Dr. Ferhat Güngör Nisan 2013 İşletmelerin piyasa rekabeti nedeniyle daha verimli çalışabilmesi için makineler, her zaman çalışmaya hazır durumda (faal) olması gerekmektedir. Bakım ve Onarım durumu 1. AŞAMA BAKIM 2. AŞAMA ARIZA TESPİT 3. AŞAMA TAMİR- ONARIM MAKİNELERİ FAAL TUTMADA ÜÇ AŞAMA 1
Faal durumda tutmada önemli üç faktör vardır. Bunlar: bakım, arıza tespiti ve tamir/onarımdır. Bakım: Makinelerin verimli çalışması için belirli periyotlarla kontrol edilmeleri gerekir. Belirli periyotlarla yapılan kontrol ve temizlik çalışmalarına bakım denir. Arıza Tespiti: Makinede oluşan arızanın hangi kısımda ve parçada meydana geldiğinin tespit edilmesidir. Tamir/Onarım: Makinelerin bakımlarının yapılması yani belirli aralıklar sonunda makinelerin bazı elemanlarının tahmini ömrü sonunda değiştirilmesi yada belirlenen arızaların giderilmesi sonucunda yapılan işlemlere; tamir/onarım denir. Makinelerin faal durumda tutulması Belirli aralıklarla yapılan bakım işlemine periyodik bakım denir. Bu bakım yönteminde, bakım ekibinin deneyimi ve makinelerin geçmişteki performans ve çalışma şartları göz önünde bulundurularak, makinenin hangi zaman aralıklarında, durdurularak bakıma alınacağı belirlenmelidir. Aynı şekilde, denetime dayalı olarak bakıma alınan makinede hangi parçaların değiştirileceği belirlenir ve bu parçalar stokta hazır bulundurulur. Periyodik bakım; Günlük Bakım, Haftalık Bakım, Aylık Bakım, Altı Aylık Bakım ve Yıllık Bakım olarak planlanır ve yapılır. Koruyucu (Periyodik) Bakım 2
Durum tespiti için muayene Makinelerde Periyodik (Koruyucu) Kontrol Gözle kontrol Periyodik kontroller nasıl Yapılır? Elle Kontrol Titreşim kontrolü Bağlantı elemanlarının kontrolü Yağ akış kontrolü Sızdırmazlık Kontrolü 3
Periyodik kontrolleri yaparken aynı zamanda arıza tespiti de yapmış oluruz. Makineyi gözle kontrol etmek: Makinenin genel görüntüsünü gözle kontrol ederek olması gereken fakat yerinde olmayan bir elemanın gözlenmesidir. (Örneğin, makinenin koruyucu kapakların yerinde olup olmadığı gibi ). Makineyi elle kontrol etmek: Makinenin hareketli kısımlarının hareket edip etmediğinin kontrol edilmesi (Örneğin, torna arabasının, emniyet kapaklarının hareket edip etmediği gibi...). Periyodik kontroller nasıl yapılmalıdır-i? Makinenin titreşimini kontrol etmek: Makinenin gözle görülmeyen dönen kısımlarında (Örneğin, kayış- kasnak ) oluşabilecek bir arıza makinenin titreşimli, vuruntulu çalışmasına neden olur. Bu durum titreşim ölçer araçlarla kontrol edilir. Bağlantı elemanlarını kontrol etmek: Makine üzerinde makine elemanlarını birbirine bağlayan bağlantı elemanlarının gevşeyip gevşemediğini kontrol etmek (Örneğin, cıvata ve somunların, kayıtkızak kamalarının gevşek olup olmadığı gibi ). Periyodik kontroller nasıl yapılmalıdır-ii? 4
