TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜNÜN REKABET YAPISININ ANALİZİ Dr. Gamze GÖÇMEN YAĞCILAR ANKARA 2011
BDDK Kitapları No: 10 Türk Bankacılık Sektörünün Rekabet Yapısının Analizi Dr. Gamze Göçmen YAĞCILAR ISBN 978 975 9004 13 2 (Basılı) ISBN 978 975 9004 14 9 (web) Bu kitapta ileri sürülen fikir ve görüşler yazarına aittir; hiçbir şekilde Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu'nun görüşlerini yansıtmaz. Bu çalışma 2010 yılında Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Anabilim Dalına sunulan ve kabul edilen doktora tezinin gözden geçirilmiş halidir. Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu Atatürk Bulvarı No: 191/B 06680 Kavaklıdere Ankara-Türkiye Tel:(312) 455 69 62 Fax: (312) 424 17 42 http://www.bddk.org.tr e-posta: bddkkitap@bddk. org.tr BDDK Aroks Döküman Merkezi Ağustos 2011 BDDK Bu eserin tüm telif hakları Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu'na aittir. Kaynak gösterilmeksizin kısmen ya da tamamen alıntı yapılamaz. BDDK'nun yazılı izni olmaksızın hiçbir yöntemle kopya edilemez, çoğaltılamaz, yayınlanamaz.
Yazar Hakkında Gamze GÖÇMEN YAĞCILAR 1980 yılında İstanbul da doğdu. İlk ve orta öğrenimini Hatay da tamamladı. 2003 yılında Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İşletme bölümünden mezun oldu. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Anabilim Dalında 2005 yılında Yüksek Lisans ve 2010 yılında Doktora derecesi aldı. Meslek hayatına Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde araştırma görevlisi olarak başladı. Halen Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesinde Yardımcı Doçent ünvanıyla öğretim üyesi olarak Bankacılık ve Finans alanlarında çeşitli dersler vermektedir.
Sevgili Aileme
ÖNSÖZ Türkiye de finansal sistem, 1980 sonrası banka dışı finansal kurumların da sisteme girmeye başlamasıyla yeni bir görünüm kazanmış ve hızlı bir gelişim sürecine girmiştir. Günümüzde Türk Finansal Sisteminde çok sayıda sigorta şirketi, yatırım fonları, yatırım ortaklıkları, yatırım danışmanlığı şirketleri, portföy yönetim şirketleri, leasing, faktöring vb. alanlarda uzmanlaşmış kurumlar faaliyet göstermekte; dışa açık, liberal ve rekabetçi bir sektörel yapı göze çarpmaktadır. Finansal sektörde faaliyet gösteren kuruluşların sayı ve türlerindeki bu çeşitliliğe rağmen bankaların, Türkiye de faaliyet gösteren finansal kuruluşların toplam aktif büyüklükleri içerisindeki payları %80 ler dolayındadır (kalan %20 lik payın %10 u TCMB olup, diğer finansal kurumların payları ise %10 civarındadır). Bu veri, ekonomik istikrarın odak noktalarından birinde neden bankacılık sektörünün yer aldığını ortaya koyan bir göstergedir. Bankacılık sektöründe ortaya çıkabilecek en ufak bir tedirginlik ekonominin bütününde istenmeyen sonuçlar doğurabilecektir. Bankacılık sektörünün finansal sistem içerisindeki bu ağırlığından dolayı, finansal sistemin sağlıklı ve etkin işlemesinden sorumlu politik güçler, bankaların etkinliği, kârlılığı ve istikrarı konularına hassasiyetle eğilmekte, ekonomideki işlevlerini sağlıklı bir şekilde yerine getirebilmeleri için uygun ortamları sağlamaya ve korumaya çalışmaktadırlar. Tam da bu noktada rekabet, olumlu ve olumsuz sonuçları ile sektörü etkileyen, diğer yandan da günümüz ekonomik koşullarında kaçınılması neredeyse imkânsız bir unsur olarak algılanmaktadır. Rekabetin yol açtığı olumsuz etkilerin bertaraf edilebilmesi ve olumlu etkilerin çoğaltılabilmesi için, içinde bulunulan sektörel yapının doğru analiz edilip, bankaların rekabet dinamiklerinin ortaya konulması, politika yapıcıların sektöre yönelik doğru bir tavır alabilmeleri açısından önemlidir. Bu noktadan hareketle bu çalışmanın amacı, Türk Bankacılık Sektöründe faaliyet gösteren ticari bankaların rekabet dinamiklerini ortaya koymaktır. Bu bağlamda sektördeki gelişmeler, 1980 li yıllarda piyasaların serbestleşmesinden başlayarak 2010 yılına kadar değerlendirilmiştir. 24 Ocak 1980 kararları ile başlayan liberalleşme sürecinin akabinde Ağustos 1989 da döviz ve sermaye hareketlerinin serbestleşmesi ile bankacılık sektöründe rekabetin yoğunluk kazandığı bilinmektedir. Serbestleşme sürecinin
