ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Tevfik YILDIRIM KENTSEL VE ARKEOLOJİK SİT ALANINDA ADANA/TEPEBAĞ HÖYÜĞÜ VE PLANLAMA SÜRECİNDE KENTSEL ARKEOLOJİ, KENTSEL DÖNÜŞÜM, REHABİLİTASYON İLE ARKEOPARK KAVRAMI ARKEOMETRİ ANABİLİM DALI ADANA, 2010

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ KENTSEL VE ARKEOLOJİK SİT ALANINDA ADANA/TEPEBAĞ HÖYÜĞÜ VE PLANLAMA SÜRECİNDE KENTSEL ARKEOLOJİ, KENTSEL DÖNÜŞÜM, REHABİLİTASYON İLE ARKEOPARK KAVRAMI Tevfik YILDIRIM YÜKSEK LİSANS TEZİ ARKEOMETRİ ANABİLİM DALI Bu tez 02/02/2010 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri TarafındanOybirliği/Oyçokluğu İle Kabul Edilmiştir.... Yrd.Doç.Dr. K.Serdar GİRGİNER Doç.Dr.Aslı Erim ÖZDOĞAN Prof.Dr.Selim KAPUR Danışman Üye Üye Bu tez Enstitümüz Arkeometri Anabilim Dalında hazırlanmıştır. Kod No : Prof.Dr. İlhami YEĞİNGİL Enstitü Müdürü Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ KENTSEL VE ARKEOLOJİK SİT ALANINDA ADANA/TEPEBAĞ HÖYÜĞÜ VE PLANLAMA SÜRECİNDE KENTSEL ARKEOLOJİ, KENTSEL DÖNÜŞÜM, REHABİLİTASYON İLE ARKEOPARK KAVRAMI Tevfik YILDIRIM ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ARKEOMETRİ ANABİLİM DALI Danışman: Yrd. Doç. Dr.K. Serdar GİRGİNER Yıl : 2010, Sayfa: 202 Jüri : Yrd. Doç. Dr. K. Serdar GİRGİNER Doç. Dr. Aslı Erim ÖZDOĞAN Prof. Dr. Selim KAPUR Temel amaç; arkeolojik ve kentsel sit alanında bulunan Tepebağ Höyüğündeki planlama sürecini, kentsel Arkeolojiyi, kentsel dönüşüm sürecini araştırmak ve Arkeopark oluşturulması, Cumhuriyet Dönemi yapıların rehabilitasyonu ve bölgenin Koruma Amaçlı İmar planının yenilenmesi için gereken stratejinin belirlenmesidir. Tüm bunlara paralel olarak, dünya, ulusal, bölgesel ve yerel anlamda çalışma alanına yön verebilecek eşdeğer nitelikteki çalışmaların da değerlendirilmesidir. Sonuçta tarihi kent merkezi fonksiyonu ile kentsel dönüşüm olanaklarını ve toprağın altıyla üstündeki kültürel mirasımızın uyumu, oryantasyonu ile rehabilitasyonu sağlayacak bir proje hazırlanmıştır. Alan kent hayatına ve turizme kazandırılmaya çalışılmıştır. Sürecin olmazsa olmaz olan arkeolojik kazı ile devamı sağlanmalıdır. Anahtar Kelimeler: Koruma Amaçlı İmar Planı, Kentsel Arkeoloji, Arkeopark, Tarihi Kent Adana Projesi, Tepebağ Höyük. I

ABSTRACT MSc. THESIS URBAN AND ARCHAEOLOGICAL CONSERVATION AREA ADANA/TEPEBAĞ HÖYÜK AND PLANNING PROCESS; URBAN ARCHAEOLOGY, URBAN TRANSFORMATION, REHABİLİTAION WITH ARCHAEOPARK CONSEPT Tevfik YILDIRIM DEPARTMENT OF ARCHAEOMETRY INSTITUTE OF NATURAL APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF ÇUKUROVA Supervisor: Asst. Prof. Dr. K. Serdar GİRGİNER Year : 2010, Pages: 202 Jury : Asst. Prof. Dr. K. Serdar GİRGİNER Assoc. Prof.Dr. Aslı Erim ÖZDOĞAN Prof.Dr. Selim KAPUR The main purpase; Archaeological and urban conservation area in the planning process in Tepebağ Höyük, the urban archeology, investigate the process of urban transformation and creation Archaeopark, Republican Period rehabilitation of structures and conservation plan for the renewal of the required strategy is to determine. Parallel to all of this, world, national, regional and local meaning given in the study area can be directed to the equivalent quality of the study were evaluated. As a result, the historical city center with the function of urban transformation opportunities and with under of the soil above the integration of cultural heritage, a project that will provide rehabilitation and orientation were prepared. The city has been trying to gain life and tourism. Sine qua non of the process of archaeological excavations continue to be provided. Keywords: Conservation Plan, Urban Archaeology, Archaeopark, Historical City Adana Project, Tepebağ Höyük. II

