Çünkü ben âlemlerin Rabbi olan Allah tan korkarım. diyerek erdemi kuşanırken, diğeri katil olmuş 2 ve Hz. Peygamber in (s.a.s.) ifadesiyle kıyamete kadar aynı suçu işleyen herkesin günahına ortak olmayı hak etmiştir. 3 Şu hâlde savaş, beraberinde taşıdığı bütün acılara, 1 Bakara 2/30. 2 Mâide 5/28-30. 3 Buhârî, Ehâdîsü l-enbiyâ, 1. 7 Bir Milletin Yeniden Dirilişi ÇANAKKALE.indd 7 03.04.2015 15:53:42

8 ÇANAKKALE ZAFERİ zulümlere, sıkıntılara rağmen var olmuştur ve son güne kadar var olacaktır. Savaşın dünyanın kaderine işlemiş bir gerçek olması, Yüce Yaratıcı nın muradına uygun bir çözüm yolu olduğu anlamına gelmemektedir. Bir ismi de es-selâm yani barış ve esenlik kaynağı olan Rabbimizin insana öğütlediği yol, uzlaşı ve güzellikle anlaşma yoludur. O (c.c.), Kitab-ı Keriminde Ey İman edenler! Topluca barışa girin. 4 buyurur ve insanlığa gönderdiği son dinin ismi de İslam yani barış, güvenlik, emniyet ve esenlik dinidir. Bütün varlığıyla bu dine teslim olan Müslüman, barışa adanmakla önce kendi iç dünyasında huzur ve sükûna kavuşan, sonra da bu huzuru dış dünyasına taşımayı amaç edinen kimse demektir. Hayatı bütünüyle kuşatan bu barış çabasının son durağı ise dâru s-selâm yani barış yurdu olan cennettir. 5 Kur an da Eğer onlar barışa yanaşırlarsa sen de buna yanaş ve Allah a tevekkül et. Çünkü O işitendir, bilendir. buyrulur. 6 Peygamber Efendimizin öğüdü de bu yöndedir: Düşmanla karşılaşmayı dilemeyin. Allah tan afiyet isteyin. 7 Savaş arzu edilmemesi gereken bir durumdur. Müslüman, Resûl-i Ekrem in Veda Hutbesinde dile getirdiği insanların mallarının, canlarının, ırzlarının (şeref ve namuslarının) dokunulmazlığı, her türlü tecavüzden korunmuşluğu ilkesine 8 riayet etmekle ve daima barıştan yana tavır takınmakla mükelleftir. Onu savaşa zorlayan, ancak söz konusu dokunulmazlıkların ihlâl edildiği ve bu ihlâle karşı verilen sabırlı, sağduyulu, soğukkanlı tepkilerin işe yaramadığı noktadır. İnsan onuru yerle bir edilmişse, mukaddes değerler çiğnenmişse, din, vicdan ve yaşama 4 Bakara 2/208. 5 En âm 6/127. 6 Enfâl 8/61. 7 Buhârî, Temenni, 8. 8 Buhârî, İlim. 9. Bir Milletin Yeniden Dirilişi ÇANAKKALE.indd 8 03.04.2015 15:53:42

Sunuş 9 özgürlüğü hiçe sayılmışsa, masumların yurt ve yuvalarına tasallutta bulunulmuşsa, barış çağrılarına karşılık verilmemişse işte o zaman bozulan dengeleri düzeltmek, adaleti temin ve barış ortamını yeniden tesis etmek için Müslüman a savaş izni verilmiştir. 9 O zaman savaş meydanından kaçması suç olan Müslüman, 10 ölürse şehit, kalırsa gazidir. Savaş kaçınılmaz olduğunda, Müslüman için hırsını rehber, hıncını yoldaş edinip dilediğince hareket etme ve bir şiddet makinesine dönüşme izni yoktur. Anlaşmalara ihanet etmesi, sığınma talebini reddetmesi, kendisine önceden güvence verilmiş bir insana ya da topluluğa saldırması, Müslüman kardeşine kılıç çekmesi, esire eziyet etmesi yasaktır. Rahmet Peygamberinin savaşa çıkan müminlere uyarıları şöyledir: Allah tan sakınarak aşırı gitmeyecekler; işkenceden ve intikamdan uzak duracaklar; yaşlı, kadın, çocuk ve din adamlarına dokunmayacaklar, ağaçları kesmeyeceklerdir. 11 Kısacası savaşın da bir sınırı, savaşmanın da bir ahlakı vardır. İşte Çanakkale, Müslüman bir milletin değerlerine yapılan insafsız saldırıya karşı onurunu ve vatanını korumak üzere yola çıkan, barut kokusu altında bile erdemli olmanın ne anlama geldiğini tarihe silinmez harflerle yazan bir ordunun destanıdır. Emsali nadir bir zaferle düşman ordularını bozguna uğratırken, iman dolu göğüslerini hayâsız bir akına siper ederken o güne kadar aldıkları ahlak eğitimini, görgüsünü ve kültürünü bir kenara bırakmayan gençlerin destanıdır. Allah yolunda, din, iman, millet, vatan, bayrak, hak, adalet uğrunda savaşırken, izzet ve şerefini korurken, erdem ve faziletini de ayakta tutan kahramanların destanıdır. 9 Bkz. Bakara, 2/190; Nisâ, 4/75-76; Enfâl, 8/30, 34, 36; Tevbe, 9/29. 10 Buhârî, Vesâyâ, 23. 11 Müslim, Cihâd ve siyer, 138; Tirmizî, Siyer, 19; Abdürrezzâk, Musannef, V, 146. Bir Milletin Yeniden Dirilişi ÇANAKKALE.indd 9 03.04.2015 15:53:42

10 ÇANAKKALE ZAFERİ Çanakkale bir vatanın var oluş mücadelesi olduğu hâlde, nizami bir ordunun disiplinine sahip olmayan askerlerimizin her biri kendi memleketlerinde aldıkları ahlak terbiyesi gereği savaşa zulüm karıştırmamış, harpte her yol mubah dememiştir. Bedr in aslanları gibi, onlar da saygı, merhamet, insaf ve ihsan gibi vasıflarını bu kesif savaş meydanına taşımıştır. Kimi yaralı düşman subayını sırtına alıp Anzak siperlerine kadar taşıyarak tedavi edilmesini sağlayan, kimiyse kurşun yağmuru altında paltosuna sarıp koluna girdiği yaralıyı Türk saflarına getiren, kırbalarındaki suyu paylaşan, dini bayramlarında ateşi kesen, çay ve ayran ikramlarıyla Anzak askerlerinin gönlünü fetheden Mehmetçiklerimiz, savaşta bile insanlığın ölmediğini dünyaya ilan etmişlerdir. Bugün gücü ilahlaştıran ve kıtalara zulüm kusan zihniyet, yeryüzünü insafsızca tahrip ederken Çanakkale nin merhametinden ne kadar da uzaktır! Savaş zaten yıkıp yok ederken ona bir de hukuk ve ahlak tanımama eklenince ortaya çıkan manzara son derece hazindir. Hiroşima dan başlayan orantısız güç denemeleri, kan gölüne dönen coğrafyalar, kadın, çocuk, yaşlı demeden milyonlarca masumu yurdundan eden saldırılar, kimyasal silahlar, işkence ve tecavüzler, toplu katliamlar, camilere, okullara, hastanelere yağan bombalar insanlığa savaştan çok daha ağır bedeller ödetmektedir. Savaş denilince anlaşmazlıklar için hâl çaresi aramak yerine, her türlü haksızlığı ve gayr-i meşruluğu caiz görmenin akla geldiği günümüzde, Çanakkale den alınacak derin bir ahlak dersi olduğu muhakkaktır. Hz. Peygamber (s.a.s.) ahlaki güzellikleri tamamlamak üzere gönderilmiştir. 12 Bollukta olduğu kadar darlıkta da, dosta karşı olduğu kadar düşmana karşı da, sadece iyi günde değil kötü günde de ahlaklı davranmak, O nun sünnetidir. İman ve ibadetin dünyadaki gayesi ahlaklı birey, ahlaklı toplum oluşturmaktır. Güç, ahlakın kaynağı değildir. Ahlakın değerine 12 Muvatta, Husnü l-huluk, 8. Bir Milletin Yeniden Dirilişi ÇANAKKALE.indd 10 03.04.2015 15:53:42