etkilerinin 1992 yılından itibaren gözlenebilir olduğu varsayımıyla öncelikle, 1992 2008 yılları arasında faaliyet gösteren bankaların rekabetçi davranışları belirlenmiştir. Doğrusal regresyon analizi kullanılarak, piyasa yapısı göstergesi olan Lerner Endeksi hesaplanmıştır. Lerner Endeksinin tercih edilmesinin nedeni, diğer piyasa yapısı göstergelerinden farklı olarak bu yöntemin banka düzeyindeki değişkenlerin analizine imkân vermesidir. İkinci olarak, rekabetçi davranışı belirleyen banka düzeyindeki değişkenler tespit edilmiştir. Lerner Endeksinin banka ölçeğindeki belirleyicilerinin tespiti, Panel Veri Analizi ile gerçekleştirilmiştir. Analiz sonucu Türk Bankacılık Sektöründe rekabetçi davranış üzerinde etkili olan faktörlerin, Krediler/Toplam Aktifler, Krediler/Mevduatlar, Faiz Dışı Gelirler/Toplam Aktifler, Toplam Gelirler/Toplam Giderler, Aktif Karlılığı (ROA), Risk, Özkaynaklar/Toplam Aktifler, Bilanço Yapısı ve Net Faiz Marjı olduğu sonucuna varılmıştır. Üçüncü olarak, Avrupa Birliği yolunda bankacılık sektörüne yabancı girişlerinin yoğunluk kazanmasının rekabetçi yapıyı nasıl etkilediğini belirlemek amacıyla da parametrik olmayan Kruskal-Wallis ve Mann-Whitney U testleri uygulanmıştır. Elde edilen bulgular, Türkiye de şube açan yabancı bankaların yüksek piyasa gücüne sahip oldukları, kamu bankalarının ise düşük marjlarla çalışmak suretiyle rekabet çabasına girdikleri yönündedir. Bu çalışma ile ulaşılan başlıca sonuçlar, Türk Bankacılık Sektöründe rekabetçi bankaların asıl faaliyet konuları olan aracılık fonksiyonunu daha etkin bir şekilde yerine getirdikleri, karlılıklarının daha yüksek olduğu, geleneksel bankacılık ürünlerinin dışında yeni ürün ve hizmetler geliştirme noktasında daha girişimci oldukları, bununla birlikte rekabetçi bankaların daha yüksek riskle çalıştıkları, piyasa gücünün kullanılması noktasında en avantajlı banka grubunun ise Türkiye de şube açan yabancı bankalar olduğu şeklindedir. Bankacılık sektöründe optimum rekabet düzeyinin ne olması gerektiği, hala cevap bulunamamış bir soru olarak kalmakla birlikte, bu çalışmadan elde edilen bulguların, mevcut sektörel yapı içerisinde gözlenebilen avantajlı ve dezavantajlı durumların yönetilmesi noktasında bir fikir sağlayabileceği kanaatindeyiz.
Bu çalışmanın ortaya çıkmasında beni yönlendiren ve cesaretlendiren doktora tez danışmanım Prof. Dr. Şeref KALAYCI ya, yardım ve desteklerinden ötürü Yrd. Doç. Dr. Münire ÇİFTÇİ ve Arş. Gör. İbrahim Y. GÖK e, daima yanımda olan ve bana sabır gösteren eşim Mustafa YAĞCILAR a ve tüm aileme sonsuz teşekkürler ediyorum. Ayrıca kitabın basılmasındaki katkılarından dolayı BDDK ya teşekkür ederim. Dr. Gamze GÖÇMEN YAĞCILAR
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ vii İÇİNDEKİLER xi KISALTMALAR LİSTESİ xiv TABLOLAR LİSTESİ xv GİRİŞ 1 BÖLÜM I BANKALARIN VARLIK NEDENLERİ, TÜRLERİ VE TEMEL İŞLEMLERİ 5 1.1. Birer Firma Olarak Bankaların Varlık Nedenleri 5 1.1.1. Finansal Aracılık Yapmak 5 1.1.2. Likidite Yaratmak 6 1.1.3. Kredi Talep Edenleri Değerlendirmek ve İzlemek 6 1.1.4. Asimetrik Bilgi Problemini Çözmek 7 1.1.5. Para Politikalarının Etkinliğini Arttırmak 8 1.1.6. Ekonomik İstikrarı Etkilemek 8 1.1.7. Ölçek ve Kapsam Ekonomileri 9 1.1.8. Ödeme Sistemlerinin Etkinliğini Arttırmak 9 1.1.9. Dış Ticareti Fonlamak ve İhracatı Teşvik Etmek 10 1.2. Bankaların Türleri 10 1.2.1. Kapsamlarına Göre Banka Türleri 10 1.2.1.1. Özel Bankacılık 10 1.2.1.2. Perakende Bankacılık 10 1.2.1.3. Toptancı Bankacılık 11 1.2.1.4. Evrensel Bankacılık 11 1.2.1.5. Uluslararası Bankacılık 12 1.2.1.6. Holding Bankacılığı 12 1.2.1.7. Kıyı Bankacılığı 12 1.2.2. Faaliyet Alanlarına Göre Banka Türleri 12 1.2.2.1. Merkez Bankaları 13 1.2.2.2. Ticaret Bankaları 13 1.2.2.3. Yatırım Bankaları 13 1.2.2.4. Kalkınma Bankaları 13 1.2.2.5. Katılım Bankaları 13 1.3. Bankaların Temel İşlemleri 14 BÖLÜM II BANKACILIK SEKTÖRÜNDE REKABET 17 2.1. Bankacılık Sektöründe Rekabetin Önemi 17 2.2. Bankacılık Sektöründe Rekabet Yaklaşımları 20