TEŞEKKÜR Yüksek lisans tez çalışmam süresince, bu tezin oluşum ve yönetim aşamalarında yardımlarını ve desteğini benden esirgemeyen, çalışmalarımda her türlü olanağı sağlayan danışman hocam Yrd.Doç.Dr. K. Serdar GİRGİNER e sonsuz saygı ve teşekkürlerimi sunarım. Çalışmam süresince, bilimsel katkılarını sunan Prof Dr. Selim KAPUR ve Doç.Dr. Aslı Erim ÖZDOĞAN a teşekkürlerimi sunarım. Çalışmanın idari ve arşiv bölümlerinde katkıda bulunan Adana İl Özel İdaresi Genel Sekreteri Sn Remzi Oğuz YILMAZ ve İnsan Kaynakları Daire Başkanı Sn Zehra DURAK a ayrıca teşekkürlerimi sunarım. Araştırmamın her aşamasında destek ve yardımlarını esirgemeyen Sayın Yrd.Doç.Dr. Duygu (SABAN) ÖKESLİ ye, Adana Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu verilerini paylaşıma açan, bilgi ve yardımları ile katkıda bulunan başta Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürü Sn İsmail SALMAN a olmak üzere tüm koruma kurulu çalışanlarına, yazım çalışmalarında yardımlarını esirgemeyen Sayın Utku ŞENSOY a, çok teşekkür ederim. Tezin yürütülmesinde katkıda bulunan Arkeometri Anabilim Dalı ve Arkeoloji Bölümü hocalarına ve personeline teşekkür ederim. Turizm ve tanıtım konularında yardımlarını esirgemeyen Dr. M. Cihan YAVUZ a teşekkür ederim. Ayrıca bu yoğun süreçte gizli kahramanlar olarak desteklerini benden esirgemeyen tüm aileme gösterdikleri anlayış ve ilgiden dolayı teşekkür ederim. III

İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ.....I ABSTRACT.....II TEŞEKKÜR....III İÇİNDEKİLER...IV ŞEKİLLER DİZİNİ....VI TABLOLAR DİZİNİ..........XI 1. GİRİŞ....1 1.1. Çukurova nın Fiziki ve Tarihi Coğrafyası.... 1 1.1.1.Antik Devirlerden Günümüze Çukurova nın Fiziki Coğrafyası...3 1.1.1.1. Jeomorfoloji.. 3 1.1.1.2. Metallurji........5 1.1.1.3. Geçitler ve Yollar........ 7 1.1.1.4. Gülek Boğazı, Bahçe veya Beylan (Topboğazı Geçidi) Geçitleri...8 1.1.1.5. Kizzuwatna yı Orta Anadolu ve Mezopotamya ya Bağlayan Yollar.....9 1.1.1.6. Bizans ve Osmanlılar Devrinde Kilikya yı Orta Anadolu ile Bağlayan Yollar... 11 1.1.1.7. Deniz Ulaşımı ve Limanlar. 12 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR.. 23 2.1. Sit ve Uygulamaları..23 2.1.1. Kentsel Arkeoloji ve Uygulamaları 40 2.1.1.1. Kentsel Arkeolojinin Gelişimi 40 2.1.1.2. Kentsel Arkeolojinin Tanımı.. 44 2.1.1.3. Türkiye de Kentsel Arkeoloji Çalışmaları.. 45 2.1.1.4. Kentsel Arkeoloji ve Planlama... 48 2.1.1.5. Kentsel Arkeolojik Mirasın Yönetimi, İzlenilen Farklı Yöntemler ve Türkiye de Uygulanabilirliği. 50 2.1.2. Kentsel Dönüşüm ile Kentsel Rehabilitasyon ve Uygulamaları.55 IV

2.1.2.1. Kentsel Dönüşümün Tarihi.... 62 2.1.2.2. Kentsel Dönüşümün Yöntemleri.. 64 2.1.2.3. Kentsel Dönüşüm ve İlgili Yasalar... 65 2.1.2.4. Kentsel Dönüşümün Amaçları... 71 2.1.2.5. Adana da Kentsel Dönüşüm Uygulamaları 73 2.1.2.6. Dünyadan Örnekler.... 76 2.1.2.7. Türkiye de Süreç ve Öne Çıkan Kentsel Dönüşüm Projeleri.... 82 2.1.2.8. Kentsel Rehabilitasyon Projeleri.... 90 2.1.3. Açıkhava Müzeleri Ören yerleri ve Arkeopark..101 2.2. Adana Kent Merkezinde Turizm ve Sit Uygulamaları 105 2.2.1. Tepebağ Höyüğünde Yapılan Arkeolojik Araştırma ve Sondajlar 108 2.2.2. Alandaki Restorasyon, Rehabilitasyon ve İmar Planı-Uygulamaları Çalışmaları..111 3. MATERYAL ve METOD............134 3.1. Materyal......134 3.1.1. Çalışma Alanı.......135 3.2. Metod..136 4. ARAŞTIRMA ve BULGULAR.......... 138 4.1. Tepebağ Höyük ve Sit Uygulamaları........138 4.2. Tepebağ Höyük ve Kentsel Arkeoloji....... 139 4.2.1. Tescilli Tepebağ Höyük teki Evler 142 4.2.2. Adana Kalesi 143 4.3. Kentsel Dönüşüm ve Kentsel Rehabilitasyon Açısından Tepebağ Höyüğünün Konumu.... 148 4.3.1. Ulaşım 169 4.4. Kurumsal, Sivil Toplum Örgütleri, Mevzuat Yaklaşımları ve Uygulamaları......173 5. SONUÇLAR ve ÖNERİLER....... 179 5.1. Araştırma Sonuçları....179 5.2. Adana Kent Merkezi Tarihsel Dokusu ve Tepebağ Höyükle İlgili Turizm V