Yağ akış kontrolünü yapmak: Makinelerin dişli kısımlarının mutlaka yağlanması gerekir. Dişli kutularının içindeki yağları makinenin üzerindeki yağ kontrol gözleri aracılığıyla yaparız. Buraların mutlaka kontrol edilmesi gerekir. Sızdırmazlık elemanlarını kontrol etmek: Makinelerdeki dişli kutularından hareket; iş miline miller aracılığıyla iletilir. Milleri desteklemek ve daha iyi dönmelerini sağlamak amacıyla genelde rulmanlar kullanılır. Dişli kutularının içindeki yağların rulmanların takılı olduğu yerlerden dışarı sızmalarını engellemek için sızdırmazlık elemanları adı verilen, örneğin; keçeler, contalar, o-ring ler kullanılır. Bazı durumlarda bu sızdırmazlık elemanları görevini yapamaz hale gelirler ve dişli kutusundaki yağ dışarı sızar. Bunun için buraların kontrol edilmesi gerekir. Periyodik kontroller nasıl yapılmalıdır-iii? Makinenin bir günlük çalışması sonunda bakımının yapılması demektir. Günlük bakımda: Makinenin genel bakımı, çalışma alanı, çıkan talaş ve soğutucu artıklarının temizlenmesi yapılmalıdır. Makine ve Tezgahların motorlarının çalışma sesi ve ısısı kontrol edilmelidir. Merkezi yağlama deposu, pnömatik bakım birimi ve hidrolik yağ deposu kontrol edilmeli ve gerekli durumda doldurulmalıdır. Günlük Bakım 5
Makinenin bir haftalık çalışması sonunda bakımının yapılması demektir. Haftalık bakımda: Tüm makinenin muntazam genel bakımı yapılmalıdır. Özellikle şalterler kontrol edilmelidir. Makinenin hareketli kısımlarındaki muhafazalarının gevşeyip gevşemediği kontrol edilmelidir. Makinenin gözetleme pencereleri ve esas hareketli parçaları kontrol edilmelidir. Talaş deposu boşaltılmalı, temizlenmeli ve soğutucu depo ve süzgeci temizlenmelidir. Soğutucu pompasının süzgeci kontrol edilmeli, temizlenmeli ya da değiştirmelidir. Haftalık Bakım Makinenin bir aylık çalışma süresi sonunda bakımının yapılması demektir. Aylık bakımda: Avadanlıklar, takım tutucu gibi makine parçaları kontrol edilmelidir. Soğutucu sıvısı değiştirilmelidir. İtme milleri, kayıt-kızaklar ve sürgülü kapı (Kızakları) yatakları yağlanmalıdır. Vantilatör motoru kontrol edilmeli ve toz ve yağlardan temizlenmelidir. Aylık Bakım 6
Makinenin 6 aylık çalışması sonunda bakımının yapılması demektir. Elektro motorların kömür ve kolektörleri kontrol edilmeli, temizlenmeli ve yenilenmelidir. Durdurma şalteri ve acil kapama şalterinin (Kırmızı Butonun), fren sistemleri fonksiyonu kontrol edilmelidir. Koruma röle kontaklarının kumanda dolaplarındaki sigortaları kontrol edilmelidir. Hidrolik, pnömatik, soğutucu madde ve yağlama sistemlerinin hortum bağlantıları kontrol edilmelidir. 6 (Altı) Aylık Bakım Makinenin bir yıllık çalışması sonunda bakımının yapılmasıdır. Hareket kızaklarının aşınma ve yağ tabakası oluşumu kontrol edilmeli, temizlenmeli ve ayarlanmalıdır. Hareket ileten sistemlerin zincir dişlileri, kayış-kasnakları kontrol edilmeli, gevşekliği alınmalı ve gerdirilmelidir. Merkezi yağlama sisteminde ve hidrolikte yağ değişimi gerçekleştirilmelidir. Aşınan parçalar (rulman, yatak vb) değiştirilmelidir. Yıllık Bakım 7
İş yerlerinde bulunan tüm makinelerin her birine ait; Makinelerin kullanım ve bakım kılavuzlarında (Kitapları, katalogları ) önerilen veya bir atölyedeki bakım onarım teknisyeninin kişisel bilgi, beceri ve deneyimlerine göre belirleyeceği birer bakım takviminin olması gerekir. Bir makineye ait bakım takviminde Günlük, Haftalık, Aylık, 6 Aylık ve Yıllık olarak makinelerin nerelerinin kontrol edileceği belirlenir ve bir çizelge haline getirilir. Bakım Takvimi Örnek Bakım Planı MAKİNE BAKIM PLANI BAKIM DÖNEMİ : 2013 BAKIM TANIMLARI AYLIK 3 AYLIK YILLIK Makine Kodu Makine Adı Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Bakım Sorumlusu MTK03 TEZSAN MATKAP Barış YILDIRIM MTK04 TRADE MARK MATKAP Barış YILDIRIM MTK05 TRADE MARK MATKAP Barış YILDIRIM MTK06 ÇUKUROVA MATKAP Barış YILDIRIM MTK07 AYAZ MAKİNA MATKAP Barış YILDIRIM 8