2.2.1. Yapısalcı Yaklaşımlar 21 2.2.1.1. Yapı-Davranış-Performans Paradigması 21 2.2.1.2. İşbirliği Hipotezi 22 2.2.1.3. Etkinlik Hipotezi 23 2.2.1.4. Yarışılabilirlik Teorisi 24 2.2.2. Yapısalcı Olmayan Yaklaşımlar 25 2.2.2.1. Lerner Endeksi 26 2.2.2.2. Panzar-Rosse Modeli 26 2.3. Bankacılık Sektöründe Rekabetin Etkileri 27 2.3.1. Rekabet, Ekonomik Büyüme ve Refah İlişkisi 27 2.3.2. Rekabet ve Faiz Oranları İlişkisi 31 2.3.3. Rekabet ve İstikrar İlişkisi 35 2.3.3.1.Rekabet-Kırılganlık Hipotezleri 37 2.3.3.2. Rekabet-İstikrar Hipotezleri 41 2.3.4. Rekabet ve Etkinlik İlişkisi 44 2.3.4.1. Rekabet-Etkinlik Hipotezleri 46 2.3.4.2. Rekabet-Etkinsizlik Hipotezleri 48 2.3.5. Rekabetin Yarattığı Olumsuz Etkiler 50 2.4.5.1. Asimetrik Bilgi Argümanı 50 2.3.5.2. Marka Değeri Argümanı 52 BÖLÜM III BANKACILIK SEKTÖRÜNDE REKABETİN UNSURLARI 55 3.1. Küreselleşme Ve Serbestleşme 55 3.2. Uluslararasılaşma 57 3.2.1. Yabancı Girişlerinin Etkileri 58 3.2.2. Gelişmekte Olan Ülkelerde Yabancı Bankalar 61 3.2.3. Yerli ve Yabancı Bankaların Rekabet Stratejileri 65 3.3. Konsolidasyon Ve Yoğunlaşma 68 3.3.1. Konsolidasyona Yol Açan Faktörler 69 3.3.2. Konsolidasyonun Etkileri 71 3.3.3. Yoğunlaşma ve Rekabet İlişkisi 74 3.4. Finansal İnovasyon 76 BÖLÜM IV BANKACILIK SEKTÖRÜNDE REKABETİ DÜZENLEYEN POLİTİKA ARAÇLARI _79 4.1. Bankacılık Sektöründe Düzenleme Ve Denetleme İhtiyacı 79 4.2. Mevduat Sigortası Ve Merkez Bankasının Rolü 83 4.2.1. Mevduat Sigortasının Fonksiyonları 84 4.2.2. Mevduat Sigortası Uygulamalarının Rekabet ile İlişkisi 85 4.3. Sermaye Düzenlemeleri 88
4.4. Giriş ve Çıkış Engelleri 90 4.5. Faaliyet Kısıtlamaları 93 BÖLÜM V TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜNÜN GENEL GÖRÜNÜMÜ 97 5.1. Türk Bankacılık Sektöründe Gelişmeler ve Serbestleşmeye Yönelik Atılımlar 97 5.1.1. Cumhuriyet Sonrası Türkiye de Bankacılık 98 5.1.2. 1980 Sonrası Gelişmeler 98 5.1.3. 1990 Sonrası Gelişmeler 101 5.1.4. 2000 Sonrası Gelişmeler 104 5.2. Türk Bankacılık Sektöründe Yapısal Düzenlemeler 108 5.3. Türk Bankacılık Sektöründe Konsolidasyon 114 5.4. Türk Bankacılık Sektörünün Temel Göstergeleri 117 5.5. Türk Bankacılık Sektöründe Yabancı Bankaların Yeri 123 BÖLÜM VI TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜNÜN REKABET DİNAMİKLERİNİN TEST EDİLMESİ 129 6.1. Araştırmanın Dizaynı 129 6.1.1. Bankacılık Sektöründe Lerner Endeksi 129 6.1.2. Bankacılıkta Piyasa Gücünü Lerner Endeksi ile Test Eden Çalışmalar 132 6.1.3. Araştırmada Kullanılan Analiz Teknikleri 135 6.1.3.1. Çoklu Doğrusal Regresyon Analizi 135 6.1.3.2. Panel Veri Analizi 136 6.1.3.3. Kruskal-Wallis Varyans Analizi 137 6.1.3.4. Mann-Whitney U Testi 137 6.1.3.6. Panel Veri Regresyon Modellerinin Hesaplanması-Hausman Testi 138 6.1.3.7. Levin-Lin ve Chu Testi 140 6.1.4. Veri Seti 140 6.2. Türk Bankacılık Sektörü İçin Lerner Endeksinin Hesaplanması 140 6.3. Türk Bankacılık Sektöründe Rekabet Yapısını Belirleyen Faktörler 143 6.3.1. Değişkenlerin Tanımlanması 143 6.3.2. Durağanlıkların Test Edilmesi 144 6.3.3. Analiz Sonuçları 145 6.3.4. Banka Grupları İtibariyle Rekabet Gücünün Değerlendirilmesi-Kukla Değişkenlerin Analizi 155 GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ 159 EKLER 165 KAYNAKÇA 171
KISALTMALAR LİSTESİ AB ABD ATM BDDK CR(x) DPT ECU FSAP GSMH GSYH HHI KOBİ LE MASAK MC NEIO NFM NPL OECD ROA ROE TA TBB TBS TCMB TL TMSF YDP Avrupa Birliği Amerika Birleşik Devletleri Otomatik Vezne Makinesi (Automatic Teller Machine) Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu Concentration Ratio (İlk x sayıda bankanın yoğunlaşma rasyoları) Devlet Planlama Teşkilatı Avrupa Para Birimi (European Currency Unit) Finansal Hizmetler Eylem Planı (Financial Services Action Plan) Gayrisafi Milli Hasıla Gayrisafi Yurtiçi Hasıla Herfindall-Hirschmann Index Küçük ve Orta Ölçekli İşletme Lerner Endeksi Mali Suçları Araştırma Komisyonu Marjinal Maliyet Yeni Ampirik Endüstriyel Organizasyon (New Empirical Industrial Organization) Net Faiz Marjı Çalışmayan Krediler (Non-performing Loans) Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (Organization for Economic Cooperation and Development) Aktif Karlılığı (Return Over Assets) Özkaynak Karlılığı (Return Over Equity) Toplam Aktifler Türkiye Bankalar Birliği Türk Bankacılık Sektörü/Sistemi Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Türk Lirası Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu Yapı-Davranış-Performans