Planlaması...180 5.3. Kentsel ve Arkeolojik Sit Alanında Tepebağ Höyüğü nde Arkeolojik Kazı- Kentsel Arkeoloji, Kentsel Dönüşüm, Rehabilitasyon ile Arkeopark Olarak Düzenlenmesine Yönelik Gereksinimler.184 5.4. Adana Kent Merkezi Tarihsel Dokusu ve Tepebağ Höyük İçin Arkeopark Projesinin Uygulanabilirliği...187 KAYNAKLAR.....190 ÖZGEÇMİŞ......202 VI

ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 1.1.Tepebağ Höyük Akdeniz den 45 km uzaklıktadır...13 Şekil 1.2. Kahire, Gizeh deltası Akdeniz den 170 km uzaklıktadır...13 Şekil 1.3. Çukurova nın 3 boyutlu eğim analizi.......18 Şekil 1.4. Kırmızı çizgi tahmini kıyı çizgisi ve sarı alan ise Tepebağ Höyüğü nü göstermektedir.. 18 Şekil 1.5. Çukurova Genel Eğim Durumu...... 20 Şekil 1.6. 19.yüzyılda V.Langlois nın tasvir ettiği Tepebağ Höyük, Taş Köprü ve Seyhan Nehri üzerinde deniz trafiği.21 Şekil 2.1. Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurullarının 2006 yılı Karar Sayıları........28 Şekil 2.2. Türkiye deki Sit Alanı Sayıları.........33 Şekil 2.3. Önemli yerleşmelerin eşit ölçekte gösterimi......35 Şekil 2.4. Önemli Höyüklerden Suriye-Halep-Aleppo......36 Şekil 2.5. Suriye-Halep-Aleppo Höyüğü nün uydu görüntüsü..36 Şekil 2.6. Gaziantep Kalesi ve tescilli yapılan bulunduğu sit alanı....37 Şekil 2.7. Gaziantep şehir merkezindeki Höyüğün ve üstündeki kalenin görüntüleri....37 Şekil 2.8. DİYARBAKIR kalesi ve Höyük.......38 Şekil 2.9. MISIR KAHİRE kale ve Höyük uydu görüntüsü.......38 Şekil 2.10. Kuzey İngiltere'de önemli bir Roma yerleşmesi olan York kentinde yapılan kentsel arkeolojik çalışmalar 43 Şekil 2.11. Kentsel Arkeoloji Kurtarma Kazıları, Mozaikli bir taban Eski Foça......49 Şekil 2.12. İdeal Arkeolojik Potansiyel......... 50 Şekil 2.13. Verona kent merkezinde arkeolojik katmanların sergilenmesi ve kent yaşamına katılması adına başarılı bir örnek.. 51 Şekil 2.14. Kudüs te kentsel arkeolojik değerlerin, kent yaşamına katılması.....52 Şekil 2.15. TOKİ Kentsel Dönüşüm Uygulama Düzeneği.... 61 VII

Şekil 2.16. Adana da Kentsel Dönüşüm Alanları..74 Şekil 2.17. Adana da Kentsel Dönüşüm Alanları......74 Şekil 2.18. Yenilenmeden Önce 1980 yılı.........76 Şekil 2.19. Yenilenmeden Sonra 1987 yılı...77 Şekil 2.20. La Defense Uydu Kent Projesi konumu..........77 Şekil 2.21. 1954: Bir zamanlar Gammeltorv ve Nytorv Meydanları otopark olarak kullanılmaktaydı......78 Şekil 2.22. 2006: Meydanlar yeniden canlandırılan ve kentteki en sevilen toplanma noktalarıdır.......78 Şekil 2.23. Proje Alanı.........80 Şekil 2.24. Poblenou ve Forum Alanı 2004 Projesi.......80 Şekil 2.25. Kabe Kentsel Dönüşüm Projesi.......81 Şekil 2.26. Almanya da Hamburg Hafen City Kentsel Dönüşüm Alanı 82 Şekil 2.27. Haydarpaşa Dönüşüm Projesi......85 Şekil 2.28. Haydarpaşa Kentsel Dönüşüm Projesi..86 Şekil 2.29. Haydarpaşa projesine değişik bir bakış açısı sunan çizimler 86 Şekil 2.30. Küçükçekmece Kentsel Dönüşüm Projesi....87 Şekil 2.31. Kartal Pendik Kentsel Dönüşüm Projesi... 87 Şekil 2.32. Kartal Pendik. 88 Şekil 2.33. Galataport Projesi.....88 Şekil 2.34. Ankara da İlan Edilen Kentsel Dönüşüm Bölgeleri ve Alansal Büyüklükleri..... 89 Şekil 2.35. Uydu görüntüsü üzerinde çalışma alanı........90 Şekil 2.36. Karakter haritası; özellikli, tescilli yapılar ve malzemelere göre ayrımı.....91 Şekil 2.37. Kahire Al Azhar Yenileme Alanı. 92 Şekil 2.38. Kahire Al Azhar Yenileme Alanı. 93 Şekil 2.39. Sanaa-Yemen.....93 Şekil 2.40. Sana.. 93 Şekil 2.41. EL HAFSIA-TUNUS Kentsel Rehabilitasyon Projesi ve Uygulamaları... 93 VIII