Periyodik Bakım Takvimi Periyodik Bakım Takvimi 9
Periyodik Bakım Takvimi Periyodik Bakım Takvimi 10
Periyodik Bakım Takvimi Makine üreticileri; ürettikleri makinelerin nasıl kullanılacağına ve periyodik kontrollerinin ne zaman yapılacağını, her tezgâhla birlikte bu katalogları verirler. Makinelerin imalat, montaj ve demontajı için gerekli olan bakım katalog ve kullanım kılavuzlarında aşağıdaki bilgiler bulunur. Komple resimler Parça listeleri (Parça liste, rerim ve kodları) Montaj planı veya toplu bir görünüş Bakım planı Kullanma kılavuzu Servis firma ve adresleri Arıza ve çözüm olasılıkları Çizelgeler Fotoğraflar Amaç, makineyi atölyeye kurup uygun bir şekilde işletmeye almak ve üretim faaliyetlerinde sorunsuz ve verimli bir şekilde çalışmasını sağlamaktır. Bakım Talimatı Oluşturmak için Katalog yada Manuel kullanımı 11
Periyodik Bakım Komple (Montaj) Resimleri: Bir makinenin montaj halindeki durumunu gösteren resimlere komple resim adı verilir. Bir komple resim incelendiğinde aşağıdaki hususlarda bilgi sahibi olunur: Parçaların ebat ve sayıları Parçaların montaj ve demontajları Birlikte çalışacak parçalar Makinenin görevi Ayrıca parçaların imalat resimlerini çizebilme olanağı Tamir, bakım işçiliği, kullanma kılavuzu ile ilgili yararlı bilgiler Manuel'deki montaj resimlerinin önemi 12
Şanzıman tam kesit (montaj) resmi ve parça listesi Atölye planları; bir üretim atölyesinde kullanılan tüm makinelerin yerlerinin gösterildiği planlardır. Bu planlar hazırlanırken veya atölyedeki makineler yerleştirilirken yönlendirme (Sevk) teknikleri uygulanır. Yönlendirme teknikleri, bütün nakil, taşıma, üretim, montaj ve kontrol aşamalarından oluşur. Yönlendirme metotları aracılığıyla malzeme akışı sağlanmaktadır. Yani üretim için malzemenin, donanımların, iş takımlarının, aletlerin temin ve hazır edilmesi demektir Atölye planları ve Malzeme akışını yönlendirme 13
Atölye makine yerleşim planları Malzeme akış planları Elektrik tesisat ve kuvvet (güç) planları Kolon şeması (Enerji dağıtım) planı Hava (pnömatik) dağıtım planları Doğalgaz planları NOT: Bütün planlar güncel olmalı, ulaşılabilir, okunabilir ve yapılan değişiklikler revize edilmiş olmalıdır. Faal Atölyelerde bulunması gereken planlar Yapıldıkları malzemeye göre sızdırmazlık elemanları: Bezli Malzemeden Yapılan Sızdırmazlık Elemanları Bezli NBR: Pamuklu beze nitril emprenye edilerek hazırlanır. Bezli FKM: Pamuklu beze viton emprenye edilerek hazırlanır. Esnek Malzemeden Yapılan Sızdırmazlık Elemanları Silikon Nitril Viton Neopren Poliüretan Etilen propilen kauçuk Doğal kauçuk Termoplastik Malzemelerden Yapılan Sızdırmazlık Elemanları Katkılı teflon, katkılı veya katkısız polyamid, katkılı veya katkısız polyacetal, fiber gibi malzemelerden yapılırlar. Sızdırmazlık elemanları 14
