GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ

7. ÜNİTE GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ 7. ÜNİTE GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ Gök Cisimlerini Tanıyalım Güneş Sistemi Uzay Araştırmaları Bu ünitede öğrencilerin; Uzayda bulunan gök cisimlerini ve güneş sistemini kavraması, Uzay gözlemlerinin yapılmasına olanak sağlayan optik araçları tanıması yanında, Geçmişten günümüze kadar yapılan uzay araştırmaları, Teknolojinin uzay araştırmalarına katkısı, bunların gök bilimine yansımaları ve uzay teknolojisinin bazı durumlarda bir kirlilik türü olarak nitelendirilen uzay kirliliğine sebep olabileceği hakkında bilgi, beceri, deneyim ve tutum kazanmaları hedeflenmektedir. Bu üniteyi başarıyla tamamlayan her öğrenci;. Gök cisimlerini çıplak gözle gözleyerek özelliklerini belirler.. Uzayda, çıplak gözle gözleyebildiğimizden çok daha fazla gök cismi olduğunu fark eder.. Bilinen takım yıldızlara örnekler verir. FEN VE TEKNOLOJİ 77

GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ 7. ÜNİTE. Kuyruklu yıldızlara örnekler verir. 5. Gözlem yaparken, yıldızlarla gezegenleri birbirinden ayırt eder. 6. Güneşin de bir yıldız olduğunu fark eder. 7. Yıldızlar arasındaki çok uzak mesafelerin "ışık yılı" adı verilen bir uzaklık ölçüsü birimiyle ifade edildiğini bilir. 8. Meteor ile göktaşı arasındaki farkı açıklar. 9. Güneş sistemindeki gezegenleri Güneş'e yakınlıklarına göre sıralar. 0. Güneş sistemindeki gezegenlerin belirli yörüngelerde hareket ettiklerini kavrar.. Güneş sistemindeki gezegenleri, belirgin özelliklerine göre karşılaştırır.. Güneş sistemini temsil eden bir model oluşturur ve sunar.. Gökadalara örnekler vererek özelliklerini kavrar.. Dünya dışındaki evren parçasını "uzay" olarak tanımlar ve Dünya'mızın uzaydaki yerini belirler. 5. Eski medeniyetlerin gök biliminde nasıl veri topladıkları, kaydettikleri, bunları ne amaçla ve nasıl kullandıkları hakkında bilgi toplayarak görüş oluşturur ve sunar. 6. Gök bilimcilerin; teleskoplar yardımıyla gök cisimlerinin hareketlerini ve yapısını inceleyen bilim insanları olduklarını belirtir. 7. Ünlü Türk gök bilimciler ve çalışmaları hakkında örnekler verir. 8. Teleskopların uzay gözlemi yapmadaki önemini fark eder. 9. Basit bir teleskop yapmak için teknolojik tasarım yapar, model oluşturur ve sunar. 0. Teknolojinin uzay araştırmalarına, uzay araştırmalarının da teknolojiye katkısını örneklerle açıklar.. Astronotların uzayda pek çok alanda incelemeler yapan bilim insanları olduklarını belirtir.. Ay'a atılan ilk adımın, uzak gezegenlere gidebilme ve uzay araştırmaları bakımından önemini kavrar.. Evrenin, uçsuz bucaksız olması nedeni ile uzay hakkında bilinen gerçeklerin sınırlı ve yeni araştırmalarla değişebilir olduğunu örneklerle açıklar.. Uzay çalışmalarına dayanarak ve hayal gücünü kullanarak geleceğe yönelik tahminler yürütür. 5. Uzay kirliliğinin sebeplerini ifade ederek bu kirliliğin yol açabileceği olası sonuçları tahmin eder. 78 FEN VE TEKNOLOJİ