TABLOLAR LİSTESİ Tablo 5.1. Bankacılık Sektöründe Devir ve Birleşmelere İlişkin Gelişmeler 116 Tablo 5.2 Türkiye de Finansal Sektör İçinde Bankacılık Sektörünün Yeri 118 Tablo 5.3. Türk Bankacılık Sektörünün Finansal Sağlamlık Göstergeleri 120 Tablo 5.4. Ticari Bankaların Şube ve Personel Sayıları 121 Tablo 5.5. Türk Ticari Bankacılık Sektöründe Yoğunlaşma 122 Tablo 5.6. Ticari Bankaların Karlılık Göstergeleri 123 Tablo 5.7. Türkiye'de Faaliyeti Sona Eren Yabancı Bankalar 125 Tablo 5.8. Ticari Bankalardaki Yabancı Sermaye Payları 125 Tablo 6.1. Türk Ticari Bankacılık Sektörünün Lerner Endeksi Değerleri 142 Tablo 6.2. Levin-Lin ve Chu Durağanlık Testi Sonuçları 144 Tablo 6.3. Değişkenlerin Deterministik Bileşenlerine Göre Durağanlık Düzeyleri Tablo 6.4. Hausman Model Tanımlama Testi Sonuçları 146 Tablo 6.5. Sabit Etkiler Yöntemiyle Panel Veri Regresyon Analizi Sonuçları 147 Tablo 6.6. Ticari Bankaların Toplam Aktifleri İçerisinde DİBS lerin Payı 149 Tablo 6.7. Tablo 6.8. Ticari Bankaların Faiz Gelirleri İçerisinde Menkul Değerlerden Alınan Faizlerin Payı Ticari Bankaların NFM ve Kambiyo Kar/Zararlarının Yıllar İtibariyle Gelişimi Tablo 6.9. Toplam Krediler İçerisinde Takipteki Kredilerin Payı 152 Tablo 6.10. Türk Bankacılık Sektöründe Uzmanlaşmanın Yıllar İtibariyle Gelişimi Tablo 6.11. Lerner Endeksi Normallik Testi Sonucu 155 Tablo 6.12. Kruskal-Wallis Varyans Analizi Sonuçları 155 Tablo 6.13 Mann-Whitney U Test Sonuçları 157 145 150 151 153
GİRİŞ Bankalar ekonominin can damarıdır. Ekonominin özelde parasal boyutunun genelde tamamının sağlıklı işleyişi, iyi işleyen bir bankacılık sistemi ile mümkündür. Bankacılık sisteminde görülen bir aksaklık, istikrarsızlık ya da sektörün geleceğine ilişkin olumsuz beklentiler, ekonominin tüm birimlerince olumsuz karşılanır. Çünkü bankalar, yatırımlar için gereken finansmanın temini için birincil kanal olmak suretiyle reel kesimin lokomotifi olmakta, belirli bir getiri sunmak karşılığında hane halklarının tasarruflarının ekonomiye kazandırılmasına aracılık etmekte, Merkez Bankası tarafından yürütülen para politikalarının aktarım organı olarak mali sisteme yön vermekte, gelir ve servet dağılımını etkilemekte, ödeme sistemlerinin etkinliğine katkıda bulunmakta ve uluslararası ticaretin gelişmesine katkı sağlamaktadırlar. Bu nedenle bankacılık sektörünü etkileyen tüm gelişmelerin izlenerek, doğru zamanda uygun müdahalelerin yapılması hayati bir önem arz eder. Türkiye nin dünyadaki trendlere uyarak, 24 Ocak 1980 kararları ile serbest piyasa ekonomisine geçmesi ve ekonominin dışa açılması, Türk ekonomisinin başta Avrupa Birliği olmak üzere dünya piyasaları ile bütünleşmesinin önünü açarken, Türkiye piyasalarını küresel rekabet ile karşı karşıya bırakmıştır. Bu etkinin en yoğun yaşandığı sektör, uluslararası boyut taşıyan geniş faaliyet alanı ve düzenleme çerçevesiyle bankacılık sektörüdür. Bankacılık sektöründe optimum rekabet düzeyinin ne olması gerektiği teorisyenler arasında tartışılmaya devam eden bir konu olup, konunun önemini arttıran faktörlerin başında, rekabetin fayda ve maliyetleri arasındaki tercih yapma zorluğu gelmektedir. Bankacılık sektöründe rekabet, bankaları daha etkin ve verimli çalışmaya zorlarken, aynı zamanda ekonomik birimlerin refah düzeyini arttırır. Ne var ki rekabet halindeki bankalar pazar paylarını korumak ve kar elde etmek gayesiyle daha riskli varlıklara yatırım yaparlar ki bu da bankaların kırılganlığını arttırır ve sektördeki bulaşma etkisine bağlı olarak da genel ekonomik istikrarı olumsuz etkiler. Bu çalışmada, Türk Bankacılık Sektöründe faaliyet gösteren ticari bankaların rekabet dinamikleri araştırılmıştır. Bu amaçla öncelikle, banka düzeyinde rekabetin