Şekil 2.42. EL HAFSIA-TUNUS.. 94 Şekil 2.43. TUNUS....94 Şekil 2.44. BEYRUT. 94 Şekil 2.45. NANTES-FRANSA...94 Şekil 2.46. Ödemiş İlçesinde Kentsel Rehabilitasyon Çalışması...95 Şekil 2.47. Akaretler Projesi...95 Şekil 2.48. Tarlabaşı Yenileme ve Dönüşüm Projesi.97 Şekil 2.49. Tarlabaşı Yenileme ve Dönüşüm Projesi.97 Şekil 2.50. Neslişah ve Haticesultan mahalleleri (Sulukule) Yenileme Projesi.98 Şekil 2.51. Dikmen Vadisi Dönüşüm Projesi.98 Şekil 2.52. Küçükyalı Arkeoloji Parkı Projesi Görüntüleri..103 Şekil 2.53. Milano Kentinin Kuzeydoğusunda Brescia Bölgesindeki Arkeopark...104 Şekil 2.54. Brescia Bölgesindeki Arkeopark taki İşlikler....104 Şekil 2.55. Brescia Bölgesindeki Arkeopark taki Faaliyetler..105 Şekil 2.56. Tepebağ Höyüğünün Tepe Noktasındaki Kazıda Bulunan Heykel...109 Şekil 2.57. Tepebağ Kazı Projesi Afişi....110 Şekil 2.58. Planlama Kademelenmesi.. 112 Şekil 2.59. 1937 ve 1940 Herman Jansen Planları... 114 Şekil 2.60. 1892 tarihli Adana Haritası....116 Şekil 2.61. 1909 yılı halihazır durumu.....116 Şekil 2.62. 1960 lı yılların 1/1000 ölçekli halihazır haritası...117 Şekil 2.63. 1960 lı yılların 1/5000 ölçekli Nazım İmar Planı..117 Şekil 2.64. 1960 lı yılların 1/1000 ölçekli Uygulama İmar Planı...118 Şekil 2.65. Koruma Amaçlı İmar Planı (1/1000 ölçekli)..119 Şekil 2.66. 1/5000 Ölçekli Koruma Amaçlı İmar Planı...121 Şekil 2.67. Karşılaştırmalı Sit Sınırı Haritası... 123 Şekil 2.68. Protokol Yolu....125 Şekil 2.69. Özel Proje Alanları.127 Şekil 2.70. Adana Kent Merkezindeki Tescilli Kültür Varlıkları.....131 Şekil 2.71. Proje Alanındaki Tescilli Yapıların 2008 deki Durumu 132 Şekil 3.1. Çalışma Alanı.........135 IX

Şekil 4.1. Tepebağ Höyüğü nün 3 boyutlu kuzeybatıdan görünümü....140 Şekil 4.2. Tepebağ Höyüğü nün topografik planı ve karolajı 140 Şekil 4.3. 1960 lı yıllarda çekilmiş Tepebağ Höyüğü nün hava fotoğrafı ve eşyükselti eğrileriyle eski yerleşimin görünüşü. Henüz Cemal Gürsel Caddesi açılmamış durumdadır..141 Şekil 4.4. 1800 lü yıllarda çizilen Adana Kalesi Gravürü... 144 Şekil 4.5. Adana kalesi, Adana'nın Tepebağ ve Kayalıbağ mahalleri mevkiinde kurulmuştur... 145 Şekil 4.6. Atatürk Evi nin hemen arkasında bulunan Adana Kalesi Sur Bedeni Kalıntısı...145 Şekil 4.7. İmar Planı Tadilatı Dosyasından, Cemal Gürsel Caddesi Üzerindeki Bağkur Binası nın arkasında bulunan Adana Kalesi Sur Duvarı Kalıntısı.. 146 Şekil 4.8. Temsili Adana İç ve Dış Kalesi Surları ile Tepebağ Höyük Üzerinde Uçuş Görüntüsü.147 Şekil 4.9. Temsili Adana İç ve Dış Kalesi Surları ile Tepebağ Höyük Üzerinde Uçuş görüntüsü.. 147 Şekil 4.10. İl Özel İdaresi Mülkiyetleri....150 Şekil 4.11. İl Özel İdaresi Mülkiyetleri ve İmar Planı. 151 Şekil 4.12. 1996 Yılı Kat Adedi..152 Şekil 4.13. 2007 Yılı Kat Adedi.. 153 Şekil 4.14. 1996 yılı ve 2007 yılı dolu-boş durumu karşılaştırması.154 Şekil 4.15. 1996 yılı ve 2007 yılı arazi kullanım karşılaştırması.154 Şekil 4.16. Sit Alanındaki Yapıların Ruhsat Sahipliliği...162 Şekil 4.17. Şehir Plancıları Odası Adana Şubesi Tarafından 2003 Yılında Geliştirilmiş Olan Ulaşım Önerisi.. 163 Şekil 4.18. Tepebağ Höyük ve Yakın Çevresinde Zirve Saatlerinde Araç Sayımı Yapılan Noktalar..171 Şekil 4.19. Tepebağ Höyük ve Yakın Çevresinde Ulaşım Master Planı Taslağı..172 Şekil 5.1. Roma da Turistik Kartpostallar...... 183 X

Şekil 5.2. Roma da Turistik Kartpostallar...... 183 Şekil 5.3. Roma da Turistik Kartpostallar...183 Şekil 5.4. Arkeopark Projesinin 3 Boyutlu Taslak Çizimi... 187 Şekil 5.5. Arkeopark Projesi nin merkez alanı....188 XI

