Önsöz Sağlık hizmetlerinin daha kaliteli olabilmesi için hemşireliğin yanısıra görev alanı iyice özelleşen sağlık teknikerleri yetiştiren yeni ön lisans bölümleri açılmaktadır. Bu bölümlerde öğrenciler, sunacakları hizmetin önemi büyük olduğu için yoğun bir eğitim almaktadırlar. Bu kitapta sağlık ordusunun vazgeçilmezleri olan hemşirelik ve diğer sağlık teknikerliği öğrencilerine ilaç bilimi ve yurdumuzdaki ilaçlar tek tek anlatıldı ve öğrencilerin ilaçlar hakkında meslek hayatı boyunca başvurabilecekleri bilgilerin bulunmasına dikkat edildi. Kitapta anlatımın kolay anlaşılabilir olması sağlandı. Ayrıca tablo şekil ve resimler olabildiğince bol kullanıldı. Kitapta eğitim bölümlerine özel konular bulunmaktadır. Analjezik ve antiinflamatuvar ilaçlar ve kas iskelet sistemine özel ilaçlar; fizyoterapi ve yaşlı bakımı öğrencileri için, acil yardımda kullanılan ilaçlar; paramedikler ve acil yardım bölümleri için, görüntüleme tekniklerinde kullanılan maddeler ise tıbbi görüntüleme teknikerleri için ayrıntılı bir şekilde anlatıldı. Ağız diş sağlığında kullanılan maddeler, ağız ve diş sağlığı bölümleri için özellikle eklendi. Bir çok bölüm için önemi olan antiseptik ve dezenfektanlara daha fazla yer ayrıldı. Farmakolojiye özgü diğer konular hakkında öğrencilerin genel ve özet bir bilgi sahibi olmaları hedeflendi. İlaçların aktif maddelerinin yanına öğrencilere hatırlama kolaylığı için parantez içinde ve italik olarak örnek ticari isimleri de yazıldı. Ör: bromokriptin (Gynodel, Parlodel) gibi. Okuyucular aktif maddelerin bütün ticari isimleri için www.titc.gov.tr, Vademecum ve Vital gibi ilaç rehberlerine ve internet ortamındaki diğer ilaç sitelerine başvurabilirler. Yurdumuzda piyasada olmayan ilaçlardan bahsedilmedi. Eklenenler oldukça yeni baskılarda kitaba alınacaktır. Kitabın sonundaki geniş kapsamlı sorular bölümünde öğrenciler bilgilerini sınayabilirler. Ayrıca kitabımız, TUS amaçlı olmadan farmakoloji bilgilerini kısıtlı zamanlarında gözden geçirmek isteyen hekim meslektaşlarım için de tavsiye edilebilir. İlaçlar ve bitkisel ürünler hakkında daha özet bilgiler için TUBİTAK Popüler Bilim Kitapları arasında İlaca Dair Herşey, İlaç ve Bitkisel Ürünlere Bilinçli Yaklaşım kitabıma başvurabilirsiniz. Kitabın hazırlanması sırasında değerli bilgileriyle ve tecrübeleriyle katkıda bulunan sevgili hocalarıma ve kitabı üniversitemiz yayınları arasına almaya layık gören Turgut Özal Üniversitesi Yayın Komisyonuna çok teşekkür ederim. Son olarak; sevgili öğrencilere, kitabın faydalı olmasını ve mezun olduktan sonra güzel bir meslek hayatı geçirmelerini dilerim. Yrd. Doç.Dr.Ayşe GÜREL iii
İçindekiler Önsöz... iii İçindekiler... v Tablolar Listesi... xi Resimler Listesi... xiii Şekiller Listesi... xv BÖLÜM 1 FARMAKOLOJİYE GİRİŞ... 1 İlaç Nedir?... 1 İlaçların Etken Maddelerinin Elde Edildiği Kaynaklar... 1 İlacın Geliştirilme Süreci... 3 İlaçlarda Farmasötik Şekiller... 3 İlaç Uygulama Yolları... 5 İlaçlarda Farmakokinetik... 9 İlaçlarda Farmakodinami... 18 İlaç Ve Yabancı Maddelerin Toksik Etkileri... 21 İlaçlarda Etkileşim... 22 Özel Yaş Gruplarında İlaç Kullanımı... 27 Özel Durumlarda İlaç Kullanımı... 31 Sağlık Çalışanları İçin İlaç Uygulamasında Dikkat Edilmesi Gereken Konular... 34 Reçete Çeşitleri... 37 BÖLÜM 2 ZARARLI MİKROORGANİZMALARA KARŞI KULLANILAN İLAÇLAR... 39 Antibiyotikler... 39 Çeşitli Antibiyotik Grupları... 43 Antiprotozoal İlaçlar... 51 Antiviral İlaçlar... 52 Antifungal İlaçlar... 54 Antimalaryal İlaçlar... 55 Antihelmintik İlaçlar... 56 BÖLÜM 3 ANTİSEPTİK VE DEZENFEKTANLAR... 57 Antiseptik Ve Dezenfektanların Özellikleri... 57 Halojenler... 58 Alkoller... 60 Aldehitler... 60 Fenolik Bileşikler... 61 Oksidleyici Maddeler... 61 v