Statik sızdırmazlık elemanları Contalar O-ring (halkalar) Dinamik sızdırmazlık elemanları Toz keçeleri Piston kolu keçeleri Piston keçeleri Sızdırmazlık Elemanları Kullanıldığı Yere Göre sınıflandırılması Sızdırmazlık elemanlarından KEÇELER Keçenin dudağı mil üzerinde dinamik, dış çapı ise statik sızdırmazlık sağlar. Keçenin tipi ve malzemesi sızdırmazlığın sağlandığı ortamın özelliklerine göre değişir. Doğru yerde doğru keçe kullanılmalıdır. Doğru monte edilmelidir. Pahalı makineleri değersiz hale getiren keçelerin hatalı seçimi ve montajıdır. Keçeler TS 868-1, TS 868-2, TS 868-3, TS 868-4, TS 868-5 e göre standartlaştırılmışlar. 15
Keçe Malzemeleri ve gösterilişleri Yağın bulunduğu ortamlarda sızdırmazlık için keçeler kullanılır Keçenin çalıştığı mil h11 toleransında olmalıdır. Keçenin çalışacağı milin yüzeyinin sertliği 45 55 HRC olmalıdır. Yüzey pürüzlülüğü, dönen millerde Ra=0,2 0,8 Mikrometre olmalıdır. Eski keçeyi yerinden çıkarırken yeri bozulmamalıdır Keçeyi montajdan önce, tip, ölçü ve kalitesini göz kontrolünden geçiriniz. Dudak malzemesinin, ortam şartlarına uygunluğunu kontrol ediniz. Ambalajdan keçe elle çıkarılır, keskin bir alet kullanılmaz. Ambalajdaki son ürüne kadar keçe etiketini koruyunuz. Keçe dudağının montaj sırasında milde sürtündüğü her yüzey temiz, passız ve işlenmiş olmalıdır, Kama kanalı gibi keskin köşeli uçlu millerde koruyucu yüksük kullanınız. Yuva ölçülerini kontrol et, standarda uygun olmasını sağlayınız. Keçe yönüne dikkat et, yay yağ ikilisini unutmayınız. Keçe dudağını veya mili montajdan önce kayganlık için yağlayınız. Keçeyi doğru montaj aparatı ile yuvaya dik ve sabit hızda çakınız. Çekiçle keçeye asla vurmayınız. Yay boyunu kısaltmayın, esnekliğini bozmayın. Montaj sırasında keçe merkezinin, mil merkezinde olmasını sağlayınız. Keçeyi tersten monte ederken, keçeyi deforme etmeyiniz. Soğuk olan keçeyi çakmadan önce, sıvı içinde ortam sıcaklığına getiriniz. Sökülen keçeyi tekrar kullanmayınız ve ambalaj etiketini kaydedip, hatalı kullanımı önlemek için keçeyi yok ediniz Keçe montajında dikkat edilmesi gereken hususlar 16
Keçeler Malzeme Kodu Avantajları ve Özellikleri Termoplastik L poliüretan (TPU) Hidrojene nitril kauçuk H (HNBR) Aşınmaya karşı yüksek direnç; geniş bir sıcaklık aralığı esnekliği; yağlara, gres yağlarına ve birçok çözücüye karşı dirençlidir. Yüksek mekanik güçleri ve aşınmaya karşı daha dayanıklı olmalarıdır. Ortam dayanıklılığı NBR' ninki gibidir. Kullanım sınırı 150 C dır. Yün K Genel olarak toz tutma görevi yapar. Yağ sıçramalarını önlemek için de kullanılan yün, sürekli çalışmalarda ve salgılı millerde önerilmez Deri D Sağlamdır ve aşınmaya dayanıklıdır. -70 C ile 100 C'ye kadar sıc. kullanılabilir. Aralıklı yağlama yapılan ve mil yüzeyinin aşınmış ya da düzgün olmadığı yerlerde önerilir Poliamid (PA) C (Naylon) 20 C ile 90 C arasında kullanılabilir. Özel tiplerinde kullanım sınırı 140 C' ye kadar çıkabilir. Sürtünme ve aşınma özellikleri çok iyidir. Yağlara, yakıtlara, esterlere, ketonlara karşı dayanıklıdır. Politetrafloroetilen (PTFE) Keçeler ve Özellikleri F Sanayide kullanılan hemen hemen tüm kimyasal maddelere dayanıklı bir plastik malzemedir. -260 C ile 260 C