ölçülmesine olanak sağlayan Lerner Endeksi hesaplanarak, 1992 2008 yılları arasında faaliyet gösteren bankaların rekabetçi davranışları belirlenmiştir. İkinci olarak, rekabetçi davranışı belirleyen banka düzeyindeki değişkenler tespit edilmiştir. Üçüncü olarak, yabancı girişlerinin sektördeki rekabeti nasıl etkilediğinin değerlendirilmesi amacıyla rekabetçi davranışların banka grupları arasında nasıl değiştiği incelenmiştir. Bu kapsamda birinci bölümde bankacılık sistemi tanıtılmış, varlık nedenleri, türleri ve temel bankacılık işlemleri ele alınmıştır. İkinci bölümde, bankacılık sektöründe rekabete ilişkin teorik bir çerçeve çizilmiş; bankacılık sektöründe rekabetin önemi tartışılmış, rekabet yaklaşımları ve rekabete ilişkin ampirik modeller tanıtılmıştır. Bankacılık sektöründe rekabetin etkileri, ekonomik büyüme ve refah; faiz oranları; istikrar ve etkinlik ile ilişkili olarak değerlendirilmiş, ayrıca bankacılık sektöründe rekabetin asimetrik bilgi ve marka değeri bağlamlarında yarattığı olumsuz etkilere değinilmiştir. Üçüncü bölümde bankacılık sektöründe rekabetin unsurları olarak küreselleşme ve serbestleşme, uluslararasılaşma, konsolidasyon ve yoğunlaşma ile finansal inovasyon olguları tartışılmıştır. Dördüncü bölümde, kamusal müdahale aracı olarak uygulamaya konulan politikaların sektördeki rekabet üzerinde yol açtığı etkiler ele alınmıştır. Bu bölümde bankacılık sektöründe düzenlemelerin önemi tartışılmış, başlıca düzenleme araçları olarak mevduat sigortası; sermaye düzenlemeleri; giriş-çıkış engelleri ve faaliyet kısıtlamalarının bankalar arası rekabet üzerindeki etkileri incelenmiştir. Beşinci bölümde Türk Bankacılık Sektörünün genel görünümü ortaya konmuştur. Türkiye nin Bankacılık sektöründe yaşanan tüm gelişmeler, dört dönem (1923 1980, 1980 1990, 1990 2000, 2000 2008) halinde detaylı olarak ele alınmıştır. Bu bölümde ayrıca Türk Bankacılık Sektörünün mevcut durumu, sektöre özgü temel göstergeler itibariyle değerlendirilmiş, Türk Bankacılık Sektörünün yapısal ve davranışsal özellikleri hakkında bilgi verilmiştir. Tezin uygulama aşamasına zemin hazırlamak üzere Türk Bankacılık Sektöründe 1980 li yıllardan itibaren yaşanan gelişmeler, faiz oranlarının serbestleşmesi ve
yapılan düzenlemelerle bankacılık sektörünün rekabet açık hale getirilişi bağlamında ele alınmış; Türk Bankacılık Sektörünün yapısal özellikleri yanında, sektörün konsolidasyonu ve uluslararasılaşması konuları tartışılmıştır. Altıncı bölümde 1992 2008 dönemi itibariyle Türk Bankacılık Sektörünün piyasa yapısı ve bu yapının banka ölçeğindeki dinamikleri analiz edilmiştir. Piyasa yapısı üzerinde etkili olan faktörlerin tespit edilebilmesi için öncelikle piyasa yapısının belirlenmesi gerekir. Piyasa yapısını temsilen Lerner Endeksi seçilmiştir. Bundaki temel gerekçe, diğer piyasa yapısı göstergelerinden farklı olarak Lerner Endeksinin banka bazında ölçülebiliyor olmasıdır. Doğrusal regresyon analizi ile Lerner Endeksinin hesaplanmasında kullanılan Marjinal Maliyet fonksiyonu çözülmüş, bulunan piyasa yapısı ölçüsü, kendisini belirleyen faktörlerin incelendiği Panel Veri Analizi için bağımlı değişken olarak kullanılmıştır. Analiz sonuçlarına göre, Krediler/Toplam Aktifler, Krediler/Mevduatlar, Faiz Dışı Gelirler/Toplam Aktifler, Toplam Gelirler/Toplam Giderler, Aktif Karlılığı (ROA), Risk, Özkaynaklar/Toplam Aktifler, Bilanço Yapısı ve Net Faiz Marjı, Türk Bankacılık Sektöründe faaliyet gösteren ticari bankaların rekabetçi davranışı üzerinde etkili olan faktörler olarak bulunmuştur. Uygulamada son olarak, rekabetçi davranış yönünden bankalar arasındaki farklılıklar araştırılmış, bankalar kamu bankaları, yerli özel bankalar, Türkiye de kurulmuş yabancı bankalar ve Türkiye de şube açan yabancı bankalar olarak dört gruba ayrılmıştır. Lerner Endeksi açısından piyasa gücü en yüksek grubun Türkiye de şube açan yabancı bankalar, en düşük olan grubun ise kamu bankaları olduğu anlaşılmıştır.
