GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ

Transkript

1 7. ÜNİTE GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ 7. ÜNİTE GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ Gök Cisimlerini Tanıyalım Güneş Sistemi Uzay Araştırmaları Bu ünitede öğrencilerin; Uzayda bulunan gök cisimlerini ve güneş sistemini kavraması, Uzay gözlemlerinin yapılmasına olanak sağlayan optik araçları tanıması yanında, Geçmişten günümüze kadar yapılan uzay araştırmaları, Teknolojinin uzay araştırmalarına katkısı, bunların gök bilimine yansımaları ve uzay teknolojisinin bazı durumlarda bir kirlilik türü olarak nitelendirilen uzay kirliliğine sebep olabileceği hakkında bilgi, beceri, deneyim ve tutum kazanmaları hedeflenmektedir. Bu üniteyi başarıyla tamamlayan her öğrenci;. Gök cisimlerini çıplak gözle gözleyerek özelliklerini belirler.. Uzayda, çıplak gözle gözleyebildiğimizden çok daha fazla gök cismi olduğunu fark eder. 3. Bilinen takım yıldızlara örnekler verir. FEN VE TEKNOLOJİ 377

2 GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ 7. ÜNİTE. Kuyruklu yıldızlara örnekler verir. 5. Gözlem yaparken, yıldızlarla gezegenleri birbirinden ayırt eder. 6. Güneşin de bir yıldız olduğunu fark eder. 7. Yıldızlar arasındaki çok uzak mesafelerin "ışık yılı" adı verilen bir uzaklık ölçüsü birimiyle ifade edildiğini bilir. 8. Meteor ile göktaşı arasındaki farkı açıklar. 9. Güneş sistemindeki gezegenleri Güneş'e yakınlıklarına göre sıralar. 0. Güneş sistemindeki gezegenlerin belirli yörüngelerde hareket ettiklerini kavrar.. Güneş sistemindeki gezegenleri, belirgin özelliklerine göre karşılaştırır.. Güneş sistemini temsil eden bir model oluşturur ve sunar. 3. Gökadalara örnekler vererek özelliklerini kavrar.. Dünya dışındaki evren parçasını "uzay" olarak tanımlar ve Dünya'mızın uzaydaki yerini belirler. 5. Eski medeniyetlerin gök biliminde nasıl veri topladıkları, kaydettikleri, bunları ne amaçla ve nasıl kullandıkları hakkında bilgi toplayarak görüş oluşturur ve sunar. 6. Gök bilimcilerin; teleskoplar yardımıyla gök cisimlerinin hareketlerini ve yapısını inceleyen bilim insanları olduklarını belirtir. 7. Ünlü Türk gök bilimciler ve çalışmaları hakkında örnekler verir. 8. Teleskopların uzay gözlemi yapmadaki önemini fark eder. 9. Basit bir teleskop yapmak için teknolojik tasarım yapar, model oluşturur ve sunar. 0. Teknolojinin uzay araştırmalarına, uzay araştırmalarının da teknolojiye katkısını örneklerle açıklar.. Astronotların uzayda pek çok alanda incelemeler yapan bilim insanları olduklarını belirtir.. Ay'a atılan ilk adımın, uzak gezegenlere gidebilme ve uzay araştırmaları bakımından önemini kavrar. 3. Evrenin, uçsuz bucaksız olması nedeni ile uzay hakkında bilinen gerçeklerin sınırlı ve yeni araştırmalarla değişebilir olduğunu örneklerle açıklar.. Uzay çalışmalarına dayanarak ve hayal gücünü kullanarak geleceğe yönelik tahminler yürütür. 5. Uzay kirliliğinin sebeplerini ifade ederek bu kirliliğin yol açabileceği olası sonuçları tahmin eder. 378 FEN VE TEKNOLOJİ