7. ÜNİTE GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ GÖK CİSİMLERİNİ TANIYALIM Dünyayı kaplayan atmosfer, yerden 500 km yüksekte yer almaktadır. Bu nedenle Dünya'dan baktığımızda ufku kapladığını görürüz ve gökyüzü olarak adlandırırız. Gökyüzü, saydam bir yapıya sahip olduğu için uzaydaki yıldızları, meteorları, gezegenleri ve doğal uyduları incelememize imkan vermektedir. Uzayda bulunan yıldızlar, gezegenler ve gök taşlarının her biri birer gök cismidir. Gök bilimciler; Güneş, Ay, gezegenler, yıldızlar ve gök adalar gibi gök cisimlerini araştırmakta ve sorulara yanıt aramaktadırlar. Günümüzde yapılan çalışmalarla uzay hakkında bilgiler edinilmiştir. Fakat hala pek çok sorunun cevabı bulunamamıştır. Bilimsel çalışmalarla edinilen bilgilere göre şimdi gök cisimlerini inceleyelim. Uzayda bulunan yıldızlar, gezegenler ve gök taşlarının her biri birer gök cismidir. Gökyüzünü, Ay ışığının bulunmadığı bulutsuz bir gecede parlaklıkları birbirinden farklı çok sayıda ışık noktası kaplar. Bu gördüğümüz ışık noktaları yıldızlardır. Yıldızlar, derinliklerinde gerçekleşen nükleer tepkimelerden kaynaklanan, çok büyük miktarlarda ışık ve ısı yayan, oldukça sıcak ve parlak gaz küreleridir. Güneş de oldukça az rastlanan bir yıldız türüdür. Yıldızlar, Samanyolu Gök Adası'nın kollarını kaplayan dev gaz ve toz bulutlarının içinde doğar. Güneş'le yaklaşık olarak aynı kütledeki yıldızların ortalama ömrü 0 milyon yıl kadardır. Ayrıca kütleleri Güneş'in kütlesinden daha büyük olan yıldızlar da vardır. Yıldız Kümesi Çok sıcak gaz küreleri olan yıldızlar Dünya'dan çok büyüktürler. Bizden ve birbirlerinden çok uzakta yer alırlar. Yıldızlar da doğar, yaşar ve ölür. Ömrü biten yıldızlar, çok şiddetli patlama ile parçalanır ve uzay boşluğuna yayılırlar. Uzayda çok farklı renklerde yıldızlar bulunmaktadır. Dürbün veya teleskopla farklı renklerde yıldızların bulunduğu görülebilir. Göz alıcı beyazlıktaki Akyıldız, en tanınmış renkli yıldızlardan biridir. Yıldızların renkleri, onların sıcaklıkları konusunda bizi bilgilendirir. Kırmızı renkteki yıldızlar soğuk, sarı yıldızlar orta sıcaklıkta ve beyaz ile mavi renkteki yıldızlar ise en sıcak yıldızlardır. Mavi veya beyaz yıldızlar yüzey sıcaklıkları 0.000 K'yi aşan en sıcak yıldızlardır. Güneş gibi sarı yıldızların yüzey sıcaklıkları 6.000 K civarındadır. Kırmızı yıldızların sıcaklığı ise.000 K'dir ve bu yıldızlar en soğuk yıldızlardır. Geceleyin gökyüzüne baktığımızda yıldızların farklı şekiller oluşturacak biçimde birleştiğini görürüz. Bu şekilde sınıflandırılmış yıldızlara takım yıldızı adı verilir. Büyük ayı, Küçük ayı, Akrep, Yay, Kuğu, Orion (Avcı), Çoban adlarıyla anılan 88 tane takım yıldızı olduğu saptanmıştır. FEN VE TEKNOLOJİ 79

GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ 7. ÜNİTE Büyük Ayı Takım Yıldızı Küçük Ayı Takım Yıldızı Tarihin başlangıcından bu yana insanlar, geceleri gökyüzündeki kuyruklu yıldızları izlemişlerdir. Kuyruklu yıldızlar parlaklık bakımından farklılıklar gösterirler. Bazıları ancak çok büyük teleskoplarla görülebilmektedir. Buz, donmuş gazlar ve tozla karışmış halde bulunan kayaç malzemelerinden oluşan kuyruklu yıldızlar gezegenler gibi Güneş'in etrafında dolanırlar. Güneş'e yaklaşan yıldızların içinde bulunan buz bir miktar erir. Buzla karışan taş ve toz parçaları serbest kalır. Su buharı, gaz ve ince tozlar serbest kaldıklarında Güneş tarafından itilir ve kuyruklu yıldızın kuyruk kısmı kopar. Orion (Avcı) Takım Yıldızı Kuyruklu yıldızlar arasında en tanınmışı Halley kuyruklu yıldızıdır. Dünya'dan en son izlenen kuyruklu yıldızın adı ise Ikaye Zhang'dir. Halley Kuyruklu Yıldızı 80 FEN VE TEKNOLOJİ

7. ÜNİTE GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ Güneş sistemimizdeki en küçük gök cisimleri meteorlardır. Meteorlar gezengenler arasında uzayın sonsuz boşluğunda, Güneş'in etrafında dolanan kayaç ve demir parçalarıdır. Meteorlar uzay boşluğundan büyük bir hızla gelerek Dünya atmosferine girer ve o kadar ısınırlar ki, yeryüzüne ulaşamadan buharlaşıp gaz haline dönüşürler. Bu ısınmadan dolayı da çevrelerine ışık saçarlar. Bu meteorlar ise kuyruklu yıldızları oluşturan maddelerin kırıntılarıdır. Bazı meteorların tamamı yanarak yok olmaz. Kalan bu parçalar yeryüzüne düşer. Bu parçalara gök taşı (meteorit) denir. Meteorların düştükleri yerlerde oluşturdukları hasardan dolayı çukurlara yol açtığı bilinir. Bu çukurlara meteor çukuru denir. Eğer çukur Dünya yüzeyi üzerinde yer alıyorsa buna göktaşı çukuru adı verilir. Meteor Yağmuru Uzayda yer alan gök cisimlerinden bir diğeri de gezegenlerdir. Güneş Sistemi'mizde Güneş'in etrafında ayrı yörüngelerde dolanan sekiz büyük gezegen vardır. Bunlardan biri de üzerinde yaşadığımız Dünya'dır. Gezegenler yıldız değildir. Yıldızlar ısı ve ışık kaynağıdır. Fakat gezegenler yıldızlardan aldıkları ısı ve ışığı yansıtırlar. Kendi ışıkları yoktur. Güneş'ten ve diğer yıldızlardan çok daha küçük ve soğukturlar. Gezegenler bize daha yakın oldukları için sürekli olarak görünürler. Güneş Sistemi'nin sekiz büyük gezegeni, Güneş'e yakınlık sırasıyla Merkür, Venüs, Dünya, Mars, Jüpiter, Satürn, Uranüs ve Neptün'dür. Dünya'dan baktığımızda gezegenlerden ilk beş tanesi çıplak gözle; Uranüs ve Neptün ise ancak teleskopla görülebilir. Güneş'in Dünya'dan uzaklığını hiç merak ettiniz mi? İki gök cismi arasındaki uzaklığı ifade etmek için, "ışık yılı" birimi kullanılır. Işığın boşlukta bir yılda aldığı yol bir ışık yılı olarak ifade edilir. Bir ışık yılı yaklaşık olarak 9,6.0 km'dir. Bir gezegenin farklı açılardan görünüşü FEN VE TEKNOLOJİ 8

GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ 7. ÜNİTE ETKINLIK - Gezegen Kuyruklu yıldızlar Gök cismi Takım yıldızı Yıldızlar Gök taşı Meteor ışık yılı Meteor çukuru Meteorit Yukarıda verilen kutucuklardaki terimleri aşağıdaki uygun boşluklara yazınız.. Sınıflandırılmış yıldız gruplarına... denir..... uzaydaki başka cisimlerden koparak yeryüzüne düşen parçacıklara denir.. Meteorların bazıları yanarak yok olmaz ve yeryüzüne düşer. Yeryüzüne ulaşan bu meteorlara... denir.. Uzayda bulunan yıldızlar, gezegenler, gök adalar birer... dir. 5.... bir kaç kilometre çapında buz yapılı donmuş gaz ve tozlardan oluşur. 6. Meteorların düştükleri yerde oluşturdukları hasarların yol açtığı çukurlara... denir. 7. Bir yıldızın etrafında dolanan ve kendisi yıldız olmayan doğal gök cisimlerine... denir. 8.... ışığın bir yılda boşlukta aldığı mesafedir. 9. Gökyüzünde gördüğümüz ışık noktaları... dır. 0. G ök taşlarına... de denir. 8 FEN VE TEKNOLOJİ

7. ÜNİTE GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ ETKINLIK - Aşağıda verilen kavramların başına uygun açıklamaların harflerini yazınız.. ( ) Yıldız a. Güneş sistemindeki en küçük gök cisimleridir.. ( ) Kuyruklu yıldız b. Meteorların düştükleri yerde oluşturdukları hasardan meydana gelir.. ( ) Meteor c. Dünya, Güneş, Ay, yıldızlar ve gezegenler onun içinde yer alır.. ( ) Işık yılı d. Çok büyük miktarlarda ışık ve ısı yayan; oldukça sıcak ve parlak gaz küreleridir. 5. ( ) Gezegen e. Işığın boşlukta bir yılda aldığı mesafedir. 6. ( ) Göktaşı f. Dünya yüzeyinde yer alan meteor çukurudur. 7. ( ) Meteor çukuru g. Yıldız değildirler ve yıldızlardan aldıkları ısı ve ışığı yansıtırlar. 8. ( ) Göktaşı çukuru h. Büyük ayı, Küçük ayı gibi çeşitleri vardır. 9. ( ) Takım yıldızı i. Gezegenler gibi Güneş'in etrafında dolanan yıldızlardır. 0. ( ) Gök ada j. Yeryüzüne düşen meteor parçalarıdır. ETKINLIK - Aşağıda verilen ifadelerden doğru olanlarının yanına (D), yanlış olanlarının yanına (Y) koyunuz.. ( ) Yıldızlar gök cismi değildir.. ( ) Yıldızların büyüklükleri hemen hemen aynıdır.. ( ) Gökyüzüne baktığımızda bir arada görünen yıldızlara takım yıldızı denir.. ( ) Gökyüzünde bilinen takımyıldızı sayısı 88'dir. 5. ( ) Kutupyıldızlarının yapısında donmuş toz ve gazlar bulunur. 6. ( ) Bir ışık yılı yaklaşık 9,6.0 km'dir. 7. ( ) Bazı meteorların yeryüzüne düşen parçalarına gök taşı denir. 8. ( ) Halley yıldızı bir takım yıldızıdır. 9. ( ) Büyük ayı bir takım yıldızıdır. 0. ( ) Meteorlar düştükleri yerlerde önemli hasarlar yaratabilirler. FEN VE TEKNOLOJİ 8

GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ 7. ÜNİTE GÜNEŞ SİSTEMİ Güneş Dünya Ay Güneş çevresindeki yörüngelerde dolanan büyük gezegenler, bu gezegenlerin doğal uyduları, küçük gezegenler, meteorlar ve kuyruklu yıldızlar Güneş Sistemi'ni oluşturur. Güneş çevresinde dolanan gezegenlerin ve kuyruklu yıldızların izledikleri yörünge elips biçimindedir. Bütün gezegenler aynı yönde dolanır ve hepsinin yörüngeleri hemen hemen aynı düzlem üzerindedir. Güneş'in her gün yeniden doğup batmasının nedeni Dünya'nın kendi etrafında dönmesidir. Dünya, Güneş çevresindeki yıllık dolanımını tamamlarken, bir yandan da her saatte bir kendi etrafında bir kez döner. Bütün gezegenler de kendi eksenleri etrafında değişik hızlarla dönerler. Dünya'nın enerji kaynağı olan Güneş'in Dünya'ya olan ortalama uzaklığı yaklaşık 50 milyon kilometredir. Bu yüzden Güneş'ten çıkan ışımalar yaklaşık 8 dakika sonra Dünya'ya ulaşır. Kütle çekim kuvveti sayesinde gezegenler Güneş etrafında elips yörüngelerde dolanırlar. Bu yüzden yörüngedeki konumuna göre, gezegen ile Güneş arasındaki uzaklık değişmektedir. Önce Güneş etrafında dolanan 9 tane gezegen olduğu kabul ediliyordu. Ancak 006 yılında Plüton cüce gezegen olarak adlandırılmış ve gezegen sınıfından çıkarılmıştır. Bu yüzden Güneş sisteminde 8 tane gezegen vardır. Bunlar Güneş'e olan uzaklıklarına göre sırasıyla Merkür, Venüs, Dünya, Mars, Jüpiter, Satürn, Uranüs ve Neptün'dür. 8 FEN VE TEKNOLOJİ