arasında kullanım alanları vardır. Sürtünme katsayısı en düşük katı maddedir. Yapışma özelliği göstermez, yağlamasız yatak malzemesidir. Bazı tipleri çok iyi elektrik yalıtkanıdır. Uygulama alanına göre saf, cam elyaflı, karbonlu, grafitli, bronzlu, molibden sülfürlü PTFE kullanılır Doğal kauçuk (NR) T Kullanma sıcaklığı -60 C ile 90 C dır. Ortam dayanımı yönünden SBR ile benzer özellikler gösterir. Yüksek esneklik ve mekanik özellikler gerektiren yerlerde kullanılır Stiren butadie kauçuk (SBR) Etilen propilen kauçuk (EPM, EPDM) Florokarbon kauçuk (FKM) R E V Glikol esaslı fren yağlarına, asit ve bazlara karşı dirençlidir. Bu malzeme -50 C ile 100 C arasında kullanılır. Yakıt ve petrol esaslı yağlara dayanıklı değildir. -40 C ile 150 C arasında kullanılabilir. Fosfat ster akışkanlara, glikol esaslı fren yağlarına, su buharına, ozona ve hava koşullarına direnci iyidir. Yakıtlar ve petrol esaslı yağlar için uygun değildir -30 C ile 220 C sıcaklıklar arasında kullanılır. Gres, yağ, yakıt, çözücü ve kimyasal maddelerin büyük çoğunluğuna dayanıklıdır. Yüksek sıcaklık ve yüksek devirli ortamlarda ve krank keçelerinde kullanılır, ancak pahâlı malzemedir. Keton, âmin, ester, eter içeren akışkanlara dayanımı kötüdür. Nitril kauçuk (NBR) N Keçe uygulamalarının büyük bir kısmı için önerilen, yağ ve greslere dayanıklı, genel amaçlı malzemedir. Glikol esaslı fren yağlarına ve EP katkılı yağlara direnci zayıftır. Nitril kauçuk tipik olarak -40 C ile 105 C arasındaki sıcaklıklarda kullanılır, aralıklı çalışmalarda 120 C'ye kadar dayanıklıdır. Fiyat/fonksiyon dengesi yönünden tercih edilir. O halkaları mükemmel bir contalama elemanlardır. O halkaları endüstride daha çok İngilizce ve Almanca karşılığı olan O-ring adıyla anılmaktadır. O-halkaları statik sızdırmazlık ve dinamik sızdırmazlık gerektiren yerlerde kullanılırlar. O-halkalar TS 3477 (DIN3771) e göre standartlarda üretilirler. Dairesel kesitli olan bu halkalar statik, dinamik ve dönel mil sızdırmazlık sağlayan halkalar, dört ayrı tipte yapılırlar. Sızdırmazlık elemanı O-Ring ler Dinamik Sızdırmazlık Dönel mil sızdırmazlık 17
İçi dolu O-halkaları: Bu elemanlar flanşlarda statik contalama işlerinde kullanılırlar. Malzemeleri PTFE olup bunlar genellikle yüksek vakumlu ve özel akışkanlarda kullanılır. İçi boş O-halkaları: Bunlar bir miktar ezerek contalamayı sağlamak için daha küçük bir kuvvet gerektiği durumlarda kullanılırlar. Sızdırmazlığını sağlayacağı akışkanın cinsine göre; Viton, Etilen- Propilen, Silikon, PTFE vb. malzemelerden yapılırlar. (Yandaki resim) İçi dolu ve boş O-Ring ler İçi gaz dolu O-halkalar: Bu tip halkalar alüminyum olmamak üzere bütün metallerden yapılabilirler. Bunlar genellikle bakır ve çelikten olurlar. Bu tip halkalar çok yüksek işletme basıncı olan yerlerde kullanılır. İçteki gaz basıncının görevi halkanın geniş bir sıcaklık alanındaki durumlara daha iyi uyum sağlamaktır. Delikli O-halkaları: Bunlarda metaldendir ve iç çevresinde küçük delikler açılmıştır. Yüksek işletme basıncı bu deliklerden halkanın içine girip basınç dengesi sağlamakta ve halkanın yüksek işletme basıncından dolayı fazla ezilmesini önlemektir. O-Ring ler 18