3 7. ÜNİTE GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ GÖK CİSİMLERİNİ TANIYALIM Dünyayı kaplayan atmosfer, yerden 500 km yüksekte yer almaktadır. Bu nedenle Dünya'dan baktığımızda ufku kapladığını görürüz ve gökyüzü olarak adlandırırız. Gökyüzü, saydam bir yapıya sahip olduğu için uzaydaki yıldızları, meteorları, gezegenleri ve doğal uyduları incelememize imkan vermektedir. Uzayda bulunan yıldızlar, gezegenler ve gök taşlarının her biri birer gök cismidir. Gök bilimciler; Güneş, Ay, gezegenler, yıldızlar ve gök adalar gibi gök cisimlerini araştırmakta ve sorulara yanıt aramaktadırlar. Günümüzde yapılan çalışmalarla uzay hakkında bilgiler edinilmiştir. Fakat hala pek çok sorunun cevabı bulunamamıştır. Bilimsel çalışmalarla edinilen bilgilere göre şimdi gök cisimlerini inceleyelim. Uzayda bulunan yıldızlar, gezegenler ve gök taşlarının her biri birer gök cismidir. Gökyüzünü, Ay ışığının bulunmadığı bulutsuz bir gecede parlaklıkları birbirinden farklı çok sayıda ışık noktası kaplar. Bu gördüğümüz ışık noktaları yıldızlardır. Yıldızlar, derinliklerinde gerçekleşen nükleer tepkimelerden kaynaklanan, çok büyük miktarlarda ışık ve ısı yayan, oldukça sıcak ve parlak gaz küreleridir. Güneş de oldukça az rastlanan bir yıldız türüdür. Yıldızlar, Samanyolu Gök Adası'nın kollarını kaplayan dev gaz ve toz bulutlarının içinde doğar. Güneş'le yaklaşık olarak aynı kütledeki yıldızların ortalama ömrü 0 milyon yıl kadardır. Ayrıca kütleleri Güneş'in kütlesinden daha büyük olan yıldızlar da vardır. Yıldız Kümesi Çok sıcak gaz küreleri olan yıldızlar Dünya'dan çok büyüktürler. Bizden ve birbirlerinden çok uzakta yer alırlar. Yıldızlar da doğar, yaşar ve ölür. Ömrü biten yıldızlar, çok şiddetli patlama ile parçalanır ve uzay boşluğuna yayılırlar. Uzayda çok farklı renklerde yıldızlar bulunmaktadır. Dürbün veya teleskopla farklı renklerde yıldızların bulunduğu görülebilir. Göz alıcı beyazlıktaki Akyıldız, en tanınmış renkli yıldızlardan biridir. Yıldızların renkleri, onların sıcaklıkları konusunda bizi bilgilendirir. Kırmızı renkteki yıldızlar soğuk, sarı yıldızlar orta sıcaklıkta ve beyaz ile mavi renkteki yıldızlar ise en sıcak yıldızlardır. Mavi veya beyaz yıldızlar yüzey sıcaklıkları K'yi aşan en sıcak yıldızlardır. Güneş gibi sarı yıldızların yüzey sıcaklıkları K civarındadır. Kırmızı yıldızların sıcaklığı ise.000 K'dir ve bu yıldızlar en soğuk yıldızlardır. Geceleyin gökyüzüne baktığımızda yıldızların farklı şekiller oluşturacak biçimde birleştiğini görürüz. Bu şekilde sınıflandırılmış yıldızlara takım yıldızı adı verilir. Büyük ayı, Küçük ayı, Akrep, Yay, Kuğu, Orion (Avcı), Çoban adlarıyla anılan 88 tane takım yıldızı olduğu saptanmıştır. FEN VE TEKNOLOJİ 379

4 GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ 7. ÜNİTE Büyük Ayı Takım Yıldızı Küçük Ayı Takım Yıldızı Tarihin başlangıcından bu yana insanlar, geceleri gökyüzündeki kuyruklu yıldızları izlemişlerdir. Kuyruklu yıldızlar parlaklık bakımından farklılıklar gösterirler. Bazıları ancak çok büyük teleskoplarla görülebilmektedir. Buz, donmuş gazlar ve tozla karışmış halde bulunan kayaç malzemelerinden oluşan kuyruklu yıldızlar gezegenler gibi Güneş'in etrafında dolanırlar. Güneş'e yaklaşan yıldızların içinde bulunan buz bir miktar erir. Buzla karışan taş ve toz parçaları serbest kalır. Su buharı, gaz ve ince tozlar serbest kaldıklarında Güneş tarafından itilir ve kuyruklu yıldızın kuyruk kısmı kopar. Orion (Avcı) Takım Yıldızı Kuyruklu yıldızlar arasında en tanınmışı Halley kuyruklu yıldızıdır. Dünya'dan en son izlenen kuyruklu yıldızın adı ise Ikaye Zhang'dir. Halley Kuyruklu Yıldızı 380 FEN VE TEKNOLOJİ