BÖLÜM I BANKALARIN VARLIK NEDENLERİ, TÜRLERİ VE TEMEL İŞLEMLERİ 1.1. Birer Firma Olarak Bankaların Varlık Nedenleri Para politikasına ilişkin temel yaklaşımlarda bankalar pasif bir küme olarak görülürler. Oysa ticari bankaların çevrelerine optimal tepkiler veren bağımsız oluşumlar olarak modellenmeleri gerekir. Endüstriyel iktisatta banka, belirli bir pazarda müşterilerine hizmet sağlayan ve bu hizmetleri üretmek için de belirli bir maliyete katlanan bir firma olarak tanımlanır. Bu süreçte banka, fiyatı ve fiyat dışı araçları kullanarak ve sektördeki varlığını hissettirecek belirli bir getiri elde ederek sektördeki diğer bankalarla rekabet etmek zorundadır (Deb, Murthy, 2008:37). Bankalar birer ticari işletme olarak kar amacıyla faaliyetlerini sürdürürken, ekonomik sistemin bir parçası olarak üstlendikleri pek çok işlev bulunmaktadır. Bu işlevleri Finansal Aracılık Yapmak, Likidite Yaratmak, Kredi Talep Edenleri Değerlendirmek ve İzlemek, Asimetrik Bilgi Problemlerini Çözmek, Para Politikalarının Etkinliğini Arttırmak, Ekonomik İstikrarı Etkilemek, Ölçek ve Kapsam Ekonomilerinden Faydalanmak, Ödeme Sistemlerinin Etkinliğini Arttırmak ve Dış Ticareti Fonlamak ve İhracatı Teşvik Etmek şeklinde sıralamak mümkündür. 1.1.1. Finansal Aracılık Yapmak Finansal kurumlar finansal sözleşmeleri ve menkul kıymetleri aynı zamanda alma ve satma faaliyetinde uzmanlaşmış ekonomik aracılar olarak tanımlanabilir. Bankalar, finansal varlıkların perakendecileri olarak finansal kurumların bir alt kümesi olabilir: borç alanların ihraç ettiği menkul kıymetleri satın alırlar ve onları borç verenlere satarlar. Bankaların çeşitli ve karmaşık işlemleri açısından bir bankanın işlemsel tanımlaması şu şekilde olabilir: Bankalar, cari işlemleri halktan aldığı mevduatlarla kredi sağlamak olan kurumlardır. Bu bağlamda Bankacılık şu şekilde tanımlanabilir: Bankacılık, borç vermek ya da yatırım yapmak amacıyla halktan, talep üzerine veya başka yolla geri ödenebilir, üzerinde çek, senet, emir ya da başka şeyler düzenlenebilir mevduat kabul etmek anlamındadır (Deb, Murthy, 2008:18).
6 Türk Bankacılık Sektörünün Rekabet Yapısının Analizi Bossone (2000) bankalar için finansal aracılardır; bundan ne daha fazlası ne de daha azı ifadesini kullanmakla birlikte, bugün bile bankaların hükümetler, halk ve ekonomistler tarafından özel bir statüde değerlendirmesinin nedenlerini, arz ettiği kredileri izleme konusunda ölçek ekonomilerinden faydalanarak yarattığı sosyal faydaya; kısa vadeli ve nominal değerden paraya çevrilebilir mevduat hesapları sayesinde likidite sağlama kapasitesine; para, kredi ve ödeme sistemlerini birleştirmesine bağlamaktadır (Bossone, 2000:3-4). 1.1.2. Likidite Yaratmak Bankalar sundukları vadesiz mevduat hizmetiyle kişilere ve firmalara ne zaman isterlerse harcama yapma imkânı sağlarlar. Ayrıca sağladıkları kredi imkânlarıyla, likiditenin ekonominin geneline yayılmasına katkı sağlarlar (Kalaycı, 2010:9). Kamunun bankaların mevduata ilişkin yükümlülüklerini yerine getirebileceğine olan güveni, bankanın varlıklarının kalitesine ve genel finansal durumuna bağlıdır. Diğer kurumların gerçekleştiremediği durumlarda bile bankaların kredi ve likidite arz etme kabiliyeti vardır çünkü bankaların mevduat yaratma fonksiyonu, diğer kurumlar için hemen ulaşılabilir olmayan, kredi ve likidite esnekliği sağlar (Corrigan, 1982). 