Sunuş 11 inanmayan güç, iyilik, erdem ve fazilet üretemez. Modern dünyanın en büyük sorunlarından birisi gücün, ahlaka teslim olmamasıdır. Savaş tam anlamıyla bir güç gösterisidir ve ahlaktan ayrı düşünüldüğünde bir zulüm aracına dönüşmesi kaçınılmazdır. Allah ın rızasını ve merhamete çağrısını dikkate almayan zihinler, paslı kalpler, nasırlaşmış vicdanlar, lekelenmiş gönüller savaşa girmişse, basiret ve fazilet ummak imkânsız hâle gelecektir. Savaş toprak kazanmaktan önce gönül kazanmayı amaçlıyorsa; kin, intikam ve ganimet için değil, huzur, barış ve adalet için yapılıyorsa; her türlü ayrımcılığın, baskının, fesadın ve fitnenin dirilmesine değil ortadan kalkmasına hizmet ediyorsa; dayanışmanın, özgürlüğün, ahlakın ve hukukun tesis edilmesini sağlıyorsa, işte o zaman insanidir. O zaman adı Çanakkale dir! Bir Milletin Yeniden Dirilişi ÇANAKKALE.indd 11 03.04.2015 15:53:42

Çehreler başka, lisanlar, deriler rengârenk; Sâde bir hâdise var ortada: Vahşetler denk. Kimi Hindu, kimi yamyam, kimi bilmem ne belâ... Hani, tâ ûna da züldür bu rezîl istîlâ! Bir Milletin Yeniden Dirilişi ÇANAKKALE.indd 12 03.04.2015 15:53:42

Çanakkale Deniz ve Kara Savaşları (1915) Prof. Dr. Osman KÖSE Polis Akademisi Güvenlik Bilimleri Fakültesi Dekanı Avusturya veliahdı Franz Ferdinand ın 28 Haziran 1914 Salı günü Saraybosna yı ziyaretinin, aslında bir dünya savaşını başlatacağını hiç kimse tahmin edemezdi. Fakat bu zamana kadar dünyadaki genel siyasi gidişat, ortaya çıkan sorunları çözmek için bir savaşın çıkacağını gösteriyor ve siyasi sorumlular da bu yönde konuşmalar ve değerlendirmeler yapıyorlardı. Balkan Şavaşları, bir dünya savaşının her an çıkacağının habercisi gibiydi. Bu dönemde dünyanın büyük devletleri olarak bilinen İngiltere, Fransa, Rusya, Almanya ve Avusturya nın, mevcut kaynakları paylaşma ve yönetmede karşı karşıya gelmeleri ve uluslararası diplomasinin biriken sorunları çözmede yetersiz kalması üzerine dünya bir ateş furyasının içine girdi. Bu nedenle Sırp milliyetçisi Gavrilo Princip in veliaht Ferdinand ı öldürmesi savaşı tetikleyen unsur oldu. Temmuz 1914 te Avusturya nın Sırbistan a savaş ilan etmesiyle dünya savaşının fitili ateşlendi. Saraybosna da başlayan ateş, kısa zamanda etrafa yayıldı ve Rusya 31 Temmuz da Avusturya ya; Almanya, 1 Ağustos ta Rusya ve 3 Ağustos ta Fransa ya; 4 Ağustos ta İngiltere, Almanya ya savaş ilan etti. Osmanlı Devleti, Trablusgarp ve Balkan Savaşlarından büyük kayıplarla yeni çıkan bir devlet olarak, meydana gelen bu gailenin hem içindeydi hem de dışındaydı. Görünürde sorun 13 Bir Milletin Yeniden Dirilişi ÇANAKKALE.indd 13 03.04.2015 15:53:42

14 ÇANAKKALE ZAFERİ Avrupa ülkeleri arasındaki bir sorundan çıkmıştı ve bu nedenle Osmanlı Devleti meselenin dışındaydı. Fakat 19. asırdan beri sanayilerini tamamlayan, dünyadaki hammadde rezervlerini ve kaynaklarını kontrol altına alma mücadelesi veren büyük güçlerin çıkar çatışmalarının bir sonucu olarak savaşın çıktığı dikkate alındığında Osmanlı Devleti bu karmaşık problemler ağının tam içindeydi. Balkanlarda başlayan ve genişleyen fırtınanın onu içine çekmemesi imkânsızdı. Çünkü, petrol dahil, sahip olduğu yer altı ve yer üstü kaynakları ve stratejik coğrafi konumu itibariyle savaşı başlatan büyük devletler, yaptıkları birçok gizli toplantılarda Osmanlı Devleti nin topraklarını aralarında paylaşmışlardı. Osmanlı Devleti nin kaderine bu dönemde hakim olan İttihat ve Terakki Fırkası yöneticileri Enver, Cemal ve Talat Paşalar bu gerçeğin farkında olarak çıkacak olan bir dünya savaşının içine Osmanlı Devleti nin de çekileceğini biliyorlardı. Bu nedenle siyasi ve ekonomik sarsıntı içinde olan devleti ayakta tutma ve korumaya yönelik olarak söz konusu devletlerle ittifak arayışları içine girdiler fakat bir netice alamadılar. Saraybosna suikastı sonrası savaşın başlamasıyla bu kez Osmanlı Devleti 2 Ağustos 1914 te Almanya ile gizli olarak askeri ittifak anlaşması imzaladı 1. Bu anlaşma Osmanlı Devleti ni savaşın içine çeken bir adım oldu. Çünkü Almanya, savaşın daha ilk günlerinde umduğundan farklı bir dirençle karşılaşınca cepheleri genişletmek ve savaşın şiddetini ve gücünü geniş alana yaymak amacıyla Osmanlı Devleti ni savaşa dahil etmek için bir oldubittiyi hayata geçirdi. İngilizlerin takibinden kaçan Goeben ve Breslau adlı iki Alman zırhlısı 10 Ağustos 1914 te Osmanlı Devleti ne sığındı 2. İngiltere ile ilişkiler gerildi. Almanya ile gizli ittifak antlaşmasını öğrenen İngiltere, zaten Osmanlı Devleti nin daha 1 Ali Kaşıyuğun, Osmanlı Devleti nin Birinci Dünya Savaşı na Girmeden Önceki İttifak Arayışları, Journal of History Studies, Volume I, Issue I, (2009), 318 341. 2 Osmanlı Belgelerinde Çanakkale Muharebeleri I, Ankara 2005, s. 3. Bir Milletin Yeniden Dirilişi ÇANAKKALE.indd 14 03.04.2015 15:53:42

Çanakkale Deniz ve Kara Savaşları (1915) 15 önce sipariş ettiği iki zırhlıya da el koymuştu. Osmanlı Devleti bunun üzerine iki zırhlının Almanya dan satın alındığını duyurarak bunlara Yavuz (Goeben) ve Midilli (Breslau) adlarını verdi ve kriz aşıldı. Fakat Karadeniz de keşif harekâtı yapan Osmanlı donanmasına bağlı Yavuz ve Midilli zırhlıları Alman komutanlarının kumandasında 29 Ekim de Osmanlı destroyerlerinin koruması altında Rusya nın Karadeniz kıyısındaki askerî ve ekonomik hedeflerini bombaladı. Bunun üzerine Rusya, 30 Ekim de Osmanlı Devleti ne savaş ilan etti. Bu devleti İngiltere ve Fransa izledi ve Osmanlı Devleti de bu şekilde Birinci Dünya Savaşı na girmiş oldu. Dünya tarihinin bilinen ilk zamanlarından itibaren sayısız savaş olmakla beraber, bu savaşların yakıcı ve yıkıcı etkilerinin 20. asırda cereyan eden dünya savaşları kadar olmadığı kesindir. Birinci Dünya Savaşı, dünya devletleri arasında geniş bir yelpazeye yayılması, savaşa katılan askerî personelin sayıları, etkilenen siviller, yakıcı ve yıkıcı etkileri, sebep ve sonuçları ile birlikte dünyanın ilk defa şahit olduğu bir savaştır. Bu nedenle Birinci Dünya Savaşı na ilk zamanlardan itibaren harb-i umûmi, cihan harbi veya büyük savaş gibi isimler verilmiştir. Dünyanın itilaf ve ittifak devleri etrafında ikiye bölünerek top yekûn karşı karşıya geldiği bu savaşın karada ve denizde çok sayıda cepheleri olmakla birlikte, savaşın gidişatının şekillenmesi ve sonucu etkilemesi bakımından Çanakkale cephesinin önemi büyüktür. Çanakkale Savaşları deniz ve karada olmak üzere iki aşamalı olmuştur. Çanakkale Deniz ve Kara Savaşları, savunma stratejileri bakımından eşsiz bir örnektir. İmkânsızlıklar içinde büyük kahramanlıkların sergilendiği ve savaş içinde daha sonraki asırlara insanlık mesajları veren özelliklere sahiptir. Bir Milletin Yeniden Dirilişi ÇANAKKALE.indd 15 03.04.2015 15:53:42