5 7. ÜNİTE GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ Güneş sistemimizdeki en küçük gök cisimleri meteorlardır. Meteorlar gezengenler arasında uzayın sonsuz boşluğunda, Güneş'in etrafında dolanan kayaç ve demir parçalarıdır. Meteorlar uzay boşluğundan büyük bir hızla gelerek Dünya atmosferine girer ve o kadar ısınırlar ki, yeryüzüne ulaşamadan buharlaşıp gaz haline dönüşürler. Bu ısınmadan dolayı da çevrelerine ışık saçarlar. Bu meteorlar ise kuyruklu yıldızları oluşturan maddelerin kırıntılarıdır. Bazı meteorların tamamı yanarak yok olmaz. Kalan bu parçalar yeryüzüne düşer. Bu parçalara gök taşı (meteorit) denir. Meteorların düştükleri yerlerde oluşturdukları hasardan dolayı çukurlara yol açtığı bilinir. Bu çukurlara meteor çukuru denir. Eğer çukur Dünya yüzeyi üzerinde yer alıyorsa buna göktaşı çukuru adı verilir. Meteor Yağmuru Uzayda yer alan gök cisimlerinden bir diğeri de gezegenlerdir. Güneş Sistemi'mizde Güneş'in etrafında ayrı yörüngelerde dolanan sekiz büyük gezegen vardır. Bunlardan biri de üzerinde yaşadığımız Dünya'dır. Gezegenler yıldız değildir. Yıldızlar ısı ve ışık kaynağıdır. Fakat gezegenler yıldızlardan aldıkları ısı ve ışığı yansıtırlar. Kendi ışıkları yoktur. Güneş'ten ve diğer yıldızlardan çok daha küçük ve soğukturlar. Gezegenler bize daha yakın oldukları için sürekli olarak görünürler. Güneş Sistemi'nin sekiz büyük gezegeni, Güneş'e yakınlık sırasıyla Merkür, Venüs, Dünya, Mars, Jüpiter, Satürn, Uranüs ve Neptün'dür. Dünya'dan baktığımızda gezegenlerden ilk beş tanesi çıplak gözle; Uranüs ve Neptün ise ancak teleskopla görülebilir. Güneş'in Dünya'dan uzaklığını hiç merak ettiniz mi? İki gök cismi arasındaki uzaklığı ifade etmek için, "ışık yılı" birimi kullanılır. Işığın boşlukta bir yılda aldığı yol bir ışık yılı olarak ifade edilir. Bir ışık yılı yaklaşık olarak 9,6.0 km'dir. Bir gezegenin farklı açılardan görünüşü FEN VE TEKNOLOJİ 38

6 GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ 7. ÜNİTE ETKINLIK - Gezegen Kuyruklu yıldızlar Gök cismi Takım yıldızı Yıldızlar Gök taşı Meteor ışık yılı Meteor çukuru Meteorit Yukarıda verilen kutucuklardaki terimleri aşağıdaki uygun boşluklara yazınız.. Sınıflandırılmış yıldız gruplarına... denir..... uzaydaki başka cisimlerden koparak yeryüzüne düşen parçacıklara denir. 3. Meteorların bazıları yanarak yok olmaz ve yeryüzüne düşer. Yeryüzüne ulaşan bu meteorlara... denir.. Uzayda bulunan yıldızlar, gezegenler, gök adalar birer... dir bir kaç kilometre çapında buz yapılı donmuş gaz ve tozlardan oluşur. 6. Meteorların düştükleri yerde oluşturdukları hasarların yol açtığı çukurlara... denir. 7. Bir yıldızın etrafında dolanan ve kendisi yıldız olmayan doğal gök cisimlerine... denir ışığın bir yılda boşlukta aldığı mesafedir. 9. Gökyüzünde gördüğümüz ışık noktaları... dır. 0. G ök taşlarına... de denir. 38 FEN VE TEKNOLOJİ