Katyonik Deterjanlar... 62 Metal Bileşikleri... 64 Diğer Antiseptikler... 65 BÖLÜM 4 OTONOM SİNİR SİSTEMİ VE İLAÇLARI... 67 Sempatik Sinir Sistemi... 69 Parasempatik Sinir Sistemi... 69 Otonom Sinir Sistemini Etkileyen İlaçlar Ve Farmakolojik Etkileri... 71 BÖLÜM 5 KALP DAMAR SİSTEMİ İLAÇLARI... 75 Antihipertansif İlaçlar... 75 Kalp Yetmezliğinde Kullanılan İlaçlar... 82 Aritmi Tedavisinde Kullanılan İlaçlar... 83 Antikoagulan İlaçlar... 85 Oral Antikoagülanlar... 86 Antitrombositer İlaçlar... 87 Fibrinolitik İlaçlar... 88 Plazma Hacmini Genişleten İlaçlar... 88 Hiperlipidemi Tedavisinde Kullanılan İlaçlar... 90 BÖLÜM 6 SANTRAL SİNİR SİSTEMİNE ETKİ EDEN İLAÇLAR ve ANESTEZİ TEKNİKERLİĞİNE ÖZEL KONULAR... 93 Genel Anestezide Kullanılan İlaçlar... 94 Nöromüsküler Bloke Edici İlaçlar... 102 Lokal Anestezikler... 105 Anksiyolitik İlaçlar... 108 Antidepresanlar... 110 Nöroleptik İlaçlar... 112 Epilepsi İlaçları... 113 Alzheimer Hastalığı Tedavisinde Kullanılan İlaçlar... 116 BÖLÜM 7 OTAKOİDLER (YEREL DOKU HORMONLARI)... 119 Doymamış Yağ Asidi Yapısındaki Otakoidler ve Bunlara Etkili İlaçlar... 120 Amin Yapıdaki Otakoidler ve Bunlara Etkili İlaçlar... 123 Peptid yapıdaki otakoidler ve Bunlara Etkili İlaçlar... 124 Çok Küçük Moleküler Ağırlığa Sahip Otakoidler... 127 Kimyasal Yapısı Bilinmeyen ancak Biyolojik Olarak Etkinliği Gösterilmiş Otakoidler... 129 BÖLÜM 8 vi
ANALJEZİK VE ANTİİNFLAMATUVAR İLAÇLAR... 131 Nonsteroid Antiiflamatuvar İlaçlar (Nsaii)... 133 Steroid Yapılı Antiinflamatuar İlaçlar(Glukokortikoidler)... 142 Opioid Yapılı Analjezik İlaçlar(Narkotik Analjezikler)... 144 Romatoid Artrit Tedavisinde Kullanılan İlaçlar... 149 Gut Tedavisinde Kullanılan İlaçlar... 151 BÖLÜM 9 ÇİZGİLİ KASLAR VE HAREKET SİSTEMİ ÜZERİNDE ETKİLİ İLAÇLAR ve BESİN DESTEKLERİ... 155 Kas Gevşeticiler (Spazm Çözücüler)... 155 Parkinson Hastalığının Tedavisinde Kullanılan İlaçlar... 159 Hareket Sistemi İçin Kullanılan Besin Destekleri... 160 Enerji İçecekleri... 162 İlaç Kullanımı ve Egzersiz... 164 BÖLÜM 10 AĞIZ DİŞ SAĞLIĞINA ÖZEL KONULAR... 169 Tükürük Salgılanmasını Etkileyen İlaçlar... 170 Dişeti Dokusunu Etkileyen İlaçlar... 171 Endodontide Kullanılan Maddeler... 173 Diş Sağlığı İçin Kullanılan Diş Macunları, Plak Giderici Maddeler Ve Gargaralar... 175 Flor... 177 Diş Kliniklerinde Acil Tedavi... 178 BÖLÜM 11 RADYOLOJİDE KULLANILAN KONTRAST MADDELER... 183 Röntgen İncelemelerinde Kullanılan Kontrast Maddeler... 183 Ultrasonografik İncelemelerde Kullanılan Kontrast Maddeler... 189 Bilgisayarlı Tomografide (BT) Kullanılan Kontrast Maddeler... 190 Manyetik Rezonans Görüntülemede (MRG) Kullanılan Kontrast Maddeler... 190 Nükleer Tıp Uygulamalarında Kullanılan Radyoaktif Elementler... 192 BÖLÜM 12 ACİL MÜDAHALEDE KULLANILAN İLAÇLAR VE ÖZELLİKLERİ... 201 BÖLÜM 13 SİNDİRİM SİSTEMİ İLAÇLARI... 215 Peptik Ülser Tedavisinde Kullanılan İlaçlar... 215 Emetik ve Antiemetik İlaçlar... 218 Laksatif ve Pürgatifler... 221 Diyare İçin Kullanılan İlaçlar... 223 vii