16 ÇANAKKALE ZAFERİ A - Çanakkale Deniz Savaşı İtilaf Devletlerinin her birinin Boğazlar ve İstanbul a yönelik planları ve emelleri vardı. En son Balkan Savaşlarında bile Rusya hazırladığı bir plan çerçevesinde Boğazları ele geçirerek İstanbul a yerleşmeyi düşünmüş fakat bu hayata geçirilememişti. Şimdi de başlayan savaşı İtilaf Devletlerinin lehine ve en kısa zamanda sonlandırmak için Boğazlar ve İstanbul, Türklerden alınarak ele geçirilmeliydi. Boğazları ele geçirme sadece Rusya ya has bir durum değildi. İngiltere de bu konuda zaman zaman benzer düşüncelere sahip olmuştu. 1807 de İngiltere nin Akdeniz Filosu Boğazları geçmiş ve İstanbul önlerine kadar gelmişti. 1908 yılında da benzer bir etüt yapılmış fakat bir kara harekâtı olmadan boğazların geçilemeyeceğine inanılmıştı 3. İki Alman zırhlısının 10 Ağustos ta Osmanlı Devleti ne sığınmasından sonra İngiltere Akdeniz i abluka altına aldı. Bu tarihten sonra Boğazların girişine kadar İngiliz ve Fransız filosu denetlemeye başladı. General Carden in Abluka Komutanlığına atanmasından sonra İngiltere ve Fransız gemileri Boğazlara ve gemilere de saldırmaya başladılar. Osmanlı Devleti nin savaşa girmesiyle de ilk defa 3 Kasım 1914 te Boğaz girişini bombardımana tuttular 4. Osmanlı Devleti nin de savaşa girmesinden sonra Rusya ve İngiltere de Boğazlar ve İstanbul un ele geçirilmesi düşünceleri ağırlık kazanmaya başladı. Eğer böyle bir girişim olursa Osmanlı Devleti aleyhine gelişen bazı olumsuzluklar, bu girişimin başarıya ulaşmasına katkı sağlayabilirdi. Osmanlı ordusunun başlattığı Sarıkamış Harekâtı başarısızlığa doğru gitmekteydi ve Mısır ı geri almaya yönelik Kanal Harekâtı ndan da istenen başarı elde edilememişti. Savaş başladığından beri Almanya dan 3 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, IX, Ankara 1996, s. 431. 4 Osmanlı Belgelerinde Çanakkale Muharebeleri I, s. 12. Bir Milletin Yeniden Dirilişi ÇANAKKALE.indd 16 03.04.2015 15:53:42

Çanakkale Deniz ve Kara Savaşları (1915) 17 yardım gelememişti. Buradan yardımın gecikmesinde Bulgaristan ın Almaya safında savaşa katılmaması etkiliydi. İtilaf Devletlerinin daha savaşın başlarında Boğazlar ve İstanbul a yönelik muhtemel harekât düşüncelerinin birçok sebebi vardı. Bir kere başkent İstanbul un ele geçirileceği için savaşın hemen başlarında Osmanlı Devleti savaş dışı bırakılacak veya hareket kabiliyeti zayıflatılacaktı. İtilaf Devletleri içinde yer alan Rusya nın Batılı müttefikleri ile bağlantı kurması mevcut hâliyle zordu. Bu şekilde Rusya ile diğer müttefikleri silah, gıda yardımı ve lojistik destekler konusunda irtibat sağlayacaklar. Jeoplolitik konumları itibariyle büyük öneme haiz Balkanların iki devleti, kararsız durumlarını netleştirerek İtilaf Devleri saflarında yerlerini alacaklar ve bu suretle Almanya ve Avusturya etraftan kuşatılmış olunacaktı. Diğer önemli bir unsur da İtilaf Devletlerinin kendi gelecekleri ile ilgili planlarının bir parçası olarak, savaşın ileriki seyirlerinde Rusya nın yalnız başına İstanbul u ele geçirme senaryolarının önüne geçilmiş olunacaktı. Birinci Dünya Savaşı daha çıkmadan önce İngiltere nin muhtemel bir savaş durumunda Boğazları zorlayarak geçme planları olduğu biliniyordu. İngiltere Bahriye Nazırı Winston Churchill savaş çıkmadan önce Enver Paşa ya Eğer Türkiye Almanya tarafını tutarsa İngiliz filosu Çanakkale Boğazı nı zorlayıp geçecek ve İstanbul u alacaktır. diyordu. Bu nedenle Churchill, kara harekâtı olmadan Boğazların geçilemeyeceği görüşü hilafına savaş başladıktan sonra hazırlıklara başladı. Bu sırada Rusya dan da benzer talepler gelmekteydi. Sarıkamış Harekâtı sırasında Rus orduları başkomutanı General Grandük Nicolas, İngiliz Harbiye Nazırı Kitchner e Kafkaslardan Osmanlı ordusunun uzaklaşması için kara veya deniz gösterisi yapılmasını önermekteydi. Bu önerinin geldiği sıralarda İngiliz genel kurmayında Mısır ın savunulması için Gelibolu ya asker çıkarılması gerektiği görüşü hakim olmaya başlamıştı. Bu görüşle- Bir Milletin Yeniden Dirilişi ÇANAKKALE.indd 17 03.04.2015 15:53:42

18 ÇANAKKALE ZAFERİ re Churchill in kararlılığı da eklenince Boğazlara bir çıkarma yapılarak İstanbul un alınması fikri ağırlık kazanmaya başladı. Çanakkale Boğazı na yönelik genel bir harekât ile ortaya çıkan İngiliz ve Rus görüşünden sonra mesele ciddiyet kazanmaya başladı. Churchill, muhtemel bir harekât ile ilgili Çanakkale yi abluka altında bulunduran General Lord Carden e Ocak 1915 yılı başlarında Çanakkale ye yapılması düşünülen çıkarma harekâtı ile ilgili bir çalışma yapmasını ve bu konudaki fikirlerini sordu. Carden, 2 gün gibi kısa bir zamanda hazırladığı raporunu Londra ya göndererek takviye kuvvetlerle Boğaz ın zorlanacağını söyledi. Carden den gelen olumlu görüş üzerine 20 Ocak 1915 tarihine kadar sefer planları ve hazırlıkları yapıldı 5. Bu sefere Fransa Akdeniz deki filosuyla destek verirken Rusya nın böyle bir imkânı yoktu. Fakat en azından bir gemiyi söz konusu sefere katılmak üzere Akdeniz e gönderdi. Plana göre saldırı için 15 Şubat 1915 tarihi tespit edildi 6. Boğazlar Osmanlı Devleti nin en hassas noktası olduğu için savaş başlamadan önce kısmi savunma tedbirleri vardı. Osmanlı Devleti nin de savaşa katılması ile bu tedbirler daha da artmaya başladı. Çünkü İngiliz ve Fransız filoları Boğaz a kadar Akdeniz i abluka altında tutuyorlardı. Boğaz ı geçerek İstanbul a ulaşmak için yapılacak olan bir saldırının ise başarılı olmayacağı konusunda Osmanlı makamları emin görünüyorlardı. İtilaf gemileri eğer Boğaz ı sadece denizden yapılacak bir sefer ile geçmeye kalkışırsa tabyalardan yapılacak hücumlar ile engellenir veya mayın tarlalarına yaklaşmaya cesaret edemezlerdi 7. 5 Enver Ziya Karali, Osmanlı Tarihi, IX, s. 432. 6 Yaşar Semiz, 18 Mart 1915 Çanakkale Deniz Savaşı: Sebepleri, Gelişimi ve Sonuçları, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, s. 14, Konya 2007, s. 225. 7 Murat Karataş, Türk Ordusunun Çanakkale Cephesini Savunma Planı, 100. Yılında Birinci Dünya Savaşı, Ankara 2014, s. 298 299. Bir Milletin Yeniden Dirilişi ÇANAKKALE.indd 18 03.04.2015 15:53:42