TABLOLAR DİZİNİ SAYFA Tablo 2.1. GEE (gayrimenkul Eski Eserler) ve AYK (Anıtlar Yüksek Kurulu) Döneminde (1951-1983) alınmış Kararların İllere Dağılımı......32 Tablo 2.2. Adana İli Yıllara Göre Sit Alanı Sayıları..... 33 Tablo 2.3. Türkiye deki Sit Alanı Sayıları..... 98 Tablo 2.4 Sit Alanındaki Mahalle Nüfusları.....133 Tablo 4.1. Adana da Toplu Ulaşım Araçları Sayısı..156 Tablo 4.2. Koruma Kuruluna Yapılan Başvuruların Sınıflandırılmış Hali... 167 Tablo 5.1. Arkeopark Projesinin Tahmini Bütçesi...186 XII

1. GİRİŞ Tevfik YILDIRIM 1. GİRİŞ 1.1. Çukurova nın Fiziki ve Tarihi Coğrafyası Modern coğrafyada, idari sistemde ve tarihte Çukurova olarak da bilinen Adana ve çevresi, günümüz Mersin (İçel), Adana, Osmaniye ve kısmen de Antakya (Hatay) illerini kapsar. İsminin ima ettiğinin aksine bu toprakların tümü düz ve ovalık değildir. Dağlık ve engebeli kısımları da mevcuttur. Ancak hakim arazi yapısı düz olduğu için Çukurova olarak adlandırılmıştır. Dar anlamda asıl Çukurova yı oluşturan ovanın uzunluğu kuzeyden güneye 80 km, batıdan doğuya 160 km dir. Çukurova eski dünyanın Avrupa sı olan Mezopotamya ya Orta Anadolu dan daha yakındı ve bu konumuyla eski Kizzuwatna ve Kilikya krallıklarına yüzyıllar boyu ev sahipliği yapmıştı (Ünal, Girginer, 2007). Kara, deniz ve ırmaklar üzerinden sağladığı ulaşım, Anadolu ve Mezopotamya ile Doğu Akdeniz arasındaki köprü konumu, tarıma elverişli geniş toprakları ile uygarlık tarihi açısından çok önemli bir bölge olan Çukurova nın verimliliği dillere destan olmuştur. Ayrıca akarsularının bolluğu, tabii kaynaklarının zenginliği, ılıman iklimi ve her yönden korunaklı kapalı bir havza olma gibi kendine has özelliklerinden dolayı ilkçağlardan itibaren içinde insanları barındıra gelmiştir. Mezopotamya ile Orta Anadolu ve Ege bölgesi arasında bir köprü olmakla kalmamış, kendine özgü kültürler de yaratmıştır. Bunları en başta Hatti olmak üzere başka bölgelere taşımış, bağımsız devletler kurmuş, dilini en eski devirlerden beri yazıya geçirmiş; din, edebiyat, tıp, eczacılık, felsefe, büyücülük ve falcılık konularında büyük gelişmelerin ve icatların yapıldığı, eski dünyanın nadir bölgelerinden biri olmuştur (Ünal, Girginer, 2007). Akad, Mısır, Mitanni, Hurri, Babil, Hitit, Pers, Grek, Roma, Bizans, Haçlılar, Ermeni, Arap, Moğol, Memlük (Kölemen), Türkler ve daha nice küçük devletler tarafından bazen uzun süre, bazen de geçici olarak işgal altında tutulmuş olmasına rağmen, bazen kendi savunma gücünü aşan düşmanlarına karşı kendini savunmuş, bazen de yabancıların hakimiyetini kabul etmek durumunda kalmıştır. Bu durumlarda dahi özgün kültür verilerini sürdürmesini, yenilerini yaratmasını ve galipleri kendi kültür alanına 1

1. GİRİŞ Tevfik YILDIRIM çekmesini başarmıştır. Askeri açıdan üstün Hitit hakimiyetinin mutlak olarak Hurri- Kizzuwatna etkisi altına girmesi, bunun en güzel örneğidir. Dünya tarihinde daha M.Ö.1550 yılında bir kent olarak Adaniya, Tarše ve Halep isimleriyle tarih sahnesine çıkan ve 3500 seneden beri adı hiç değişmeyen çok az sayıda kent vardır (Krş: Rother, 1971; Passim ve Rother, 1972: Passim; Ünal, 2000 a; Ünal, 2000 b). Adana ve Tarsus ile kıyaslandığında Ankara, İzmir, İstanbul, Efes, Atina, Roma, Tokyo, Washington gibi çoğu büyük imparatorluklara başkentlik yapmış metropoller, en az 1000 sene daha geç kurulmuş kentlerdir. Kaldı ki, Adana ve Tarsus kentlerinin M.Ö.1550 senesinde yazılı tarihi belgeler başlamadan çok daha önceleri, en azından günümüzden 5000 sene önce bir kent olarak mevcut olduğunu kanıtlayan arkeolojik ipuçları da vardır. Tarsus Gözlükule kazıları antik Tarsus un sırlarına bir ölçüde ışık tutmasına karşın, durum ne yazık ki Adana için böyle değildir. Bu kentin tarihi ile ilgili arkeolojik izler, Adana kentinin içindeki Tepebağ Höyük ile Adana nın yakın çevresindeki diğer höyüklerin altında saklıdır (Girginer, 2000). Resmi daireler arasındaki yazışmalara ve onaylara sıkışıp kalmış bürokratik işlemler ve yaklaşımlar, Tepebağ ı küçük bir kazı alanı açarak bile incelenebilmesine olanak bırakmamıştır. İleride Kizzuwatna nın diğer höyükleri ile yerleşim alanlarında sistematik kazılar yapıldığında, Adana kentinin daha eski izleri, gizinleri ve yazılı kaynakları kesinlikle ortaya çıkacaktır. Tarih, ekonomi ve urbanistik açıdan araştırılması ve yanıtlanması gereken sorulardan birisi sadece isimlerdeki devamlılık değil, nasıl olup da diğer birçok Kilikya kenti arasında sadece bu iki kentin özellikle Ortaçağ da yoğunlaşan tüm çalkantılara, işgallere, insan eli veya doğa afetleri tarafından yapılagelen tahriplere rağmen dayanabilmiş ve günümüze kadar gelebilmiş olduklarıdır (Ünal, Girginer, 2007; Rother, 1972). 2