7. ÜNİTE GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ Merkür Venüs Dünya Mars Jüpiter Satürn Uranüs Neptün. Merkür: Güneş'e en yakın olan gezegendir. 878 kilometrelik çapıyla Güneş Sistemi'nin en küçük gezegenidir. Merkür'ün yüzeyi yoğun bir krater yapısına sahiptir. Kendi etrafında çok yavaş dönen Merkür'ün gece ve gündüz arasındaki sıkaklık farkı çok fazladır. Gündüz vakti Merkür'deki sıcaklık C'ye kadar çıkar, güneş battığı zaman sıcaklığın 8 C'ye kadar indiği görülür. Günümüze kadar Merkür'e Amerika Birleşik Devletleri'nin 0 adlı uzay aracı gönderilmiştir. Bu araç pek çok fotoğraf çekerek bilgi sahibi olmamızı sağlamıştır. Merkür Dünya Ay Merkür Dünya, Ay ve Merkür arasındaki büyüklük farkları Yüzeyine en çok meteor çarpan gezegen Merkür'dür. Merkür gezegeninde hiçbir canlı yaşamamaktadır. Ayrıca uydusu, halkası ve atmosferi yoktur. FEN VE TEKNOLOJİ 85

GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ 7. ÜNİTE. Venüs: Güneş'e en yakın ikinci gezegen Venüs'tür. Venüs'ün Güneş'ten ortalama uzaklığı 08 milyon kilometredir. Dünya ile yaklaşık olarak aynı büyüklükte olan Venüs'ün, Dünya'nın ikiz kardeşi olduğu düşünülür. Gökyüzünde çok güzel parlayan Venüs'e "Aşk Tanrısı" ismi verilmiştir. Venüs Venüs; Güneş'e Merkür'den daha uzak olsa da Merkür gezegeninden daha sıcaktır. Sıcak olmasının nedeni ise ısının bulutlarda tutulması sonucu sıcaklığının yükselmesidir. Bu etkiye sera etkisi adı verilir. Venüs gezegeninin atmosferi oldukça kalın olup, yoğun olarak karbondioksit içerir. Uydusu ve halkası yoktur. Halk arasında akşam yıldızı veya çoban yıldızı olarak adlandırılan aslında Venüs gezegenidir. Venüs çok yavaş döner. Kendi etrafında dönmesi gün, Güneş etrafında dönmesi gün sürer.. Dünya: Dünya, Güneş Sistemi'nde bulunan ve yaşam olan tek gezegendir. Dünya ile Güneş arasındaki uzaklık ortalama 9,6 milyon kilometredir ve yaşam için çok uygun bir gezegendir. Gezegenler arasında Güneş'e yakınlık bakımından üçüncü sıradadır. Üçte-ikisi sularla kaplıdır ve Dünya'da dağlar, ovalar, denizler, vadiler, volkanlar bulunur. Dünya'nın atmosferi uzaydan Dünya'yı saran mavi renkli ince bir tabaka olarak görünür. Güneş ışınlarının bir kısmı Dünya'daki yaşam için oldukça zararlıdır. Ozon tabakası dediğimiz yapı zararlı ışınları süzer. Bilim insanları yaptıkları araştırmalarla ozon tabakasının inceldiğini saptamışlardır. Bu incelmeye bazı gazlar neden olmuştur. Bu gazların kullanımının devam etmesi ozon tabakasının daha da incelmesine sebep olarak zararlı ışınların yeryüzüne ulaşmasına ve canlılara zarar vermesine neden olur. Dünya Atmosferde %77,6 oranında azot, %0,7 oranında oksijen bulunur. Diğer kalan miktarıda bazı gazlar oluşturur. Yaşam için en önemli gaz oksijendir. Dünyanın halkası yoktur ve tek uydusu Ay'dır. Ay, Dünya'nın 76.8 kilometre uzaktaki yörüngesinde dolanan tek uydusudur. Ay hem kendi ekseni hem de dünyanın etrafında dolanır. Dünya'nın uydusu olan Ay değişik zamanlarda Dünya'dan nasıl görünür? Bunu aşağıda verilen şekillerle inceleyelim. Güneş etrafındaki yörüngesinde saat yönünün tersine dönerken, ekseni etrafında da saat yönünün tersine döner. Ekseni hafif eğiktir. Dünya'nın uydusu Ay Dünya'nın Güneş etrafındaki bir dolanım süresi yıl = 65 gün 6 saattir. Dünyanın bu hareketi, mevsimlerin oluşmasını sağlamıştır. Ancak Dünya Güneş'e en yakın konumda iken kuzey yarım kürede kış, güneş yarım kürede yaz mevsimi yaşanır. Bunun nedeni eksenin eğikliğinden dolayı, Güneş ışınlarının kuzey yarımküreye eğik gelmesidir. 86 FEN VE TEKNOLOJİ