Çanakkale Deniz ve Kara Savaşları (1915) 19 Sefer planı yapıldıktan sonra İngiliz gemileri Boğaz çevresinde dolaşmaya ve tahkikata başladılar. Savaşın başından beri ilk defa olmak üzere Saroz Körfezi civarına İngiliz İndefeatable zırhlı kruvazörü geldi. Üç bacalı ve iki direkli bir İngiliz torpidosu Semadirek tarafından Saroz Körfezi ne gelerek dolaştı ve geri çekildi 8. Saldırının ön habercisi olan bu keşif harekâtından sonra 19 Şubat ta 4 İngiliz ve 2 Fransız zırhlısı, sabah Boğaz ın haricindeki tabyaları bombaladı. Bu bombardımanda bir hasar olmazken yalnızca bir asker, kopan taş parçalarından yaralandı. Aynı gün öğleden sonra bombardıman tekrar başladı. Gün boyu toplam yedi saatlik bombardımanda Osmanlı tabyalarına kayda değer bir zarar veremediler. Osmanlı tabyalarından yapılan karşı top atışlarında bir İngiliz zırhlısı yara aldı ve bu şekilde geri çekilmek zorunda kaldılar 9. İngiliz makamları bombardımandan sonra yaptıkları açıklamalarda 19 Şubat seferinde Osmanlı tabyalarını susturduklarını ve tahrip ettiklerini duyurdularsa da bu bilgiler kamuoyunu yönlendirme maksatlaydı. İngiliz ve Fransız gemileri 25 Şubat ta tekrar Boğaz ın dış tabyalarına saldırıya geçtiler. Sabah saat 10 da başlayan saldırılar akşam 5 e kadar aralıksız sürdü ve sonra Bozcaada ya çekildiler. Bu bombardımanda Orhaniye, Ertuğrul ve Seddülbahir tabyaları tamamen tahrip edildi. Bombardımandan sonra tahrip edilen yerler, hemen tamir edilmeye başlandı. Bu saldırılarda 5 asker hayatını kaybederken 14 asker de yaralandı. 26 Şubat ta 3 torpido, 12 torpil gemisi ve 6 zırhlıdan oluşan bir filo, Boğaz ın giriş tabyalarını sabah 9 dan itibaren vurmaya başladılar. Bombardımana devam ederken aynı zamanda Boğaz girişi ve tabyalara da yanaşmaya başladı. Çanakkale de bombalanmaya başlandı ve şehirde yangın çıktı. Boğaz ın Anadolu ve Rume- 8 Osmanlı Belgelerinde Çanakkale Muharebeleri I, s. 17. 9 Osmanlı Belgelerinde Çanakkale Muharebeleri I, s.18. Bir Milletin Yeniden Dirilişi ÇANAKKALE.indd 19 03.04.2015 15:53:42

20 ÇANAKKALE ZAFERİ li yakalarındaki Osmanlı tabyaları, yaklaşan gemilere şiddetle karşılık verince gemiler geri çekilmeye başladı 10. 18 Mart a kadar olan Boğaz a saldırılar oyalama niteliğindedir. Bu sürede mütemadiyen her gün Boğaz ın içlerine kadar sokulan İngiliz ve Fransız zırhlı gemileri dış ve iç tabyaları bombardımana devam ettiler. Bu bombardımanlara daha ziyade seyyar obüs bataryaları ile karşılık veriliyor ve gemiler geri çekiliyordu. Günlük olarak bombardıman ve keşiflerini yapan itilaf gemileri akşam Çanakkale açıklarına çekiliyorlardı 11. İngiltere de artık Boğazların kara harekâtı olmadan geçilemeyeceği fikri ağırlık kazanmaya başlamıştı. Fakat itilaf donanması komutanı Carden, son genel bir hücumla Boğaz ı zorlamak üzere sefer planı yapmaya başladı. Aslında mart ayı başından itibaren İngiltere ve Fransa nın topyekün kara destekli olarak Boğaz ı nihai bir seferle geçmeye zorlama düşünceleri ayyuka çıkmıştı 12. Boğaz harekâtı için hazırlıklar da bir yandan başlatıldı. Rusya, Boğaz ı geçmek için yapılacak olan bir seferde pay sahibi olmak amacıyla bir kruvazörle Yüzbaşı Smirnof u Akdeniz e gönderdi. Ayrıca bir kara harekâtında da Rusya nın 100 bin kişilik bir orduyla İstanbul a çıkarma yapacağı ve 60 bin askerden oluşan Avustralya ve Senegallinin de hazır olduğu söylenmekteydi. Donanmaya destek olmak ve muhtemel bir kara harekâtına destek için İngiltere ve Fransa nın paralı asker toplandığı ve hâlen 50 bin askerin bu amaca yönelik olarak beklediği biliniyordu. Toplanan askerler, mart ayı başlarından itibaren Malta ya gelmeye başladılar. İtilaf güçleri boğazlara topyekün bir saldırıda başarılı olmak için diğer devletlerin de desteklerini almaya çalıştı. Bu çerçevede Osmanlı Devleti yle Trablusgarp savaşından yeni çıkan İtalya, Avusturya yı gerekçe göstererek tekrar bir savaşa girmekten kaçındı. Yunanistan a 10 Osmanlı Belgelerinde Çanakkale Muharebeleri I, s.21. 11 Osmanlı Belgelerinde Çanakkale Muharebeleri I, s. 22-30. 12 Enver Ziya karal, Osmanlı Tarihi, IX, s. 439. Bir Milletin Yeniden Dirilişi ÇANAKKALE.indd 20 03.04.2015 15:53:42

Çanakkale Deniz ve Kara Savaşları (1915) 21 yapılan öneri de yine Bulgaristan faktörü öne sürülerek bu ülke tarafından kabul görmedi 13. Muhtemel kara destekli bir deniz seferinin olacağı ve bu yönde hazırlıklar yapıldığı istihbari bilgileri üzerine Osmanlı Devleti savunma tedbirleri almaya başladı. Çanakkale ve İstanbul a kadar Boğazların savunması Liman von Sanders Paşa komutasında 1. Orduya verildi. Bu çerçevede Gelibolu yarımadasını 3. Kolordu, Anadolu kıyılarını 15. Kolordu ve Yeşilköy bölgesini 6. Kolordu savunacaktı. İstanbul Boğazı nın savunması da Vehip Paşa komutasında 2. Orduya verildi. Çanakkale şehri atılan toplarla saldırının daha ilk günlerinde savaşın korkunç yüzüyle karşılaşırken benzer tedirginlik İstanbul da da yaşanmaya başlandı. Kulaktan kulağa yayılan olumsuz haberlerin yanı sıra İtilaf Devletleri nin ablukası sonucu İstanbul a gıda sevkiyatı durunca kıtlık baş göstermeye başlamış ve fiyatlar artmıştı. Basına uygulanan sansür nedeniyle de yeterince sağlıklı haberler alamayan İstanbul halkı, muhtemel gelişmelerden endişe duyuyordu. İtilaf Devletleri nin yanı sıra daha bir buçuk yıl önce İstanbul u zorlayan Bulgar, Romen ve Yunanlıların tekrar başkent üzerine yürüyeceği tedirginliği yanında salgın hastalıklar da halkı manen ve madden olumsuz yönde etkiliyordu. Osmanlı Devleti nin kaderini elinde tutan İttihat ve Terakki yönetimi Boğazların geçilemeyeceğine kesin olarak inanırken padişah ve hazineyi Eskişehir e nakletme ve İngiliz kumpanyasına ait telefon şirketine el koyarak Macaristan dan bunların yerine telefoncu getirilmesi konuşuluyordu. Osmanlı Devleti nde bu muhtemel saldırıya karşı savunma tedbirleri alınırken Yunanistan, Bulgaristan ve İtalya ya yönelik ittifak ve muhtemel sefere katılma önerileri başarısız olmasına rağmen İngiltere ve Fransa Boğaz a nihai sefer için hazırlıklarını tamamladılar. Harekâtın kumandasını da Roebeck yapacaktı. 13 Osmanlı Belgelerinde Çanakkale Muharebeleri I, s. 35. Bir Milletin Yeniden Dirilişi ÇANAKKALE.indd 21 03.04.2015 15:53:42