1. GİRİŞ Tevfik YILDIRIM 1.1.1. Antik Devirlerden Günümüze Çukurova nın Fiziki Coğrafyası 1.1.1.1. Jeomorfoloji Anadolu minyatür bir kıta görünümündedir (Staff, 1918-1919; Passim; Neumann, 1983; Dewdney, 1971: Passim; Louis, 1985: Passim; Ünal, 2000b). Kilikya genel Anadolu coğrafyası bünyesindeki çeşitlilik arasında kendine özgü özelliklere sahip bölgelerden biridir. Ancak Anadolu nun diğer bölgelerine kıyasla kendine has bir konuma ile başka hiçbir yerde bulunmayan özelliklere sahiptir. Öncelikle Yakın Doğu ve Anadolu nun en büyük ve en verimli kıyı ovası olma niteliğini taşımaktadır. Çukurova, kuzey ve kuzeybatıda en yüksek yerleri Bolkar (3337 m.), Aladağ (3756 m.) (Thoma, 1991) ve Tahtalı Dağlar (2419 m.) olan Toros Dağları nca Orta Anadolu platosundan ayrılır. Doğusunda, Kahramanmaraş-Antakya illeri arasında kuzeyden güneye uzunluğu 175 km. ye varan, genişliği 15-30 km. arasında değişen ve yüksekliği 2240 m. ye ulaşan (örneğin Mığır Tepe) Amanos Dağları (Nur Dağları); batısında, aşağı Tarsus Ovası nın bittiği yer veya Mersin civarı ile güneyinde, eskilerin Kilikya Denizi (Κιλιχια θαλασα) olarak adlandırdıkları Akdeniz ile çevrilidir (Ünal, Girginer, 2007). Ovayı, kuzeyde yüksek Orta Toros Dağları nın güneye Akdeniz e bakan eteklerinde, ortalama yüksekliği 800-1000 m olan Miyosen döneme ait kalkerden bir plato kuşatır. Ovalık kesim yaklaşık olarak Mersin e kadar devam eder, bu kesimde kalker plato denize iyice yaklaşır. Sahil şeridindeki ova Mersin in batısına doğru gittikçe iyice daralmakta, iki Kilikya nın sınırını oluşturan Erdemli-Limonlu batısında ise bazı istisnalar dışında ova şeridi neredeyse tamamen sonlanmaktadır. Bu kesimden Alanya Ovası na varıncaya kadar birtakım deltalar ve küçük ovacıklar dışında sahil hep sarp ve diktir. Tarsus, Soğuksu (Müftü Deresi), Liparis, Sorgun, Lamas, Şeytan Deresi, Göksu ve Aydıncık ırmakları ve kolları bu yüksek kalker tabakasını yararak derin kanyonlar oluşturmuştur. Zaten tüm Taşeli Platosu nun ortak özelliği, yatay yapılı kalker sekilerin (Tafelland) binyıllar boyunca akarsular tarafından derin kanyonlar 3