7. ÜNİTE GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ Ay, Dünya dan Nasıl Görünür?. Yeniay. Hilal 6 5. İlk dördün. Dolunay 5. Son dördün 6. Hilal. Mars: Güneş'e yakınlıkta dördüncü gezegendir. Mars, Güneş Sistemi'nin üçüncü küçük gezegenidir. Güneş'e olan ortalama uzaklığı 7, milyon kilometre olduğu için Mars'ın yüzey sıcaklığı ortalama -8 C'dir. Mars çıplak gözle kırmızımsı ve parlak bir yıldız gibi görünür. "Kızıl gezegen" adı ile bilinir. Teleskopla görülebilen Mars'ın iki uydusu vardır. Mars, atmosferinin çoğunluğu karbondioksitten oluşan soğuk bir gezegendir. Düzlükler, kum tepeleri, irili ufaklı kayalar ve taşlardan oluşur. Fakat gezegende su yoktur. 5. Jüpiter: Güneş sisteminde yer alan en büyük gezegendir. Güneş'e yakınlık bakımından beşincidir. Yaklaşık olarak bin kilometrelik çapa sahip olan Jüpiter, Dünya'nın çapının katıdır. Güneş'ten uzak olduğu için soğuk bir gezegendir. Etrafında taş ve toz parçalarından oluşmuş ince bir halka bulunmaktadır. Büyük bölümü hidrojen ve helyumdan oluşan bir atmosfere sahip olan Jüpiter'in 6 uydusu vardır. Mars Jüpiter Bir mars yılı 687 gün sürer. Mars'ın teleskopla ilk gözlemleri 959 yılında Huygens tarafından yapılmıştır. 6. Satürn: Güneş Sistemi'nde yer alan ikinci büyük gezegendir. Güneş'e yakınlığı bakımından altıncı sıradadır. Satürn tümüyle gazdan oluşur. Etrafında buz, gaz ve kaya parçalarından oluşan halkalar vardır. Bu yüzden Satürn'e "Halkalı Gezegen" de denir. Parlak ve altın rengine Satürn benzeyen Satürn'ü çıplak gözle görebiliriz. Satürn, Güneş'ten ortalama milyar 7 milyon kilometre uzakta yer alır ve yaşama izin vermeyecek kadar soğuktur. 56 tane uydusu vardır. En büyük uydusu Titan'dır. Satürn'ün Güneş etrafında bir turu 9 yıl sürer. Satürn'ün Titan adlı uydusu Merkür'den daha büyüktür. FEN VE TEKNOLOJİ 87

GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ 7. ÜNİTE 7. Uranüs: Güneş sisteminde yer alan üçüncü büyük gezegendir. Güneşe yakınlığı bakımından yedinci sıradadır. Güneş'ten ortalama uzaklığı milyar 869 milyon kilometredir. Uranüs çıplak gözle görülemediği için teleskop kullanmak gerekir. Ama net görülebilmesi için çok büyük teleskoplarla gözlem yapılmalıdır. Uranüs 78 yılında İngiliz astronom William Herschel tarafından bulunmuştur. Uranüs Dönme ekseni, Güneş etrafındaki yörünge düzlemine çok yakın olup, yerde yuvarlanarak ilerleyen bir bilye gibi hareket eder. Uranüs'ün halkası ve 7 tane uydusu bulunur. Atmosferi zehirli gazlardan oluşan Uranüs yaşam için uygun bir gezegen değildir. 8. Neptün: Güneş'e olan uzaklığı bakımından sekizinci gezegendir. Neptün'ün Güneş'e olan uzaklığı Dünya'nınkinin otuz katıdır. Büyüklük bakımından Uranüs'ün ikizi gibidir. Çok soğuk bir gezegen olan ve mavi renkteki Neptün, mavi ışığı çok iyi yansıtmaktadır. Neptün'ün yörüngesi, Plüton gezegeni ile kesişir. uydusu bulunan Neptün'ün uydularından biri Triton olarak adlandırılır. Neptün Plüton Neptün'ün Güneş çevresinde bir turu 65 yıl sürer. Neptün 88 FEN VE TEKNOLOJİ