22 ÇANAKKALE ZAFERİ İtilaf donanması, hazırlıklarını yaptıktan sonra önceden açıklandığı üzere 18 Mart 1915 sabahı 11.15 te Boğaz a saldırıya başladı. İtilaf donanması üç küme hâlinde Boğaz üzerine yürüdü. Dünyanın en kudretli devletleri, modern zırhlı ve teçhizatlı gemileri ve silahları ile savaşlardan yeni ve yenik çıkmış, ekonomisi iflas etmiş ve yıkılma sürecinde olan, başka bir tabirler Rus Çarının ifade ettiği gibi hasta adam konumundaki zayıf bir devlet üzerine hücum ediyorlardı. Savaşın görünen tablosunda Osmanlı Devleti aleyhine bir dengesizlik vardı. İtilaf Devletleri nin topladığı askerler sömürgelerden veya para ile savaşan kişilerden oluşmasına rağmen, Osmanlı askerleri parasız ve pulsuz vatanlarını savunuyorlardı. İtilaf Devletleri tüm güçleri ile Anadolu ve Rumeli yakasındaki tabyalara ateşe başladılar. Bu atışlar sonucu Çanakkale şehrinde yangın çıktı. Hamidiye I-II, Çimenlik, Yıldız, Mecidiye, Mesudiye, Kilitbahir, Beyaztepe ve Dardanos tabyaları yoğun ateş altında kaldı. İtilaf gemileri uzak mesafeden top ateşlerine başlayarak öğlen saatlerinde tabyaların yakın mesafesine kadar yaklaştılar. Bu ateşlerle Dardenos, Namazgâh ve Hamidiye tabyaları tahrip edildi. Osmanlı tabyalarından da şiddetli ateşle mukavemet gösteriliyordu. Fakat İtilaf gemilerinin seri ve şiddetli ateşleri karşısında karşı tarafınki çok cılız kalıyordu. Buna rağmen itilaf devletlerinin İnfelix zırhlısında yangın çıktı ve geri dönmek zorunda kaldı. Bouvette zırhlısında da yangın çıktı ve mürettebatıyla battı. Suffren zırhlısı savaş dışı kaldı. Irrensistable zırhlısı yan yatarken, Ocean zırhlısı da mayına çarparak savaş dışı kaldı 14. İtilaf Devletleri akşama kadar süren saldırılarda beklenmedik büyük kayıplar verince Amiral de Roebeck gemilere geri çekilme talimatı verdi. İtilaf donanmasının 12 büyük zırhlısının katıldığı bu saldırıda, Osmanlı dış tabyalarının hepsi isabet alarak tahrip edildi. 18 Mart deniz harekâtında İtilaf donan- 14 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, IX, s. 442. Bir Milletin Yeniden Dirilişi ÇANAKKALE.indd 22 03.04.2015 15:53:42

Çanakkale Deniz ve Kara Savaşları (1915) 23 masının 3 zırhlısı battı ve 2 zırhlısı da ağır hasar aldı. Bunun yanında bine yakın askeri öldü. Osmanlı Devleti nin kaybı o kadar fazla değildi. Toplam 58 asker öldü ve 74 ü de yaralandı. Ölenlerin 18 i Alman askeriydi 15. 18 Mart ta dünyanın gözü ve kulağı Çanakkale den gelecek habere kilitlenmişti. Buradan gelecek iyi haber itilaf Devletleri için hayati önem taşıyordu. Osmanlı Devleti ve İslam dünyası ise Çanakkale nin geçilmesi durumunda yaşanacakları bildiği için büyük tedirginlik içindeydi. İtilaf donanmasının akşama doğru eli boş olarak Boğazlardan geri çekilmesi ile beklenen haber her tarafta duyuldu. İtilaf başkentlerinde büyük üzüntü hâkim olurken, İstanbul da ve Osmanlı toplumunda büyük sevinç meydana geldi. Evler ve şehirler bayraklarla donatıldı, sokaklar aydınlatıldı ve her tarafta şenlikler yapıldı. Deniz seferi ile Boğaz ı geçemeyen İtilaf Devletleri emellerine ulaşmak için bu sefer kara harekâtı için hazırlık yapmaya başladı. Çıkarma yapılacak yer ise Gelibolu Yarımadası ydı. B - Çanakkale Kara Savaşları 18 Mart deniz harekâtının başarısızlıkla sonuçlanması İtilaf Devletleri nde ve özellikle de İngiltere de büyük moral bozukluğuna sebep oldu. İngiltere, başarısızlığa rağmen Çanakkale yi geçmek için planlar yapmaya başladı. Daha önce dile getirilen Çanakkale nin kara harekâtı olmadan geçilemeyeceği görüşü benimsenerek bu yönde hazırlıklara girişildi. Boğazlara yönelik saldırılar devam ederken İngiltere ve sömürgelerden toplanan askerler gemilerle Malta ya ve daha sonra da Midilli ve İmroz a gönderilmeye başlandı. Kara harekâtına hazırlık için bir taraftan da Mısır ve Kahire de İngiliz kuvvetleri eğitiliyordu. 15 Yaşar Semiz, 18 Mart 1915 Çanakkale Deniz Savaşı: Sebepleri, Gelişimi ve Sonuçları, 242. Bir Milletin Yeniden Dirilişi ÇANAKKALE.indd 23 03.04.2015 15:53:42

24 ÇANAKKALE ZAFERİ İngiltere ve Fransa kara harekâtı hazırlığı yaparken donanma ile geçemedikleri Boğazları denizaltılarla geçmeyi denemeye kalkıştılar. İlk denemeleri 17 Nisan da oldu ve denizaltılarla Boğaz ı geçme teşebbüsleri mayıs sonlarına kadar aralıklarla sürdü. Fakat Osmanlı donanması ve denizcileri tarafından bu teşebbüsler de akim bırakıldı 16. Deniz harekâtının başarısız olmasından sonra yapılan planlarda bundan sonra yapılacak seferin donanmanın desteği ve Gelibolu ya yapılacak çıkarma ile olması kararlaştırıldı. Bu şekilde Gelibolu üzerinden İstanbul a ulaşmak hedefleniyordu. Gelibolu ya yapılacak kara harekâtının tarihi ise 25 Nisan 1915 olarak belirlendi. İngiltere, yapılacak muhtemel çıkarmayı başarılı bir şekilde gerçekleştirmek için bazı tedbirler de aldı. Bunlardan ilki, Osmanlı Devleti, Avusturya ve Almanya yı etraftan çevirmeye ve yalnızlaştırmaya yönelik olarak İtalya, Yunanistan ve Bulgaristan ı İtilaf Devletleri safında savaşa katma girişimleriydi 17. Yunanistan üzerinde yapılan baskılar bir sonuç vermedi. İtalya ise uzun görüşmelerden sonra Gelibolu ya yapılan çıkarma günü Londra da imzaladığı antlaşma ile İtilaf Devletleri safına katıldı. Bu ülkeye Osmanlı Devleti nden alınacak bazı yerler vaat edilmişti. Bu vaatlere göre Trablusgarp kazanımları tanınacak, Akdeniz de bazı yerler ile 12 ada İtalya ya verilecekti 18. İkinci teşebbüs de Osmanlı Devleti ni dâhilde uğraştıracak iç sorunları körüklemek ve onu Gelibolu ya yapılacak olan saldırıda çaresiz ve güçsüz bırakmaktı. Bu mesele de zaten Osmanlı Devleti nin 30 yıldır uğraştığı Ermeni terörü olarak ha- 16 Yaşar Semiz, Çanakkale Denizaltı Savaşı ( Nisan Mayıs 1915) Sultanhisar ve Muavenet-i Milliye nin Başarıları), Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, s. 9, Konya 2009, s. 393 398. 17 Ayten Kılıç, Birinci Dünya Savaşı nda Bulgaristan, 100. Yılında Birinci Dünya Savaşı, Ankara 2014, s. 134. 18 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, IX, s. 450. Bir Milletin Yeniden Dirilişi ÇANAKKALE.indd 24 03.04.2015 15:53:42

