ÖLÇME ve KONTROL Bir ölçü aleti ve deneysel bir yöntem kullanılarak fiziksel bir büyüklüğün değerinin, geçerliliği kabul edilmiş standart bir birim cinsinden ifade edilmesi işlemine ölçme; ölçü ve kontrol aletleri beraber kullanılarak bir iş parçasının öngörülen ölçülerde ve özelliklerde üretilip üretilmediğini belirlemek için yapılan işlemlere de kontrol adı verilir. Ölçme aletleri aynı zamanda kontrol işlemleri için de kullanılabilirler. Fakat kontrol aletleri aynı zamanda ölçme aleti olarak kullanılamazlar. Bir ölçme işlemi sonucunda elde edilen ölçü değeri bir takım hataları içinde barındırır ve dolayısıyla ait olduğu fiziksel büyüklüğün değerini tam olarak ve mutlak doğru bir şekilde vermez. Ölçü değerindeki sapmayı ortaya çıkaran sebepler ölçü aleti hassasiyetinin yetersizliği, kişisel hatalar, yöntem hataları, ölçü aletinden kaynaklanan hatalar ve ortam koşullarından kaynaklanan hatalar şeklinde sıralanabilir. Her fiziksel büyüklüğün ölçümü için farklı ölçü aletleri geliştirilmiştir. Makine imalatı alanında boyut ölçümü diğer fiziksel özelliklerden daha fazla ölçüme konu olmaktadır. Boyut ölçümünde kullanılan ölçme ve kontrol aletleri şu şekilde sınıflandırılabilir: 1. Bölüntüsüz ölçü taşıma aletleri (örnek: teleskopik geyçler) 2. Bölüntülü ölçü aletleri (örnek: çelik cetveller) 3. Bölüntülü ve hareketli ölçme aletleri (örnek: kumpas ve mikrometreler) 4. Sabit değer kontrol aletleri (örnek: mastarlar) Şekil: 1. Ölçü ve Kontrol Aletleri: a) çelik cetvel, b) Kumpas, c) Açıölçer, d) Komparatör, e) Geçer-geçmez mastar (dış çap için), f) Geçer-geçmez mastar (iç çap için), g) Vida tarağı, h) Vida mastarı, ı) Gönye, I) Komparatör ile tolerans kontrolü, j) Komparatör ile salgı kontrolü.
I) KUMPAS: Kumpas boyut ölçme işlemlerinde yaygın olarak kullanılan bir ölçme aletidir. Klasik sürgülü kumpas; ana ölçü cetveli, sürgü (verniyer), iç ve dış çap ölçme çeneleri ve derinlik kılıcından oluşmaktadır. Saatli ve dijital kumpas türleri de kullanılmaktadır. İş parçasının boyutlarının ölçü cetveli ve sürgü üzerindeki bölüntü sistemiyle mukayese ederek ölçü değerinin belirlenmesi prensibine göre ölçme işlemi yapılır. Şekil: 2. Kumpas türleri: Klasik bölüntülü kumpas, saatli kumpas, dijital kumpas. Şekil: 3. Kumpasın yapısı ve kumpasla yapılabilecek ölçme işlemleri.