7. ÜNİTE GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ Işık Yılı (Iy) Işığın bir yılda aldığı yola ışık yılı denir. Kısaca Iy ile gösterilir. Iy = 9,6.0 5 m Güneş Sistemi'nde bulunan gezegenlerden bazılarının etrafında dönen gök cisimlerine uydu denir. Astronomik Birim Dünya ile Güneş arasındaki ortalama uzaklığa astronomik birim denir. Kısaca Ay ile gösterilir. Ay=,5.0 Güneş ve yıldızların hepsi galaksi (gökada) adı verilen çok büyük yıldızlar topluluğunun birer üyesidir. Uzayda farklı boyutlarda ve birbirlerinden uzakta milyonlarca galaksi bulunur. Bizim içinde bulunduğumuz galaksi Samanyolu galaksisi olarak da bilinir. Samanyolu gökadası, içinde 00 milyar yıldız bulunduran ve evrendeki bilinen en büyük gökada'dır. Dünya'nın uydusu Ay, Dünya'nın çevresindeki bir turunu yaklaşık 7 günde tamamlar. Güneş Sistemi Samanyolu'nun dış kenarına yakın bir yerde yer alır. Güneş çok büyük ve ışıldayan bir gaz topudur. Güneş'in üzerinde güneş lekeleri bulunur. Astronomlar Güneş'i incelemek için özel yöntemler kullanırlar. Sakın güneşe çıplak gözle ya da dürbünle bakmayınız. Çünkü kör olmanıza neden olabilir. Dünya'mızın içinde bulunduğu gök ada sarmal bir şekildedir. Diğer gök adalar ise sarmal, eliptik ya da düzensiz şekilde bulunabilirler. Sarmal. olan gök ada'ya Andromeda ve Sombrero gök adasını örnek verebiliriz. Andromeda'yı Dünya'dan teleskop kullanmadan gözlemleyebiliriz. Gök adalar, gök cisimleri ve boşlukların hepsi evreni oluşturur. Dünya'nın dışındaki evren parçası da uzay olarak ifade edilir. Dünya, Güneş, Ay, yıldızlar, gezegenler ve bulutsular gök ada adı verilen sistemin içinde yer alır. Samanyolu Andromeda Gökadası FEN VE TEKNOLOJİ 89

GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ 7. ÜNİTE ETKINLIK - Güneşe en yakın gezegendir. "Kızıl gezegen" adı ile bilinir. halkası ve 7 tane uydusu vardır. Güneşe yakınlık bakımından üçüncü sıradadır. Triton adlı uydusu vardır. Güneşe en yakın ikinci gezegendir. En büyük uydusu Titan'dır. Güneş siteminde yer alan en büyük gezegendir. Yukarıda resimleri ve özellikleri verilen gezegenlerin isimlerini resimlerin altındaki kutucuklara yazınız. 90 FEN VE TEKNOLOJİ

7. ÜNİTE GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ ETKINLIK - 5 Aşağıda gezegenler ve özellikleri verilmiştir. Hangi özelliğin hangi gezegene ait olduğunu bularak gezegenlerin başındaki kutucuklara uygun açıklamanın numarasını yazınız. Venüs Dünya Merkür Jüpiter Neptün a. Güneş sisteminin en büyük gezegenidir. b. Güneş sisteminin en küçük gezegenidir. c. Dünya'nın ikiz kardeşi olduğu düşünülür. d. "Kırmızı gezegen" adı ile bilinir. e. Çok sayıda uyduya sahip olan gezegenin en büyük uydusu Titan'dır. Mars f. Bir varile benzer ve yan yatmış olarak döner. Satürn Uranüs g. Güneş sisteminin en uzak gezegenidir. h. Halkası yoktur ve tek uydusu Ay'dır. ETKINLIK - 6 Aşağıda verilen tablodaki boş yerleri uygun kelimelerle doldurunuz. Gezegenler Halkası var mı? Uydusu var mı? Güneşe uzaklık bakımından kaçıncı gezegendir? Dünya Mars Jüpiter Uranüs Neptün Satürn Venüs Merkür FEN VE TEKNOLOJİ 9

GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ 7. ÜNİTE ETKINLIK - 7 Titan Merkür Jüpiter Ay Neptün Uranüs Mars Charon Satürn Venüs Yukarıda verilen kutucuklardaki terimleri aşağıdaki uygun boşluklara yazınız.. Hangisi ya da hangileri gezegendir?.... Hangisi ya da hangileri uydudur?.... Hangisi ya da hangilerinin uydusu yoktur?.... Hangisi Güneş'e en yakın gezegendir?... 5..Hangisi Güneş'e en uzak gezegendir? ETKINLIK - 8 Aşağıda verilen kavramları açıklayıp yanlarındaki boşluklara yazınız. Samanyolu... Gök ada... Uydu... Uzay... Evren... Sera etkisi... Ozon tabakası... 9 FEN VE TEKNOLOJİ

7. ÜNİTE GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ TEST -. Aşağıda verilenlerden hangisi Güneş Sistemi'ndeki en büyük gezegendir? A) B) Jüpiter C) D) Mars Neptün Satürn 5. I. Gezegenlerin kendi ışıkları vardır. II. Güneş Sistemi'ndeki en büyük gezegen Jüpiter'dir. III. Güneş Sisteminde yaşam olduğu bilinen tek gezegen Dün-ya'dır. Yukarıda verilen ifadelerden hangileri doğrudur? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) I, II ve III 6. Kendi etrafında dönmesi gün, Güneş etrafında dönmesi gün sürer. Dünya'nın ikiz kardeşidir. Yukarıda özellikleri verilen gezegen aşağıdakilerden hangisidir? A) Venüs B) Neptün C) Mars D) Uranüs. I. Dünya II. Yıldız III. Neptün IV. Ay Yukarıda verilenlerden hangisi ışık kaynağıdır? A) IV B) III C) II D) I Palme Yayıncılık 7. Dünya dışındaki evren parçasına... denir.. Bizim içinde bulunduğumuz galaksi... galaksisi olarak da bilinir. Dünya, Güneş, Ay, yıldızlar, gezegenler ve bulutsular... adı verilen sistemin içinde yer alır. Gök adalarında içinde yer aldığı gök cisimlerinin tamamı, aralarındaki boşluklarla birlikte... adını alır. 8. Yukarıdaki sınıf tahtasında yer alan cümledeki boşluğa aşağıdakilerden hangisi yazılmalıdır? A) Gök ada B) Uzay C) Galaksi D) Gezegen YILDIZLAR Yukarıdaki cümlelerdeki boş yerlere aşağıdaki kavramlardan hangisi gelemez? A) Gezegen B) Samanyolu C) Gök ada D) Evren. Güneş Sistemi'ne en uzak gezegen aşağıdakilerden hangisidir? A) Mars B) Neptün C) Dünya D) Venüs FEN VE TEKNOLOJİ I II III IV Uzaydaki bulutsu adı verilen gaz ve toz bulutlarının sıkışmasıyla oluşurlar. Her yıldızın bir ömrü vardır. Çevrelerine ısı ve ışık yayarlar. Hepsi aynı sıcaklıktadır. Yukarıdaki tabloda yıldızlarla ilgili verilen bilgilerden hangisi yanlıştır? A) I B) II C) III D) IV 9