7 7. ÜNİTE GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ ETKINLIK - Aşağıda verilen kavramların başına uygun açıklamaların harflerini yazınız.. ( ) Yıldız a. Güneş sistemindeki en küçük gök cisimleridir.. ( ) Kuyruklu yıldız b. Meteorların düştükleri yerde oluşturdukları hasardan meydana gelir. 3. ( ) Meteor c. Dünya, Güneş, Ay, yıldızlar ve gezegenler onun içinde yer alır.. ( ) Işık yılı d. Çok büyük miktarlarda ışık ve ısı yayan; oldukça sıcak ve parlak gaz küreleridir. 5. ( ) Gezegen e. Işığın boşlukta bir yılda aldığı mesafedir. 6. ( ) Göktaşı f. Dünya yüzeyinde yer alan meteor çukurudur. 7. ( ) Meteor çukuru g. Yıldız değildirler ve yıldızlardan aldıkları ısı ve ışığı yansıtırlar. 8. ( ) Göktaşı çukuru h. Büyük ayı, Küçük ayı gibi çeşitleri vardır. 9. ( ) Takım yıldızı i. Gezegenler gibi Güneş'in etrafında dolanan yıldızlardır. 0. ( ) Gök ada j. Yeryüzüne düşen meteor parçalarıdır. ETKINLIK - 3 Aşağıda verilen ifadelerden doğru olanlarının yanına (D), yanlış olanlarının yanına (Y) koyunuz.. ( ) Yıldızlar gök cismi değildir.. ( ) Yıldızların büyüklükleri hemen hemen aynıdır. 3. ( ) Gökyüzüne baktığımızda bir arada görünen yıldızlara takım yıldızı denir.. ( ) Gökyüzünde bilinen takımyıldızı sayısı 88'dir. 5. ( ) Kutupyıldızlarının yapısında donmuş toz ve gazlar bulunur. 6. ( ) Bir ışık yılı yaklaşık 9,6.0 km'dir. 7. ( ) Bazı meteorların yeryüzüne düşen parçalarına gök taşı denir. 8. ( ) Halley yıldızı bir takım yıldızıdır. 9. ( ) Büyük ayı bir takım yıldızıdır. 0. ( ) Meteorlar düştükleri yerlerde önemli hasarlar yaratabilirler. FEN VE TEKNOLOJİ 383

8 GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ 7. ÜNİTE GÜNEŞ SİSTEMİ Güneş Dünya Ay Güneş çevresindeki yörüngelerde dolanan büyük gezegenler, bu gezegenlerin doğal uyduları, küçük gezegenler, meteorlar ve kuyruklu yıldızlar Güneş Sistemi'ni oluşturur. Güneş çevresinde dolanan gezegenlerin ve kuyruklu yıldızların izledikleri yörünge elips biçimindedir. Bütün gezegenler aynı yönde dolanır ve hepsinin yörüngeleri hemen hemen aynı düzlem üzerindedir. Güneş'in her gün yeniden doğup batmasının nedeni Dünya'nın kendi etrafında dönmesidir. Dünya, Güneş çevresindeki yıllık dolanımını tamamlarken, bir yandan da her saatte bir kendi etrafında bir kez döner. Bütün gezegenler de kendi eksenleri etrafında değişik hızlarla dönerler. Dünya'nın enerji kaynağı olan Güneş'in Dünya'ya olan ortalama uzaklığı yaklaşık 50 milyon kilometredir. Bu yüzden Güneş'ten çıkan ışımalar yaklaşık 8 dakika sonra Dünya'ya ulaşır. Kütle çekim kuvveti sayesinde gezegenler Güneş etrafında elips yörüngelerde dolanırlar. Bu yüzden yörüngedeki konumuna göre, gezegen ile Güneş arasındaki uzaklık değişmektedir. Önce Güneş etrafında dolanan 9 tane gezegen olduğu kabul ediliyordu. Ancak 006 yılında Plüton cüce gezegen olarak adlandırılmış ve gezegen sınıfından çıkarılmıştır. Bu yüzden Güneş sisteminde 8 tane gezegen vardır. Bunlar Güneş'e olan uzaklıklarına göre sırasıyla Merkür, Venüs, Dünya, Mars, Jüpiter, Satürn, Uranüs ve Neptün'dür. 38 FEN VE TEKNOLOJİ