Şekil: 7. Kumpas kullanımına örnekler: a) Kademeli bir parçanın boyunun ölçülmesi, b) Bir kanalın genişliğinin ölçülmesi, c) Derinlik ölçümünde kumpasın doğru ve yanlış kullanımları, d) Kanal çapının ölçülmesi, e) İç çapların ve vida diş diplerinin ölçülmesi, f) Çenesi hareketli kumpasla kademeli parçaların ölçülmesi, f) Kanal kumpası ile bir segman kanalının ölçülmesi, g) Ökçeli kumpasla bir T-Kanalı yüksekliğinin ölçülmesi. Kumpaslarda Hassasiyet (Duyarlılık): Bir ölçü aletinin en önemli özelliği hassasiyetidir (duyarlık). Hassasiyet, o ölçü aletiyle ölçülebilecek en küçük ölçü değeridir. Kumpas için hassasiyet tarifi şu şekilde de yapılabilir. Bir kumpasın hassasiyeti, ana ölçü cetveli üzerindeki ardışık iki çizgi arasındaki mesafe ile verniyer (sürgü) üzerindeki ardışık iki çizgi arasındaki mesafenin farkına eşittir. Hassasiyet = Ana ölçü cetvelindeki iki çizgi arası mesafe Sürgüdeki iki çizgi arası mesafe Kumpaslar hassasiyetlerine göre şu şekilde sınıflandırılırlar: 1/10 mm (%10 : 0,1) 1/20 mm (%5 : 0,05) 1/50 mm (%2 : 0,02) 1/64 inç 1/128 inç 1/256 inç 1/1000 inç A) Metrik Kumpaslar: A.1) 1/10 mm (%10) Kumpas: Ana ölçü cetveli üzerindeki 9 mm lik mesafe sürgü üzerinde 10 eşit parçaya bölünür. Bu durumda hassasiyet şu şekilde ortaya çıkar: 9 / 10 = 0,9 mm 1-0,9 = 0,1 mm
Şekil: 4. 1/10 mm (%10) kumpasta hassasiyet. A.2) 1/20 mm (%5) Kumpas: Ana ölçü cetveli üzerindeki 19 mm lik mesafe sürgü üzerinde 20 eşit parçaya bölünür. (Okuma kolaylığı sağlamak için 39 mm lik mesafenin 20 eşit parçaya bölündüğü uygulama biçimi daha yaygındır.) Bu durumda hassasiyet şu şekilde ortaya çıkar: 19 / 20 = 0,95 mm 1-0,95 = 0,05 mm Şekil: 5. 1/20 mm (%5)) kumpasta hassasiyet (örnek: 8,35 mm). A.3) 1/50 mm (%2) Kumpas: Ana ölçü cetveli üzerindeki 49 mm lik mesafe sürgü üzerinde 50 eşit parçaya bölünür. Bu durumda hassasiyet şu şekilde ortaya çıkar: 49 / 50 = 0,98 mm 1-0,98 = 0,02 mm Şekil: 6. 1/50 (%2) kumpasta hassasiyet (örnek: 23,24 mm).
B) İnç Kumpaslar: B.1) 1/64 inç Kumpas: Ana ölçü cetveli üzerinde 1 mesafe 8 eşit parçaya bölünür. Bunun 7/8 lik kısmı sürgü üzerine taşınarak yine 8 eşit parçaya bölünür. Bu durumda hassasiyet şu şekilde ortaya çıkar: 7/8 / 8 = 7/64 1/8 7/64 = 1/64 Bu hassasiyetin sağlandığı diğer bir uygulamada şöyledir: Ana ölçü cetveli üzerinde 1 lik mesafe 16 eşit parçaya bölünür. Bunun 3/16 lik kısmı sürgü üzerine taşınarak 4 eşit parçaya bölünür. Bu durumda hassasiyet şu şekilde ortaya çıkar: 3/16 / 4 = 3/64 1/16 3/64 = 1/64 B.2) 1/128 inç Kumpas: Ana ölçü cetveli üzerinde 1 lik mesafe 16 eşit parçaya bölünür. Bunun 7/16 lik kısmı sürgü üzerine taşınarak yine 8 eşit parçaya bölünür. Bu durumda hassasiyet şu şekilde ortaya çıkar: 7/16 / 8 = 7/128 1/16 7/128 = 1/128 B.3) 1/256 inç Kumpas: Ana ölçü cetveli üzerinde 1 lik mesafe 32 eşit parçaya bölünür. Bunun 7/32 lik kısmı sürgü üzerine taşınarak yine 8 eşit parçaya bölünür. Bu durumda hassasiyet şu şekilde ortaya çıkar: 7/32 / 8 = 7/256 1/32 7/256 = 1/256 B.4) 1/1000 inç Kumpas: Ana ölçü cetveli üzerinde 1 lik mesafe 40 eşit parçaya bölünür. Bunun 24/40 lik kısmı sürgü üzerine taşınarak yine 25 eşit parçaya bölünür. Bu durumda hassasiyet şu şekilde ortaya çıkar: 24/40 / 25 = 24/1000 1/40 24/1000 = 1/1000
II) MİKROMETRE: Metrik ya da inç sisteme göre bölümlendirilmiş vidalı bir ölçme aletidir. Gövde, kovan, tambur, ölçü mili, örs, cırcır ve kilit halkasından oluşur. Üzerine kusursuz diş açılmış bir milin bir iç vida içinde boşluksuz olarak hareket ettirilmesi prensibiyle çalışır. Şekil: 8. Mikrometrenin yapısı. Fonksiyonel özelliklerine göre sınıflandırma: 1. Dış boyut mikrometreleri 2. İç boyut mikrometreleri 3. Derinlik mikrometreleri 4. Özel amaçlar için mikrometreler Ölçme alanlarına göre sınıflandırma: 0-25 mm 25-50 mm 50-75 mm 75-100 mm 0-1 inç 1-2 inç 2-3 inç 3-4 inç Şekil: 9. Mikrometre kullanımı: a) Çok sayıdaki aynı parçanın standa bağlanmış mikrometre ile ölçülmesi, b) Sabit iş parçasının mikrometre ile ölçülmesi, c) İş parçası ve mikrometrenin sabit olmadığı durumda ölçme, d) Mikrometre kalibrasyonu.