9. Dünya GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ 7. ÜNİTE TEST -. Aşağıda verilen ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Merkür, Güneş'e en yakın gezegendir. B) Uranüs'ün içerdiği gazlar yaşam için uygundur. C) Venüs Dünya'nın ikizi olarak da bilinir. D) Satürn Gezegeni'nin en büyük uydusu Titan'dır. Güneş Mars Satürn Yukarıda numaralandırılmış resimlerden hangileri gezegendir? A), ve B) C) D),,,, ve ve ve 0. Aşağıda verilen yıldızlardan hangisi takım yıldızı değildir? A) Küçük ayı B) Büyük ayı C) Andromeda D) Kuzey tacı Palme Yayıncılık.. Güneş sisteminde yedi gezegen bulunur. D Plüton çok küçük olduğu için cüce gezegen olarak adlandırılır. Gezegenlerin Güneş etrafındaki dolanım süreleri eşittir. D Y D Y. çıkış. çıkış. çıkış. çıkış Yukarıdaki ifadelerin doğru veya yanlış olduğuna karar vererek ilerleyen Atakan hangi çıkışa ulaşırsa doğru olur? A). çıkış B). çıkış C). çıkış D). çıkış En sıcak yıldızlar Orta sıcaklıktaki yıldızlar Soğuk yıldızlar Yukarıdaki yıldız gruplarının renkleri aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? Y. Gezegen Takım yıldızı Ay Kutup yıldızı Güneş Yukarıda verilen gök cisimlerinden kaç tanesi ışık kaynağı değildir? A) B) C) D) A) Mavi Sarı Kırmızı B) Turuncu Kırmızı Beyaz C) Beyaz Mavi Kırmızı D) Kırmızı Sarı Mavi 9 FEN VE TEKNOLOJİ

7. ÜNİTE GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ UZAY ARAŞTIRMALARI Astronomi, tüm bilimlerin en eskisi olarak bilinir. İnsanlar eskiden beri gökyüzünü ve orada yer alanları merak etmişlerdir. Babiller milattan önce 00'lü yıllarda pek çok yıldızın haritalarını çıkarıp incelemişlerdir. Eski Mısırlılar Güneş, Ay ve yıldızları gözlemlemişlerdir. Fakat gökyüzünü incelemeyi bilim olarak yapanlar Eski Yunanlılardır. Çok doğru yıldız haritaları çizmişlerdir. Antik Mısır Medeniyeti'nde tapınak ve piramitlerin üzerine gezegen resimleri çizilmiştir. Eski Çağ'da Çinliler ise gökyüzünü incelemişler ve gördüklerini taşlara parşömen üzerine işlemişlerdir. Gök cisimlerinin, teleskop yardımı ile hareketlerini ve yapısını inceleyen bilim dalına gök bilimi denir. Gök bilimciler teleskobun bulunması ile çalışmalarına hız vermiştir. Gök bilimcilerden Galileo bu konuda önemli çalışmalar yapmıştır. Teleskop olarak adlandırılan ilk aracı 608 yılında Hollandalı Hans Lippersheg icat etmiştir. Astronomide kullanılan ilk teleskobu Galileo 609 yılında yapmıştır. Bu teleskop cisimleri otuz kat büyütmekte ve ışığı kıran merceklerden oluşmaktadır. Galileo'nun teleskoplarından biri Aynalı Teleskop Daha sonraki çalışmalarda yani 8. yüzyılın ortalarında boyları kırk metreye kadar çıkan teleskoplar kullanılmıştır. 668'de Isaac Newton mercek yerine ayna kullanarak bir başka teleskop icat etmiştir. Bu teleskop çeşidi aynalı teleskoptur. Bu teleskoplar daha büyük ve güçlü teleskoplardır. Hubble Uzay Teleskobu Hubble Uzay Teleskobu (HUT) ile Dünya'nın yörüngesine teleskop yerleştirmek isteyen astronomların hayali gerçekleşmiş oldu. Bu teleskopla çok daha uzak mesafeler daha net görülebilmektedir. FEN VE TEKNOLOJİ 95

GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ 7. ÜNİTE Radyo teleskopları uzay cisimlerinin yaydığı zayıf radyo dalgalarını toplayıp güçlendirmek için kullanılır. Bazı cisimler ancak radyo teleskopları ile görülebilir. Dünya'nın her tarafında radyo teleskopları bulunmaktadır. Dünya'daki en büyük radyo teleskobu Porto Riko'daki Arecibo çanak antenidir. Radyo Teleskobu Teleskoplar uzay gözlemlerini oldukça kolaylaştırmıştır. Bu yüzden zaman geçtikçe uzay hakkında daha fazla bilgiye sahip olmaktayız. Teknoloji ilerlerken daha farklı ve daha büyük teleskopların yapılacağını da bilmekteyiz. Ali Kuşçu: 5. yüzyılda yetişen büyük astronomi ve matematik bilginidir. Uluğ Bey, Bursalı Kadızade Rumi, Gıyaseddin Cemşid gibi büyük bilginlerden dersler almıştır. Fatih Camisi için güneş saati yapan Ali Kuşçu, Ay ve Güneş tutulmasını incelemiş ve doğru hesaplamalar yapmıştır. En önemli eseri Risale fil-hey'e (Astronomi Risalesi)'dir. Bu eser astronomi alanında büyük bir eserdir. 6 Temmuz 969'da Neil Amstrong, Edwin Aldrin ve Micheal Collins adlı üç astronot Ay'a yolculuk yapmıştır. Gelişen teknoloji sayesinde Venüs'e ve Mars'a uzay sondaları gibi uzayaraçları gönderilmiştir. Amerika'nın yaptığı Marimar adlı uzay aracı 965 yılında Mars'ın ilk uydu fotoğraflarını çekmiştir. Uzay istasyonları kurulmuştur. Dünya'nın yörüngelerine uzay teleskopları yerleştirilmiştir. Ay'a ilk ayak basan astronot Neil Armstrong'tur. Uzay sondası Uzay incelemeleri için gönderilen roketlerden dolayı uzay kirliliği ortaya çıkmıştır. Bu uzay kirliliğinin önlenebilmesi için uzay araçlarının az kirlilik oluşturabilecek şekilde yörüngelerine yerleştirilmesi gerekmektedir. Ay'ın yüzeyini inceleyn bir astronot 96 FEN VE TEKNOLOJİ

7. ÜNİTE GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ KARMA TEST -. Aşağıda verilen teleskop türlerinden hangisi çok uzak mesafeleri çok daha net gösterir?. A) Hubble uzay teleskobu B) Aynalı teleskop C) Radyo teleskobu D) Uzay sondası Venüs Dünya Gezegenler Satürn. Gök cisimlerinin, teleskop yardımı ile hareketlerini ve yapısını inceleyen bilim dalına... denir. Yukarıdaki ifadede boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi gelmelidir? A) Astroloji B) Astronomi C) Biyoloji D) Filoloji Palme Yayıncılık Neptün Yukarıdaki gezegenler Güneş'e yakınlıklarına gör sıralanmışlardır. Buna göre,,,, şekilleri ile gösterilen gezegenler aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? A) : Mars B) : Merkür. Aşağıdaki öğrencilerden hangisinin yaptığı yorum yanlıştır? A) Uzayda farklı renklerde bulunan yıldızlar vardır. : Merkür : Uranüs : Uranüs : Jüpiter : Jüpiter : Mars B) C) Yıldızlarda doğar, yaşar ve ölürler. Güneşte bir yıldız türüdür. C) : Merkür D) : Jüpiter : Mars : Mars D) Halley yıldızı, takım yıldızına örnek verilebilir. : Jüpiter : Uranüs : Uranüs : Merkür FEN VE TEKNOLOJİ 97

GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ 7. ÜNİTE KARMA TEST - mimizde Güneş'in etrafında ayrı yörüngelerde dolanan Gezegenler de ısı ve sekiz büyük gezegen vardır. Güneş'te ısı ve ışık yayan bir geze ışık kaynağıdır. gendir. Yukarıdaki numaralandırılmış ifadelerden hangileri yanlıştır? A) Yalnız C) ve 6. B) ve B) Galileo C) Hans Lippersheng D) Neil Amstrong Güneş ve Ay'dan sonra gökyüzündeki en parlak gök cismidir. Uranüs II. Gezegenlerin en büyüğüdür. III. Güneş sistemindeki üçüncü büyük gezegendir. I. II II III III C) I D) I II II III III D) Edwin Aldrin 9. Ay'ın, Dünya'dan bakıldığında hilal şeklindeki görüntüsü aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? A) B) C) D) Venüs Jüpiter Buna göre gezegenlerle özelliklerinin eşleştirilmesi aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? B) I B) Neil Amstrong Yukarıda bazı gezegenler ve özellikleri belirtilmiştir. A) I C) Ali Kuşçu Ay'a ilk ayak basan astronot aşağıdakilerden hangisidir? A) Ali Kuşçu 5. yüzyılda yetişen ve en büyük eseri Risale-filhey'e olan gök bilimci aşağıdakilerden hangisidir? A) Galileo D), ve 7. 8. Gezegenler de birer gök cismidir. Güneş siste Palme Yayıncılık 5. 0. Jüpiter Mars Venüs Dünya Yukarıda resimleri verilen gezegenlerden hangisi Güneş'e yakınlık bakımından dördüncü sırada yer alır? A) B) 98 C) D) FEN VE TEKNOLOJİ