1. GİRİŞ Tevfik YILDIRIM şeklinde yarılmış ve parçalanmış olmasıdır. Bazı kesimlerde ise bu derin kanyonlar altlarındaki düdenlerin çökmesi sonucu meydana gelmiştir. Eskiçağlarda Ovalık Kilikya olarak adlandırılan Çukurova nın doğusu coğrafi olarak iki ayrı kesimden oluşur (Girginer, 2000). Bunlardan Yukarı Ova olarak adlandırılan yumuşak kalker platoların aşınmasıyla oluşan kısım, denizden ortalama 80 m yüksekliktedir. Denizden yüksekliği 25 m olan Aşağı Ova ile arasındaki hudut, kuzeyden güneye Yılankale de başlayıp, Ceyhan Irmağı na paralel olarak denize kadar ulaşan ve zirveleri 750 m ye varan Nur Dağları (Cebel-i Nur, Antik adı Parion, Pagrion) veya Misis Dağları oluşturur (Schaffer, 1903). Bu dağlar, jeolojik çağlarda Toros Dağları ndan koparak birer ada olarak denizin içine kaymış kara parçalarıdır. Zaman içinde ovanın alüvyonlarla dolmasıyla karanın içinde oturup kalmışlardır (Aksu, Uluğ, 1992). Bir görüşe göre de Adana ovaları birer çöküntü ovalarıdır ve pliosenden günümüze kadar devam eden ovalık kısmın çökmesi ve dağlık kısımların yükselmesi sonucu ortaya çıkmıştır (Göney, 1976). Roma ve Ortaçağ ile nüfus alt yapısı olmaksızın bölgeyi zorla ve yapmacık olarak askeri baskı ve işgal altında tutmak isteyen Haçlılar mensuplarıyla onların yarattıkları işgalci Ermeni birlikleri, bölgede tutunabilmek için, kale ve müstahkem mevkilerini hep bu bir zamanların adacıkları olan sarp tepeciklerin üzerinde kurmuşlardır (Ünal, Girginer, 2007). Bunların belli başlıları Feke, Kozan, Anazarbos, Dumlu (Tumlu), Yılankale, Kastabala, Hemite (Gökçedam) ve Toprakkale dir. Taşlık Kilikya da Çukurova ve Antalya ovalarıyla kıyaslanamayacak kadar küçük bazı ovacık ve deltalar dışında ekime elverişli topraklar yok gibidir. Bunlar arasında Göksu Nehri nin Silifke civarında ve Susanoğlu-Taşucu arasında oluşturduğu yaklaşık 30x15 km. boyutundaki Göksu Deltası ile Yeşilovacık, Bozyazı, Aydıncık ve Anamur daki ovacıklar sayılabilir. Strabo ya göre birbirine zıt bu iki bölgenin birbirinden ayrıldığı sınır, Erdemli nin hemen batısındaki Limonlu (Lamos, Λαµοζ Ποταµοζ) Nehri ydi. Nitekim Osmanlılar İmparatorluğu dönemi nde de Adana ve İçel Paşalıkları nın sınırı da buranın çok yakınındaki Erdemli Çayı idi. Erdemli nin doğusundan itibaren Toros Dağları nın kuzeydoğuya doğru bir yelpaze çizmesi ve Tarsus (Kydnos, Tarsi flumen, Hierax), Seyhan (Saros) ve 4

1. GİRİŞ Tevfik YILDIRIM Ceyhan (Pyramos) ırmaklarının yüzbinlerce yıl sürüklediği alüvyonlar sayesinde, burada dünyanın sayılı bereketli ovaları arasında sayılması gereken çok verimli bir ova oluşmuştur (Özbayoğlu, 2003). Xenophon un haklı olarak yazdığı gibi, burası fevkalade güzel, geniş, sulak, etrafı yüce dağlar ve denizlerle çevrili ve içinde her türlü canlı ve bitkinin kolayca yetiştiği bir ovadır. Nasıl ki Herodot a göre Nil Nehri Mısır ın bir nimetidir, keza bereketli Mezopotamya Ovası Fırat ve Dicle nehirlerinin taşıdığı alüvyonlardan oluşmuştur, aynı şekilde Çukurova da Seyhan (Saros, Hititçe Samri?) ve Ceyhan (Pyramos, Hititçe Puruna?) ırmaklarının bir hediyesidir denebilir (Ünal, Girginer, 2007). Fırat ve Dicle gibi bu iki ırmak da bir zamanlar denize ulaşmadan hemen önce Misis Dağları nın güneyinde ve bugünkü sahil çizgisinden 12 km. kadar uzaklıkta birbiriyle birleştikten sonra denize dökülüyordu. Son 2400 sene zarfında her iki ırmak da birbirleriyle altı kez birleşmiş ve ayrılmıştır (Göney,a.g.e.). 2000 sene önceki kıyı kenar çizgisi ile ilgili veriler ve İskenderun körfezi çalışmalarından da anlayabileceğimiz üzere deniz Adana ya daha yakındı ve kayıklar, teknelerle Adana ya, Tepebağ a ulaşılabiliyordu (Bal, 1999). Zaten mevcuttaki lagünler de Adana nın kıyı kesimlerinin yaşam için uygun olmadığını sazlık, bataklı olduğunu doğrulamaktadır. 1.1.1.2. Metallurji Çukurova demir, bakır, kurşun, gümüş ve altın madenleri açısından zengin bir bölgedir (Alishan, 1899; Bing, 1969; Wagner, Öztunalı, 2000; Caneva, 2000). M.Ö.23. yy. da Akad kralı Sargon un Anadolu da Akadlı tüccarları korumak amacıyla bu ülkeye yaptığı efsanevi askeri seferlerde adı Gümüş Dağı olarak geçen dağ ile III. Salmanassar ın M.Ö.837 de Tabal a yaptığı askeri sefer dolayısıyla Alabastar Dağı Mulu ile birlikte bahsettiği Tunni Dağı nın, zengin gümüş madeni yataklarıyla üne kavuşan Bolkar Dağı veya Aladağ ile aynı olduğu da belirtilmektedir (Bing,a.g.e.). Salmanassar Tunni ve Mulu Dağları na stellerini diktirmiş ve çok miktarda alabastarı alıp ülkesine taşımıştır. Bu civarda bulunan metallic ware bir kap, Bolkar Dağı gümüş yataklarının İlk Tunç Çağı nda da kullanıldığına dair bir kanıt olarak sunulmaktadır (Canby, 1965). Sahil kesiminden 5