Çanakkale Deniz ve Kara Savaşları (1915) 25 zırdı. İngiltere, Rusya ve Fransa, Çanakkale Savaşları sırasında Ermenilere verdikleri vaatlerle 1915 yılı başlarından itibaren onların terör saldırılarının artırmasını teşvik ve destek verdiler 19. Özellikle İngiltere den geleceğe matuf vaatler alan Ermeni milliyetçileri İtilaf Devletleri nin Gelibolu ya çıkarma yapacağı Nisan ayında isyan hareketlerine giriştiler. Amaçları Gelibolu ve diğer cephelerde düşmanla uğraşan Osmanlı Devleti ni içerden çökertmek ve bu enkaz üzerine bir devlet kurmaya çalışmaktı. Bu çerçevede Ermeniler 15 Nisan da Van da, 17 Nisan da Sason da ve 18 Nisan da da Bitlis te isyan ettiler. İşte Osmanlı Devleti dışarıda Gelibolu ve diğer cephelerde İtilaf Devletleri nin saldırıları, içeride de Ermenilerin isyanı karşısında zor durumda kalınca, dâhilde sükûneti sağlamak ve sivil halkı korumaya yönelik olarak savaş bölgelerinde teröre bulaşan unsurları Suriye ve Halep e göçürmeye yönelik olarak sevk ve iskân kanununu çıkardı. Osmanlı Devleti ni toptan ortadan kaldırmayı hedef alan savaş planları, dış saldırılar ve içerdeki Ermeni terörü devam ederken İstanbul başta olmak üzere halkın iktisadi durumu ve yaşam koşulları hiç de iyi değildi. Savaşın getirdiği bir sonuç olarak yokluk, kıtlık ve salgın hastalıklar mevcut gailenin yanında insanları bunaltan faktörlerdi. Savaş bölgelerinden Anadolu içlerine gelen plansız göçler ve bunların beraberinde getirdiği sıkıntılar ayrı bir meseleydi. Fakat her şeye rağmen savaşan askerlerin ve halkın kuvve-i maneviyesi iyiydi, er geç bu sıkıntılı günlerin geçeceğine inanılıyordu. Çanakkale deniz harekâtında dünyanın en büyük askeri güçlerine geçit vermeyen Osmanlı askerî kesiminin moral desteği iyiydi. Çanakkale yi geçmek için onların kara harekâtına hazırlık yaptıkları istihbarî bilgilerle öğrenildiğinden Osmanlı Devleti de buna mukabele için askeri tedbirlerini aldı. Gelibolu da askerî bir karargâh oluşturularak beşinci ordu kuruldu 19 Kamuran Gürün, Ermeni Dosyası, İstanbul 2012, s. 290 316. Bir Milletin Yeniden Dirilişi ÇANAKKALE.indd 25 03.04.2015 15:53:42

26 ÇANAKKALE ZAFERİ ve bu ordunun genel komutası Liman von Sanders e verildi. Gelibolu ve çevresinde muhtemel çıkarma noktaları tespit edilerek buralarda önlemler ve tedbirler alındı. Mevcut mıntıka ve çevrede savunmaya elverişli zeminler oluşturuldu ve seri ulaşım için yollar ve diğer alt yapı imkânları hazırlandı. Silah, cephane ve diğer levazımatların tedariki yapıldı. Toplam 280 bin civarında asker İtilaf Devletleri nin saldırıları öncesi Gelibolu da hazır hâle geldi. İtilaf Devletleri hazırlıklarını yaptıktan sonra çıkarmadan bir gün önce tayyare ve sabit balonlar ile Boğazlar ve Gelibolu üzerinde keşifler yaptılar ve Kabaktepe yi bombardıman ettiler 20. Osmanlı Devletinin de Çanakkale de bir uçak bölüğü vardı. Bu bölüğe 17 Ağustos 1914 te İstanbul dan ilk kez bir deniz uçağı gelerek katıldı. İlk kez 5 Eylül de Çanakkale de uçak havalanırken bu bölüğe sonraki aylarda 3 uçak daha katıldı 21. Hazırlıklarını yaptıktan sonra 25 Nisan sabah çok erken saatlerde Gelibolu ya yaklaşmaya başladılar. Deniz destekli olarak karaya çıkarma yapmaya başlayan İtilaf Devletleri 80 bin asker, 15 zırhlı, 9 kruvazör, 30 torpido ve 33 mayın tarama gemisi eşliğinde hareket ediyorlardı. Harekâtta ağırlık İngiltere nindi. Fransa 5 savaş gemisi, 3 torpido ve Rusya da bir kruvazörle eşlik ediyordu. İngiliz ve Fransız kara ordularının başkumandanı General Hamilton yaptığı planda üç çıkarma noktası belirlemişti. Seddülbahir bölgesinden İngiliz askerleri, Arıburnu bölgesinden Anzaklar ve Anadolu kıyısında Kumkale den de Fransız askerleri çıkarma yapacaklardı. Fakat Kumkale ye yapılan çıkarma Osmanlı askerlerini şaşırtma taktiğiydi ve asıl ağırlık verilen noktalar Seddülbahir Arıburnu bölgeleriydi. Zaten Fransızlar çıkarma yaptıktan sonra Osmanlı 3. Tüme- 20 Osmanlı Belgelerinde Çanakkale Muharebeleri I, s. 88. 21 Ahmet Esenkaya, Çanakkale Savaşında Türk Alman Birlikteliği, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, (Bahar - Güz 2008), s. 38. Bir Milletin Yeniden Dirilişi ÇANAKKALE.indd 26 03.04.2015 15:53:42

Çanakkale Deniz ve Kara Savaşları (1915) 27 ni nin şiddetli mukabelesi karşısında tutunamadılar ve bir gün sonra kayıplar vererek geri çekilmek zorunda kaldılar. Arıburnu na yaklaşan Anzaklar donanma desteği ile karaya çıkarma yaptılar. Hedefleri Kabaktepe ve Conkbayırı nı ele geçirerek buradan ilerlemekti. 19. Tümen in yer aldığı bu cephede çok şiddetli çarpışmalar oldu. Mustafa Kemal Paşa nın komutan olduğu bu cephede Kabaktepe ve Conkbayırı na yapılan şiddetli çarpışmalarda çoğu zaman cephane sıkıntısı çeken Osmanlı askerleri, Conkbayırı ile Sarıbayır arasındaki stratejik yerleri Anzakların eline geçmekten kurtardı. Cephane sıkıntısından yer yer göğüs göğüse yapılan çarpışmalarda süngü takılarak mukabele edildi. Planladıkları gibi ilerleyemeyen Anzaklar dar bir alana sıkışıp kaldılar 22. İngilizlerin kırk taburla Seddülbahir, Tekeburnu, Ertuğrul Koyu, Marto ve Sıygındere çıkarması planladıkları şekilde olmadı. Çıkarma yapan birlikler Osmanlı askerlerinin şiddetli ateşi karşısında ancak sahilde tutunmaya çalıştılar ve burada kaldılar. Gelibolu çıkarmasında İtilaf Devletleri nin silah ve mermi sıkıntısı yoktu. İki taraf kıyaslama yapıldığında İtilaf Devletleri nin askeri imkânları çok üstündü. Bu üstünlüğe rağmen 25 Nisan da yapılan çıkarma bölgelerinden ileri noktalara ilerleme kaydedilmeyince İngiltere ve Fransa da karamsarlıklar başladı. Tekrar yeni bir hazırlıkla çıkarma yapmak için planlar yaptılar. Bu sefer de 6 Ağustos, büyük çıkarmanın yapılacak olduğu tarih olarak belirlendi. Çanakkale Savaşları nın başından beri yaşanan başarısızlıklar aslında Fransa ve Rusya nın moralini, manevi gücünü ve sabrını tüketmişti. Mevcut çıkarmalara Rusya nın desteği pek olamamakla beraber kendi sorunları ile ancak uğraşabiliyordu. Fransa, yapılacak ikinci çıkarmaya katılmada, bu zamana kadar tadılan başarısızlıkları dikkate alarak pek gönülsüzdü. Bu ne- 22 Ramazan Çalık, Çanakkale Muharebelerine Alman Bakışı, Osmanlı Araştırmaları, s. XX, (İstanbul 2000), s. 374. Bir Milletin Yeniden Dirilişi ÇANAKKALE.indd 27 03.04.2015 15:53:42