1.1.3. Kredi Talep Edenleri Değerlendirmek ve İzlemek Bankalar ağırlıklı olarak tasarruf sahiplerinden mevduat kabul ederler ve topladıkları fonları şahıs ve firmalara kredi olarak kullandırırlar. Bu bağlamda bankalar, kredi talep eden şahıs veya firmaların kredi verilebilirliğini değerlendirirler. Bankaların, kredi talep edenin risk düzeyini ölçebilecek personel ve enstrümanları vardır. Bu nedenle iyi borçlu ile kötü borçluyu birbirinden düşük bir maliyetle ayırabilirler. Bankaların bilgi derleme ve işleme kapasiteleri sayesinde ekonomide verimli projeler seçilir ve kredilendirilir. Tasarruf sahiplerinin ve yatırımcıların arada bankalar olmaksızın karşılaşabilmeleri ve tasarrufların ekonomide verimli yatırımlara dönüşebilmesi adeta imkânsızdır. Bu anlamda bankalar, tasarruf sahiplerinin tasarruflarını kabul eder ve bunları en verimli kullanabilecek yatırımcılara aktarırlar. Değerli bulunan projeler finanse edilir ve açılan krediler geri ödeninceye kadar bu projeler izlenir (Kalaycı, 2010:5-6). Varlıklar tarafında geleneksel bakış açısına göre bankalar girişimciler tarafından ortaya konan projelerin karlılığını ve nispi kapasitesini değerlendirmek konusunda uzmanlaşmışlardır ve
Bankaların Varlık Nedenleri, Türleri ve Temel İşlemleri 7 bu projeler hakkındaki bilgi üretimlerine dayalı olarak girişimcilere kredi sağlarlar. Yükümlülükler tarafında geleneksel bakışa göre bankalar, toplayıp üretim işletmelerine sağladıkları uzun vadeli kredilere yatırdıkları, küçük tutarlı, kısa vadeli talep edilebilir mevduatları dolayısıyla özeldirler. Varlıklar ile yükümlülükler arasındaki bu vade uyumsuzluğu, varlıklarının güçlü bilgi içeriği ile birlikte bankalara mevduat sahiplerine likidite sağlamakta ilave bir rol yükler (Carletti, Hartmann, 2001:8; Vives, 2001). 1.1.4. Asimetrik Bilgi Problemini Çözmek Finanse edilmek üzere bankalara başvurulan projelerin kalitelerine ilişkin bilgiye ulaşmak bazen maliyetli bazen de imkânsızdır. Bilgiyle ilgili bu problem, finansal piyasalarda Asimetrik Bilgi olarak ifade edilir. Başka bir ifadeyle, herhangi bir proje veya mal hakkında taraflardan birinin (proje sahibi, mal sahibi gibi) sahip olduğu bilgiye, diğer tarafın (bankanın) sahip olmaması veya eksik bilgiye sahip olmasının, finansal piyasalarda doğru kararlar alınabilmesini engelleyebilmesi, kredi piyasalarında asimetrik bilgi problemi olarak bilinir (Kalaycı, 2010:7). Finansal piyasalardaki bu tür bir bilgi noksanlığı iki tür problem yaratır (Vadareri, Dursun, 2010:139): Ahlaki Zafiyet (Moral Hazard): Kredi alan tarafın, kredi verenin bakış açısına göre ahlaki olmayan bir biçimde davranarak, daha yüksek getirisi olan ve buna karşılık riski, kredi verenin kabul edebileceğinden daha yüksek olan projelere girişerek zarar etme olasılığını ifade eder. Bu tür projeler başarılı olursa, yararı borçluya olmasına karşılık, başarısız olursa riskin büyük kısmı kredi verene aittir. Ters Seçim (Adverse Selection): Kredi almak konusunda en istekli olan müşterilerin potansiyel kötü borçlu olduğu asimetrik bilgi sorunudur. Büyük risk almak isteyen müşteriler, kredilerin geri ödenmesi konusunda istekli olmayacaklarından, yüksek faiz oranlarından kredi almakta bir sakınca görmezler. Bankalar finansal piyasalarda (kredi piyasalarında) yer alan ters seçim ve ahlaki zafiyet sorunlarını büyük ölçüde çözebilirler (Kalaycı, 2010:8).