Kullanılmış bir sızdırmazlık elemanını kesinlikle bir kez daha kullanmayınız. O-halkayı yerine takmadan önce yüzeyinin temiz olduğuna ve sızdırmazlığı etkileyecek toz ve yabancı eleman olmadığına emin olunuz. Sabunlu su ile temizlik yapılabilir. Hareketli sızdırmazlık elemanlarını kesinlikle kuru çalıştırmayınız O-halkalar temizlendikten sonra oda sıcaklığında kurutulmalıdır. Kaba yüzeylerin, dişlerin ya da diğer engellerin üzerinden geçirilirken şekilde gösterilen konik ya da silindirik bilezik kullanınız O-halkalar mil üzerinden yuvarlandırılarak ya da burularak geçirilmeli, aşırı gerdirilmemelidir. Takmayı kolaylaştırmak için yuva ya da mil ucuna pah ya da kavis yapılmalıdır. O-ring montajı O-Ring lerin dıştan ve içten diş açılmış yüzey üzerine montajı Karter Sızdırmazlık Elemanları Karter, makinelerde güç aktarma organları olarak da tanımlanan dişlileri bir arada tutarak onlara yataklık eden aynı zamanda yağ deposu görevi görerek dişlilerin yağlanmasını sağlayan gövde, dişli kutusu olarak da adlandırılan kısımdır. Makinelerde daha çok dişli kutusu veya fener mili kutusu olarak adlandırılırlar Sızdırmazlık elemanı Contalar 19
Boyun Sızdırmazlık Elemanları Bir makinenin dişli kutusundan dönme hareketinin dışarıya çıktığı kısımlar olan iş millerinin (fener mili) bağlantı kısımlarında, dişli kutusu (karter) içindeki yağların dışarı sızmasını engellemek amacıyla kullanılan sızdırmazlık elemanlarıdır. Bu sızdırmazlık elemanları contalar adıyla anılırlar. Boyun sızdırmazlığında kullanılan Contalar Sızdırmazlık elemanının takıldığı boyun Birbirine göre hareket etmeyen iki madeni parça arasından akışkan sızmasını önlemek amacıyla kullanılan yumuşak gereçten yapılmış ara parçalara Conta denir. Flanşlı borulardan oluşan bir tesisatta, iki flanşın alın yüzeyleri arasından akışkan sızmasını önlemek için, hâlka biçiminde contalar kullanılır. Benzin ve dizel motorlarında, gaz kaçışını önleyen silindir bloğu ile silindir bloğu kapağı arası contası; yağ kaçışını önleyen karter (motorun yağ deposu) ve sübap kapağı contaları gibi. Atölyelerdeki makinelerden birinin (örneğin, torna tezgâhı, matkap tezgâhı gibi) dişli çark kutusu kapağından akışkan sızmasını önlemek için contalar kullanılır. Contalar; Yumuşak contalar, Metal saclı yumuşak contalar, Metal contalar. olmak üzere üç ana grupta toplanır Contaların kullanımları 20
Yumuşak Contalar Mukavva Conta Lastik DIN 2693 PTFE Teflon DIN 2960, 2961 ve 2962 İt (Polypyrit, Klingerit, Erkalit) DIN 3754 YUMUŞAK CONTALAR Metal Saclı Yumuşak Contalar Bu tip contalar DIN 31263/C ve DIN 2698 e göre standartlaştırılmış ve özellikleri tanımlanmıştır. Metal Contalar Çeşitli şekillerde yapılan metal contaların bazıları Alman normlarına göre kabul edilmiş, bazılarıysa norm dışı bırakılmıştır. Norm dışı bırakılan metal conta tiplerinin sivri köşelileri flanşların sıkıştırılmasında ezilip sızdırmazlığı çok iyi sağladıkları için ve yapımları basit olduğu için geniş kullanım alanları vardır. Metal contalar genellikle yumuşak alüminyum, yumuşak bakır, yumuşak demir, çelik 35, 13 Cr Mo 44 gibi alaşımlı çelik ve östenitik çelik kullanılır. Metal Saclı Yumuşak ve Metal Contalar 21
22