28 ÇANAKKALE ZAFERİ denle çıkarmanın yükü büyük ölçüde İngilizlere düşmekteydi. İngiltere çıkarma noktalarını 70 bin civarında askerle takviye etti. 6 Ağustos 1915 te ikinci çıkarma yapıldığında küçük bir adada yarım milyon asker tarihin en büyük savaşını yapmaktaydı. Bu zamana kadar yapılan takviyelerle İtilaf askerleri 210 bini bulmuştu. Conkbayırı na saldırarak ilerlemeye başlayan İngiliz askerleri Osmanlı askerlerine büyük zayiatlar verdiriyorlardı. Bu kritik dönemde Anafartalar grup komutanı olan Mustafa Kemal Paşa savaşın kaderini tayin edecek büyük yararlılıklar gösterdi. İlerlemeye çalışan İtilaf askerlerini çıkarmanın üçüncü gününde durdurdu ve Karaçimen ve Conkbayırı gibi stratejik yerler geri alındı. Bu ikinci çıkarmada da hedeflenen ilerleme sağlanamadı ve İngilizler sahil şeridine sıkışıp kaldılar. Sahile hakim tepeler ise Osmanlı askerleri tarafından tutuldu 23. İtilaf Devletleri Çanakkale ye yaptıkları deniz ve kara harekâtından beklenen hedefe ulaşamayınca büyük moral bozukluğu yaşadılar. Daha fazla da bu başarısızlığı devam ettirmek, savaş stratejisi açısından uygun değildi. Burada sarf edilecek güçlerini diğer cephelere kaydırmak için ekim ayı başlarından itibaren Çanakkale den çekilme planları yapmaya başladılar. Üç kademeli olarak çekilme planı hazırladılar. Savaş alanında bulunan toplar, hayvanlar ve insanlar 10 Aralık, 17-18 Aralık ve 19-20 Aralık ta üç grup hâlinde tedricen geri çekildiler 24. Sonuç İtilaf Devletleri büyük ümitler ve hayaller ile geldikleri Çanakkale den büyük hezimet ve kayıplarla geri döndüler. 180 23 Bayram Akça, Çanakkale Savaşları nda Mustafa Kemal in Rolü, Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt / Volume XXI, Sayı / Numbet 2, (Aralık / December 2012), s. 6 7. 24 Selçuk Duman, Hüsameddin Bey in Çevirilerine Göre Çanakkale Savaşları, Tübar, S. 33 (2013 Bahar), s. 138. Bir Milletin Yeniden Dirilişi ÇANAKKALE.indd 28 03.04.2015 15:53:43

Çanakkale Deniz ve Kara Savaşları (1915) 29 bin civarında askerlerini ölü ve yaralı olarak Çanakkale de kaybettiler. Osmanlı Devleti de 210 bin civarında askerini burada kaybetmiştir. Savaş, insan kaybı noktasında tamamen bir yıkım olarak görülmektedir. Gelibolu gibi küçük bir yarımada da tarihin en büyük savunma savaşı olmuştur. Çağın en gelişmiş ülkelerinin modern silahları karşısında yıkılmak üzere olan bir devletin gösterdiği direnç ve sahip olduğu moral kayda değer niteliktedir. Bu savaşın daha öncekilere göre çok farklı özellikleri de vardır. İngiltere, Avustralya ve Yeni Zelanda gibi uzak sömürgelerden getirdiği askerleri Çanakkale de savaştırmıştır. Bu askerler, memleketlerinden binlerce kilometre uzakta daha önce hiç duymadıkları ve görmedikleri insanlara karşı savaşmışlardır. Cephelerde esir düşen askerlerin birbirlerine davranışları ile savaş ve düşmanlık içinde büyük insanlık dersleri ve hikâyeleri yaşanmıştır. Bir Milletin Yeniden Dirilişi ÇANAKKALE.indd 29 03.04.2015 15:53:43

Şu Boğaz Harbi nedir? Var mı dünyâda eşi? En kesîf orduların yükleniyor dördü beşi, -Tepeden yol bularak geçmek için Marmara ya- Kaç donanmayla sarılmış ufacık bir karaya. Bir Milletin Yeniden Dirilişi ÇANAKKALE.indd 30 03.04.2015 15:53:43

Çanakkale Muharebelerinin Özlü Tarihi Prof. Dr. Nesimi YAZICI Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi GİRİŞ Birinci Cihan Harbi nin başlaması aşamasında Osmanlı Devleti, Rumeli deki bütün toprak varlığını kaybetmesiyle sonuçlanan Balkan Harbi nden yeni çıkmıştı. Ordusu yorgun ve yıpranmıştı, daha da önemlisi moral açıdan büyük çöküntü içerisindeydi. Ülke, kaybedilen geniş toprak parçaları yanında oralardan Anavatana akıp gelen perişan durumdaki muhacirlerin problemleriyle de uğraşmak durumundaydı. Bütün bu şartlar dolayısıyla da yeni bir harbe hazır değildi. Dünya savaşının dışında kalınması için de epeyce özen gösterilmiş, çaba sarf edilmişti. Fakat bir taraftan ülkenin jeopolitik durumu, diğer taraftansa bir kısım Avrupa devletlerinin Osmanlı toprakları üzerindeki farklı hesapları ve nihayet Almanya nın baskıları gibi nedenler dolayısıyla ülke bu büyük harbin içine sürüklenmekten kurtulamadı. Birinci Cihan Savaşı na dört ordu hâlinde gruplanmış 40 tümenle katılan Osmanlı kuvvetleri 1 öncelikle; Sina, Filistin, 1 Osmanlı silahlı kuvvetleri Kasım 1914 teki seferî kuruluşuna göre dört ordu hâlinde 13 kolordu, ikisi bağımsız 38 tümen, dört ihtiyat süvari tümeni, bir süvari tümeni, Van İhtiyat Süvari Tugayı, Van Jandarma Tümeni, beş müstahkem mevkii (Akdeniz, Karadeniz, Çatalca, İzmir, Erzurum), İzmir ve Irak havalisi komutanlıkları ile donanma komutanlığından ibaretti. Doğal olarak Birinci Cihan Savaşı yıllarında birçok yeni 31 Bir Milletin Yeniden Dirilişi ÇANAKKALE.indd 31 03.04.2015 15:53:43