BÖLÜM 14 SOLUNUM SİSTEMİ İLAÇLARI... 225 Bronkodilatör İlaçlar... 225 Öksürük Kesici İlaçlar... 228 Oksijen ve Diğer Tedavi Gazları... 230 BÖLÜM 15 ANEMİ TEDAVİSİNDE KULLANILAN İLAÇLAR... 233 Demirin Tedavide Kullanımı... 233 Vitamin B 12 nin Tedavide Kullanımı... 235 Folik Asitin Tedavide Kullanımı... 236 BÖLÜM 16 ENDOKRİN SİSTEM VE İLAÇLARI... 239 Hipotalamus Ve Hipofiz Hormonları... 240 Kadın Cinsiyet Hormonları... 243 Androjenler, Anabolik Steroidler Ve Antiandrojenik İlaçlar... 246 Tiroid Hormonları Ve Antitiroid İlaçlar... 247 İnsülin... 248 Kalsiyum Metabolizmasını Etkileyen Hormonlar Ve İlaçlar... 251 BÖLÜM 17 MADDE BAĞIMLILIKLARI... 255 Kullanılan Maddelere Göre Bağımlılık Tipleri... 256 BÖLÜM 18 KANSER KEMOTERAPİSİNDE KULLANILAN İLAÇLAR... 261 Kanser Kemoterapisinde Genel İlkeler... 261 Antineoplastik İlaçlar... 263 BÖLÜM 19 VİTAMİNLERİN ÖNEMİ... 265 Yağda Çözünen Vitaminler... 266 Suda Çözünen Vitaminler... 269 BÖLÜM 20 ZEHİRLENMELER... 273 Zehirlenme Tedavisi... 274 Sık Karşılaşılan Zehirlenmeler Ve Tedavi Yaklaşımları... 275 114 Ulusal Zehir Danışma Merkezi (UZEM)... 279 KAYNAKLAR... 283 viii
SORULAR... 287 Soruların Cevapları... 323 DİZİN... 325 ix
Tablolar Listesi Tablo 1.1: İlaç uygulama yolları... 8 Tablo 1.2: Bazı besinler ve etkileştikleri ilaçlar... 26 Tablo 1.3: Pediatride Yaş Grupları... 27 Tablo 1.4: Sık Kullanılan Ölçüler Ve Karşılıkları... 28 Tablo 1.5: Yaşlılıkta sık kullanılan ilaçlar ve gözlenebilen yan etkileri... 30 Tablo 1.6: Uygun İlaç İstemi... 36 Tablo 1.7: Doktor istemlerinde kullanılan kısaltmalar.... 37 Tablo 2.1: Bakterisid ve bakteriyostatik antibiyotikler... 40 Tablo 2.2: Geniş spektrumlu ve dar spektrumlu antibiyotiklere örnekler.... 40 Tablo 2.3: Bazı antibiyotiklerin vücuttan atılım yolları... 41 Tablo 2.4: Etki mekanizmalarına göre antibiyotikler... 42 Tablo 3.1: Maddelerin antiseptik veya dezenfektan özellikleri... 66 Tablo 4.1: Otonom sinir sisteminin çeşitli dokulardaki genel olarak etkileri... 70 Tablo 7.1: İnflamasyon mediyatörlerinden otakoidlerin sentez şeması.... 121 Tablo 11.1: İntravenöz uygulanan İyotlu kontrast maddeler... 186 Tablo 20.1: Bazı ağır metal zehirlenmelerinde kullanılan antidotlar... 279 Tablo 20.2: Sık görülen ilaç ve madde zehirlenmeleri ve farmakolojik tedavisi... 281 xi
Resimler listesi Resim 1.1: Morfinin elde edildiği haşhaş kapsülü, aspirinin elde edildiği söğüt yaprağı ve vinkristinin elde edildiği Cezayir menekşesi.... 2 Resim 1.2: Polifarmasi yaşlı sağlığını tehdit eden bir faktördür.... 29 Resim 1.3: Gebelikte alkol, sigara ve uyuşturucu kullanımaz.... 32 Resim 5.1: İdeal tansiyon ölçümü... 75 Resim 6.1: Nöbet geçirmiş hastaya verilecek pozisyon... 114 Resim 7.1: Mast hücrelerinden alerjenin reseptöre bağlanması ile oluşan degranülasyon... 123 Resim 8.1: Morfinin kaynağı olan haşhaş kapsülü... 144 Resim 11.1: Normal kemik sintigrafisi ve prostat kanseri metastazlı kemik sintigrafisinde radyofarmasötik dağılımı.... 193 Resim 13.1: Helikobakter pilori... 215 Resim 13.2: Sinameki yaprakları... 222 Resim 14.1: Akciğerler ve bronşlar... 225 Resim 16.1: İnsülin enjeksiyonu... 249 Resim 20.2: Zehirlenmeye yol açan bazı mantar türleri... 276 xiii