8 Türk Bankacılık Sektörünün Rekabet Yapısının Analizi 1.1.5. Para Politikalarının Etkinliğini Arttırmak Bankalar ile Merkez Bankası arasında, kısmen Merkez Bankasının son ödünç verme mercii (lender of last resort) olma fonksiyonundan kaynaklanan, doğrudan bir ilişki vardır. Merkez Bankalarının işlem ve politikaları, finans piyasalarının durumunu, para ve kredi yaratımını ve genel ekonomik koşulları yönetir (Corrigan, 1982). Bir ekonomide para politikasının etkinliği o ekonomide gelişmiş bir bankacılık sisteminin olmasına bağlıdır. Merkez Bankalarının para politikası araçları (açık piyasa işlemleri, reeskont politikası, zorunlu karşılıklar) ancak gelişmiş bir bankacılık sisteminin varlığı halinde ekonomi üzerinde etkili olabilir (Kalaycı, 2010:10). 1.1.6. Ekonomik İstikrarı Etkilemek Bankacılığın önemli özelliklerinden biri de, bir bankanın başarısızlığının diğer bankalara da yayılmasıyla doğacak bulaşma etkisidir (Gomes, 2004). Bankaların ve bankacılık sisteminin sahip olduğu özel statüyü Carletti ve Hartmann (2001:8), bankaların temel olarak istikrarsızlık karşısında diğer sektörlere göre daha savunmasız olarak görülmelerine, ayrıca banka mevduatlarında tutulan fonların önemli bir bölümünün küçük yatırımcılara ait olmasına bağlamaktadırlar. Banka bilançolarının bu özel görünümüne vurgu yapan Vives (2001) de, banka sermayesi içinde borcun ağırlıklı olmasının ve küçük yatırımcılar arasındaki geniş dağılımının banka faaliyetlerinin izlenebilirliğini zorlaştırırken, bankaların da iflas (ya da borç ödeyememe) riskini arttırdığını belirtmektedir. Bu durum, bankaların çok fazla risk alma eğilimini arttıran ahlaki tehlike problemini ifade eder. Dahası, bankaların iflasının yol açacağı sosyal maliyet de daha geniş olur. Bu sosyal maliyet, finansal ve ekonomik sıkıntı maliyetlerini içerir. Finansal sıkıntı maliyeti bankaların alacaklılarına ve pay sahiplerine dayanır ve böylece bankaların kararlarında içselleşir. Bilgi sermayesinin kaybı, borçlularla ilişkilerin iyileştirilmesi gibi kayıplar ise banka tarafından kısmen içselleştirilen maliyetlerdir. Ödeme sistemlerinin bozulması ve bulaşma etkisi gibi maliyetler ise dışsal maliyetlerdir (Vives, 2001:538). Gerçekten de vadesinde borçlarını ödeyebilecek durumda olan bir banka tamamen spekülatif bir panikle karşılaşabilir ve mevduat sahiplerinin fonlarını çekmeye başlamasıyla banka varlıklarını hızla ve yüksek bir maliyetle paraya çevirmek zorunda kalabilir. Bunun yanında, bir firmanın başarısızlığından kaynaklanan bulaşma etkisi nedeniyle, hem finansal
Bankaların Varlık Nedenleri, Türleri ve Temel İşlemleri 9 sektör hem de reel sektör için güçlü negatif dışsallık yaratan sistematik risk tehlikesi ortaya çıkar. Bankacılık sektörünün kırılganlığını telafi etmek için uygulanan mevduat sigortası ve son ödünç verme mercii, ahlaki tehlike (moral hazard) problemini doğurabilir (Vives, 2001:538). 1.1.7. Ölçek ve Kapsam Ekonomileri Bankalar, örgütsel sabit maliyetlere bağlı olarak ölçek ekonomilerinden, mevduat ve kredi faaliyetlerinin ortak provizyonu yoluyla da kapsam ekonomilerinden faydalanabildikleri için özeldirler (Gomes, 2004). Benston ve Smith (1976; alıntılayan Kalaycı, 2010) uzmanlaşmaya bağlı olarak finansal aracıların ölçek ekonomilerine ulaştıkları ve bu nedenle işlem maliyetlerini düşürebildiklerini vurgulamaktadır. Bankalar müşterileri hakkında da detaylı finansal bilgileri çok daha düşük maliyetle elde edebilirler. Ayrıca, bankalar araştırmayla ilgili işlem maliyetlerini de azaltabilirler. 1.1.8. Ödeme Sistemlerinin Etkinliğini Arttırmak Ödeme sistemleri, ekonomik birimler arasında mal ve hizmetlerin değişimini kolaylaştıran araçları, kurumsal ve örgütsel çatıyı, işletim süreçlerini ve haberleşme ağını kapsamaktadır. Ödeme sistemlerinin önemi, özellikle mali sektörde üstlendikleri rollerden kaynaklanmaktadır. Ödeme sistemlerinin amaçları, bankalararası fon aktarımlarında etkinlik sağlanması; ödeme risklerinin en aza indirilmesi; ödeme riskinin en aza indirilmesi; fon yönetiminde kolaylık sağlanması ve bankacılık sistemine yeni hizmetler sunma fırsatı verilmesi olarak sıralanmaktadır (http://www.tcmb.gov.tr/yeni/osi/i1tr.htm) Teknolojik gelişmelere paralel olarak bankacılıkta ortaya çıkan gelişmeler, ödeme sistemlerinde de önemli değişikliklere yol açmıştır. Bankacılık sektörünün konusunu teşkil eden ve ekonomik hayatın içinde giderek büyük hacimlere ulaşan para, işlevini yeni bir şekle dönüştürerek elektronik ortamda kaydi para aktarımı olarak sürdürmeye başlamıştır. Büyüyen mali sektörde artan rekabet, işlem hacmine paralel olarak daha çok personele gereksinim duyulması, maliyetlerin sürekli yükselmesi, bilgi ve belgenin sürekli kullanıma hazır halde tutulması gerekliliği, müşterilere sunulan bankacılık hizmetlerinin etkinliğinin artırılması ve çeşitlendirilmesine yönelik arayışlar, çağın teknolojik olanaklarının bankacılık sektöründe yaygın ve etkin bir şekilde kullanılması gereğini ortaya çıkarmıştır (http://www.tcmb.gov.tr/yeni/osi/i1tr.htm).