Hassasiyetlerine göre sınıflandırma: 1/100 mm 1/1000 mm 1/1000 inç 1/10.000 inç 1) 1/100 mm Mikrometre: Ölçme mili vidasının hatvesi (vidanın bir tam turuna karşılık gelen eksenel ilerleme miktarı) 0,5 mm dir. Tambur çevresi ise 50 eşit parçaya bölünür. Bu durumda hassasiyet şu şekilde ortaya çıkar: 0,5 / 50 = 0,01 mm 2) 1/1000 mm Mikrometre: Bu mikrometre 1/100 lük mikrometrenin tüm donanımına sahiptir. İlave olarak, tambur üzerindeki 0,09 mm ye karşılık gelen kısım kovan üzerine taşınarak 10 eşit parçaya bölünür. Bu durumda hassasiyet şu şekilde ortaya çıkar: 0,09 / 10 = 0,009 mm 0,01 0,009 = 0,001 mm 3) 1/1000 inç Mikrometre: 1 mesafe kovan üzerinde 40 eşit parçaya bölünür. Ölçme mili vidasının hatvesi 1/40 dir. Tambur çevresi ise 25 eşit parçaya bölünür. Bu 1/40 in 25 eşit parçaya bölünmesi anlamına gelir. Bu durumda hassasiyet şu şekilde ortaya çıkar: 1 / 40 = 0,025 0,025 / 25 = 0,001 4) 1/10.000 inç Mikrometre: Bu mikrometre 1/1000 mikrometrenin tüm donanımına sahiptir. İlave olarak, tambur üzerindeki 0,009 e karşılık gelen kısım kovan üzerine taşınarak 10 eşit parçaya bölünür. Bu durumda hassasiyet şu şekilde ortaya çıkar: 0,009 / 10 = 0,0009 0,001 0,0009 = 0,0001 III) KOMPARATÖR: Komparatörler ölçme işlemlerinden daha çok ölçü değişimlerini algılamak için kullanılan aletlerdir. Bu ölçü değişimlerinin başlıca sebepleri salgı, aşınma, kuvvet etkisi altında elastik uzama, ısı etkisi altında genleşme, eğilme ve yüzeylerde dalgalanmadır. Tek başlarına kullanılamazlar. Ölçü sehpaları, sabitleme düzenekleri, bağlama aparatları gibi bir takım yardımcı düzeneklere ihtiyaç gösterirler. Hassasiyete göre şu şekilde sınıflandırılır: 1/100 mm 1/500 mm 1/1000 mm 1/1000 inç 1/10.000 inç
Uygulama 1: 0,1 mm lik (1/10) kumpas üzerinde gösterilen ölçü değerlerini okuyunuz.
Uygulama 2: 0,05 mm lik (1/20) kumpas üzerinde gösterilen ölçü değerlerini okuyunuz.
Uygulama 3: 0,02 mm lik (1/50) kumpas üzerinde gösterilen ölçü değerlerini okuyunuz.
Uygulama 4: 1/128 inçlik kumpas üzerinde gösterilen ölçü değerlerini okuyunuz.
Uygulama 5: 1/256 inçlik kumpas üzerinde gösterilen ölçü değerlerini okuyunuz.
Uygulama 6: 1/1000 inçlik kumpas üzerinde gösterilen ölçü değerlerini okuyunuz.