9 7. ÜNİTE GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ Merkür Venüs Dünya Mars Jüpiter Satürn Uranüs Neptün. Merkür: Güneş'e en yakın olan gezegendir. 878 kilometrelik çapıyla Güneş Sistemi'nin en küçük gezegenidir. Merkür'ün yüzeyi yoğun bir krater yapısına sahiptir. Kendi etrafında çok yavaş dönen Merkür'ün gece ve gündüz arasındaki sıkaklık farkı çok fazladır. Gündüz vakti Merkür'deki sıcaklık 3 C'ye kadar çıkar, güneş battığı zaman sıcaklığın 83 C'ye kadar indiği görülür. Günümüze kadar Merkür'e Amerika Birleşik Devletleri'nin 0 adlı uzay aracı gönderilmiştir. Bu araç pek çok fotoğraf çekerek bilgi sahibi olmamızı sağlamıştır. Merkür Dünya Ay Merkür Dünya, Ay ve Merkür arasındaki büyüklük farkları Yüzeyine en çok meteor çarpan gezegen Merkür'dür. Merkür gezegeninde hiçbir canlı yaşamamaktadır. Ayrıca uydusu, halkası ve atmosferi yoktur. FEN VE TEKNOLOJİ 385

10 GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ 7. ÜNİTE. Venüs: Güneş'e en yakın ikinci gezegen Venüs'tür. Venüs'ün Güneş'ten ortalama uzaklığı 08 milyon kilometredir. Dünya ile yaklaşık olarak aynı büyüklükte olan Venüs'ün, Dünya'nın ikiz kardeşi olduğu düşünülür. Gökyüzünde çok güzel parlayan Venüs'e "Aşk Tanrısı" ismi verilmiştir. Venüs Venüs; Güneş'e Merkür'den daha uzak olsa da Merkür gezegeninden daha sıcaktır. Sıcak olmasının nedeni ise ısının bulutlarda tutulması sonucu sıcaklığının yükselmesidir. Bu etkiye sera etkisi adı verilir. Venüs gezegeninin atmosferi oldukça kalın olup, yoğun olarak karbondioksit içerir. Uydusu ve halkası yoktur. Halk arasında akşam yıldızı veya çoban yıldızı olarak adlandırılan aslında Venüs gezegenidir. Venüs çok yavaş döner. Kendi etrafında dönmesi 3 gün, Güneş etrafında dönmesi gün sürer. 3. Dünya: Dünya, Güneş Sistemi'nde bulunan ve yaşam olan tek gezegendir. Dünya ile Güneş arasındaki uzaklık ortalama 9,6 milyon kilometredir ve yaşam için çok uygun bir gezegendir. Gezegenler arasında Güneş'e yakınlık bakımından üçüncü sıradadır. Üçte-ikisi sularla kaplıdır ve Dünya'da dağlar, ovalar, denizler, vadiler, volkanlar bulunur. Dünya'nın atmosferi uzaydan Dünya'yı saran mavi renkli ince bir tabaka olarak görünür. Güneş ışınlarının bir kısmı Dünya'daki yaşam için oldukça zararlıdır. Ozon tabakası dediğimiz yapı zararlı ışınları süzer. Bilim insanları yaptıkları araştırmalarla ozon tabakasının inceldiğini saptamışlardır. Bu incelmeye bazı gazlar neden olmuştur. Bu gazların kullanımının devam etmesi ozon tabakasının daha da incelmesine sebep olarak zararlı ışınların yeryüzüne ulaşmasına ve canlılara zarar vermesine neden olur. Dünya Atmosferde %77,6 oranında azot, %0,7 oranında oksijen bulunur. Diğer kalan miktarıda bazı gazlar oluşturur. Yaşam için en önemli gaz oksijendir. Dünyanın halkası yoktur ve tek uydusu Ay'dır. Ay, Dünya'nın kilometre uzaktaki yörüngesinde dolanan tek uydusudur. Ay hem kendi ekseni hem de dünyanın etrafında dolanır. Dünya'nın uydusu olan Ay değişik zamanlarda Dünya'dan nasıl görünür? Bunu aşağıda verilen şekillerle inceleyelim. Güneş etrafındaki yörüngesinde saat yönünün tersine dönerken, ekseni etrafında da saat yönünün tersine döner. Ekseni hafif eğiktir. Dünya'nın uydusu Ay Dünya'nın Güneş etrafındaki bir dolanım süresi yıl = 365 gün 6 saattir. Dünyanın bu hareketi, mevsimlerin oluşmasını sağlamıştır. Ancak Dünya Güneş'e en yakın konumda iken kuzey yarım kürede kış, güneş yarım kürede yaz mevsimi yaşanır. Bunun nedeni eksenin eğikliğinden dolayı, Güneş ışınlarının kuzey yarımküreye eğik gelmesidir. 386 FEN VE TEKNOLOJİ