32 ÇANAKKALE ZAFERİ Suriye harekât alanlarıyla Irak ta İngilizler, Doğu Anadolu ve Kafkaslarda ise Ruslarla savaşmaya başladılar. Bu bölgelerdeki savaşlar dolayısıyla ortaya çıkan durumda İtilâf Devletleri, Osmanlı güçlerinin bir başka bölgede meşgul edilmeleri gerektiğini düşündüler. Onlara göre burası Çanakkale Boğazı idi ve buradan İstanbul a ulaşılarak Osmanlı Devleti nin varlığına ebediyen son verilebilirdi. 2 Bunun için kendilerince değerlendirilebilecek bir sebep de bulunmaktaydı. Almanlara ait Goeben ve Breslau isimli iki harp gemisi (Osmanlı donanmasındaki isimleri Yavuz Sultan Selim ve Midilli)Akdeniz de İtilâf Devletleri nin takibinden kaçarak Çanakkale Boğazı nı geçmiş, bunun üzerine 11 Ağustos 1914 tarihinden itibaren bir İngiliz filosu Boğaz geçişlerini kontrol altına almıştı. Çanakkale Muharebelerinin neden ve niçinleri üzerinde fikir yürütülmek istendiğinde 1914 sonlarına kadar, bizzat Çanakkale ve İstanbul boğazlarının ve devletin başkenti İstanbul un durumlarının da birlikte ele alınmasının gerekliliği açıktır. Aslında milletlerarası ilişkiler yönünden bütün Boğazların belirli oranlarda önem taşımış ve taşımakta oldukları bilinmektedir. Bununla birlikte Bering, Malaka ve Cebel-i Tarık gibi bir kısım boğazların diğer küçük veya ancak birkaç ülkeyi ilgilendiren su yollarından çok daha fazla oranda ülke ve milletin ilgi alanı içerisinde olacakları inkâr edilemez bir gerçektir. Fakat tarihen kayda geçirilen zaman akışı içerisinde, hiç şüphesiz İstanbul ve Çanakkale boğazları, dünyanın diğer bütün değişiklikler geçirmiştir. Birinci Dünya Savaşı nda Çanakkale Cephesi (04 Haziran 1915-09 Ocak 1916), s. 1-2. 2 İngilizler açısından Çanakkale nin denizden geçilmesi hedefini, konjonktürel olarak ortaya çıkan duruma, çare olarak düşünülmüş ani bir gelişme olarak değerlendirmemek gerekmektedir. Nitekim bu konunun 1906, 1907, 1911, 1912 ve son olarak 1914 te Birinci Cihan Savaşı nın hemen başlarında, detaylarıyla düşünülmüş ve muhtemel bir deniz harekâtının planlarının yapılmış olduğu, İngiliz belgelerince net biçimde desteklenmektedir. Bkz. Tuncoku, A. Mete, İngiliz Gizli Belgelerinde 18 Mart Zaferi ve Çanakkale Muharebeleri, Çanakkale Muharebeleri 75 nci Yıl Armağanı, Ankara, 1990, s. 29-33. Bir Milletin Yeniden Dirilişi ÇANAKKALE.indd 32 03.04.2015 15:53:43

Çanakkale Muharebelerinin Özlü Tarihi 33 boğazlarından çok daha fazla milletin ilgi ve alâkasını görmüş, kıskançlık ve sahip olma duygularını uyandırmışlardır. 3 Biz burada öne çıkan Çanakkale Boğazı nı ele alacak olursak, Osmanlılar tarafından fethinden itibaren devlet yöneticilerinin dikkat ve ihtimamını çektiğini ve özellikle de İstanbul un başkent olması sonrasında ülkenin kapısı, daha doğru bir ifade ile de kapısındaki kilidi tarzında değerlendirilmiş olduğunu ifade etmemiz yerinde olur. Nitekim bu yöndeki çabaları, her zaman yeterli olmasa da Yıldırım Bâyezid ın 1390 da bir boğaz muhafızlığı kurarak başına Saruca Paşa yı getirmesinden itibaren takip etmemiz mümkün olabilmektedir. Onun bu idarî tedbiri yanında kendisinden sonraki padişahlar ve diğer bazı yöneticiler tarafından, Çanakkale Boğazı nda deniz trafiğini güvenli biçimde yönetebilmek adına çeşitli tedbirler alındığı, bu arada ağır top mevzileri olarak nitelenebilecek tabyaların yaptırıldığı bilinmektedir. Bu yöndeki çalışmaların son dönemde özellikle geliştirilip genişletilmesi söz konusudur. 4 Nitekim Rumeli yakasında Kilitbahir, Seddülbahir; Anadolu yakasındaki Kal a-i Sultâniyye, Kumkale ve bunlara ek olarak Mecidiye, Hamidiye, Mesudiye, Namazgâh, Yıldız, Kepez, Değirmenburnu, Darda- 3 1808 tarihiyle Napoleon Bonapart a atfedilen; İstanbul kime kalacak? Meselenin esası daima budur. sözü boğazların ifade ettiği anlamı başka bir açıklamaya gerek kalmayacak derecede açıklıkla ortaya koymaktadır. 4 Sultan Reşad ın 5-26 Haziran 1911 tarihleri arasındaki Rumeli gezisine katılan İsmail (Tuncu) Bey, bu geziyi anlatan eserinde Çanakkale Boğazı nın ülke savunması için taşıdığı öneme mülkümüzün anahtarı olan boğaz ifadesiyle dikkat çekmiş, İstanbul dan Selanik e gidişte Padişah ın Çanakkale deki nispeten kısa ziyareti sırasında fırsattan istifade ile hemen şehir yanındaki İstihkâm ı ziyaret ederek 35 cmlik toplardan birinin köprüsü üzerine çıkarak burası hakkında yapılan açıklamaları dikkatle dinlemiştir. Bütün bunların sonunda şu cümleyi notları arasına kaydetmiştir: Asker olmadığım hâlde Boğaz ın tabîî îvicâclarını, istihkâm ve tabyaların kesreti ve bilhassa Türk askerlerinin hamâset-i kalbiyyesini bildiğim ve gördüğüm için Çanakkale den cebren geçerim sözünü söyleyen İngiliz amiralinin hatâ ettiğine kânî oldum. Dönüşte Boğaz ı gece geçmek durumunda kalan bir gemide seyahat eden İsmail Bey in anlatımından, bu sırada uygulanan askerî tedbirleri kısmen öğrenmek mümkün olmaktadır. Bir Milletin Yeniden Dirilişi ÇANAKKALE.indd 33 03.04.2015 15:53:43

34 ÇANAKKALE ZAFERİ nos, Nâra, Çimenlik, Ertuğrul, Orhaniye ve benzeri tabyalarının yapılıp imkânlar ölçüsünde silahlandırıldıkları görülmektedir. İngiliz Harp Komitesi nce verilen Çanakkale Boğazı na saldırılarak buranın geçilmesi ve nihayet İstanbul un işgali kararının uygulamaya konulmasında iki görüş ortaya çıkmıştı. Bahriye Nazırı Winston Churchill, Boğaz ın yalnızca deniz kuvvetleriyle geçilebileceğini, 5 Deniz Kuvvetleri Komutanı Lord Ficher ise deniz ve kara birliklerinin müşterek harekâtının gerekeceğini düşünmekteyse de neticede Akdeniz Filosu Komutanı Amiral Carden in, çok sayıda geminin katılacağı sürekli bir harekâtla Boğaz ın zorlanabileceği yönündeki kanaati üzerine, Çanakkale nin deniz kuvvetleriyle geçilmesine karar verildi ve bu durum Fransa ve Rusya ya da bildirildi. İşte bütün gelişmelerden sonra Birinci Cihan Savaşı içerisinde 3 Kasım 1914-9 Ocak 1916 arasında Çanakkale Boğazı ve çevresindeki bölgelerde cereyan eden savaşlara Çanakkale Muharebeleri ismi verildi. Bizim Çanakkale Muharebeleri, Batı kaynaklarınınsa Gelibolu Savaşları olarak isimlendirdikleri bu askerî harekât, Avrupa yanında Asya ve Afrika da üç kıtada cereyan eden Birinci Cihan Savaşı nın en önemli askerî faaliyetlerinden birini oluşturur. Şimdi kronolojik sırasıyla buradaki deniz ve kara harekâtını gösterebiliriz. 1. DENİZ SAVAŞLARI (ŞUBAT-MART 1915) İtilâf Devletleri 3 Kasım 1914 te daha Osmanlı Devleti nin resmen savaşa katılmadığı, kendilerinin de savaş ilan etmedikleri bir sırada 18 savaş gemisinden oluşan İngiliz ve Fransızların Birleşik Filo su ile Çanakkale önlerine geldiler ve içlerinden iki İngiliz savaş gemisinin Boğaz girişindeki Ertuğrul ve Seddülbahir; iki Fransız gemisinin de Kumkale ve Orhaniye 5 Çanakkale Boğazı nı hedefleyen bir deniz harekâtının Winston Churchill için uzun bir geçmişten beri gerçek bir saplantı hâlini almış olduğu görülmektedir. Bir Milletin Yeniden Dirilişi ÇANAKKALE.indd 34 03.04.2015 15:53:43