1. GİRİŞ Tevfik YILDIRIM Bolkar Dağı maden yataklarına ulaşımın Gülek Boğazı üzerinden değil, Mersin, Fındıkpınarı ve Arslanköy üzerinden yapıldığı ileri sürülmektedir (Seton-Williams, M.V.1954). Hatta Geç/Yeni Assur krallarının Hilakku ve Que ye, bu zengin maden yatakları yüzünden sahip olmak istedikleri birçok araştırmacı tarafından ifade edilmiştir. Kilikya, Amuk ve İslahiye üçgenine en yakın cevher kaynakları Amanos, Bolkar ve Aladağlar dadır. Ancak deniz yoluyla Kıbrıs ve Pazarcık/Gaziantep üzerinden Doğu Anadolu maden kaynaklarına da erişmek mümkündür. Yüzey araştırmalarına göre, Amanos Dağları özellikle bakır yatakları açısından zengindir. Hassa nın Söğüt, Güvenç, Domuzdamı ve Karacaören bölgeleri ile İskenderun yakınında Akarca ve Antakya yakınında Kisecik bilinen kaynaklardır. Bunlardan sadece Kisecik te eski Pirit ve bakır işletmelerinin izleri mevcuttur. Arsenopirit ise bölgenin arsenli bakır üretiminin kaynağı olabilir (Kuruçayırlı, Özbal, 2003). Kilikya bölgesinin maden zenginliği Hititçe metinlere de yansımıştır. Metinlerde demirin yanı sıra gümüş, kalay ve bakır madenlerinden de bahsedilmektedir (Košak, 1982). Asurlu tacirlerin Anadolu ya M.Ö. II. bin yılı başlarından beri yaptıkları kalay ihracatı, aynı zamanda Anadolu nun Mezopotamya ile sürdürdüğü kültürel ve ticari ilişkilerin doruk noktasına ulaşmasını sağlamıştır. Büyük işliklerin envanter listesi bakır, kalay, gümüş ve tunç un aynı atölyede işlendiğini göstermektedir. İşliklerde üretilenlerin büyük bir kısmını çeşitli alet ve silahlar oluşturmasına karşın, takılar ile çok az da olsa adak ve kült eşyaları da bulunmaktadır. Bunların yanı sıra işliklerde büyük ham ve hurda maden parçalarının tekrar eritilip küçük külçeler haline getirilmesi önemli bir yer tutmaktaydı (Belli, 2004). Doğudan olasılıkla Afganistan ve Malezya dan getirilerek Suriye ve Filistin kıyılarından Akdeniz ve Anadolu nun güney kıyılarına kalay, abanoz ağacı, fildişi, su aygırı dişi, kobalt mavisi cam külçeler, Kıbrıs yapımı pişmiş toprak kaplar, deniz kabuğundan yapılmış yüzükler, arpa, buğday ve baharatlar ile akik gibi değerli malların dağıtımını yaptığı sırada batan Ulu Burun ve Gelidonya batıklarının da gösterdiği gibi, Kizzuwatna madenlerinin yapılan mal değiş-tokuşu sonucu doğudan gelmiş olması gerekir. Kalay ticareti, Akdeniz ve Orta Doğu ülkelerinin ortak ticaret 6

1. GİRİŞ Tevfik YILDIRIM tarihinin özünü oluşturmaktaydı. Floransa lı bir ticaret ajanı olan F.B. Pegolotti nin 1335 yılında yazmış olduğu ünlü eserinde, Konstantinopolis (İstanbul) dışında Anadolu da da Satalia (Bugünkü Antalya) ve Layaş/Ayaş (Bugünkü Görkes- Yumurtalık) gibi liman kentlerinde de kalayın satıldığını belirtmektedir. Kilikia nın en büyük ticaret ve endüstri merkezi olan Layaş kenti pazarında en satılan madenler demir, bakır ve kalaydır (Belli, 2004). Orta Toros Bölgesi nde çok zengin gümüş, kurşun, simli kurşun ve demir yataklarının bulunduğunu, hem Ortaçağ a ait yüzlerce değişik kaynak, hem de Yeniçağ da Osmanlı Devleti ne ait binlerce arşiv belgesi doğrulamaktadır (Belli, 2004). 1.1.1.3. Geçitler ve Yollar Kilikya da Nur Dağları, Misis in hemen arkasındaki Kızılgeçit aracılığıyla ova boyunca Halep e doğru giden doğu-batı yoluna geçit verir. Aynı zamanda Hatay ve Kuzey Suriye ile olan ulaşımı kısaltarak kolaylaştırır. Karataş ilçesinin, Kızıltahta köyü üzerinde Terkeş Han çiftliğinin bulunduğu Pyramos kıyısındaki doğal yükselti arasındaki alanda lokalize edilen Mallos antik kentinden bugün Ceyhan nehri kıyısındaki antik köprü (Akdeğirmen olarak tanımlanan yerdeki köprünün Roma İmparatorluk devrine tarihlenebilecek birkaç kemeri henüz ayaktadır.) kalıntısı dışında hiç bir iz kalmamıştır. Tarsus-Adana- Mopsuhestia üzerinden geçip Suriye ye giden ünlü Roma yolunun, Ceyhan ın Ağaçpınar ve Yeniköy leri civarındaki güzergahını, Yeniköy ün birkaç km kuzeyindeki Kırıkköprü mevkiinde gördüğümüz bir antik köprü kalıntısı sayesinde belirleme olanağı bulduk. Yörede halen Halep Yolu adıyla bilinen bu antik yolun, Mopsuhestia daki antik köprüden Pyramos un güney kıyısına geçtikten sonra, Harami boğazından, Itinerarium Burdigalense de Mopsuhestia dan 15 Roma mili uzaklıkta bir yol istasyonu olarak verilen ve Kurtkulağı köyünde lokalize edilen Tardequieia ya ve buradan da Karanlıkkapı üzerinden Muttalip Höyük e ulaştığı anlaşılmaktadır. 7