11 7. ÜNİTE GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ Ay, Dünya dan Nasıl Görünür?. Yeniay. Hilal İlk dördün. Dolunay 5. Son dördün 6. Hilal 3. Mars: Güneş'e yakınlıkta dördüncü gezegendir. Mars, Güneş Sistemi'nin üçüncü küçük gezegenidir. Güneş'e olan ortalama uzaklığı 7, milyon kilometre olduğu için Mars'ın yüzey sıcaklığı ortalama -8 C'dir. Mars çıplak gözle kırmızımsı ve parlak bir yıldız gibi görünür. "Kızıl gezegen" adı ile bilinir. Teleskopla görülebilen Mars'ın iki uydusu vardır. Mars, atmosferinin çoğunluğu karbondioksitten oluşan soğuk bir gezegendir. Düzlükler, kum tepeleri, irili ufaklı kayalar ve taşlardan oluşur. Fakat gezegende su yoktur. 5. Jüpiter: Güneş sisteminde yer alan en büyük gezegendir. Güneş'e yakınlık bakımından beşincidir. Yaklaşık olarak bin kilometrelik çapa sahip olan Jüpiter, Dünya'nın çapının katıdır. Güneş'ten uzak olduğu için soğuk bir gezegendir. Etrafında taş ve toz parçalarından oluşmuş ince bir halka bulunmaktadır. Büyük bölümü hidrojen ve helyumdan oluşan bir atmosfere sahip olan Jüpiter'in 63 uydusu vardır. Mars Jüpiter Bir mars yılı 687 gün sürer. Mars'ın teleskopla ilk gözlemleri 959 yılında Huygens tarafından yapılmıştır. 6. Satürn: Güneş Sistemi'nde yer alan ikinci büyük gezegendir. Güneş'e yakınlığı bakımından altıncı sıradadır. Satürn tümüyle gazdan oluşur. Etrafında buz, gaz ve kaya parçalarından oluşan halkalar vardır. Bu yüzden Satürn'e "Halkalı Gezegen" de denir. Parlak ve altın rengine Satürn benzeyen Satürn'ü çıplak gözle görebiliriz. Satürn, Güneş'ten ortalama milyar 7 milyon kilometre uzakta yer alır ve yaşama izin vermeyecek kadar soğuktur. 56 tane uydusu vardır. En büyük uydusu Titan'dır. Satürn'ün Güneş etrafında bir turu 9 yıl sürer. Satürn'ün Titan adlı uydusu Merkür'den daha büyüktür. FEN VE TEKNOLOJİ 387

12 GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ 7. ÜNİTE 7. Uranüs: Güneş sisteminde yer alan üçüncü büyük gezegendir. Güneşe yakınlığı bakımından yedinci sıradadır. Güneş'ten ortalama uzaklığı milyar 869 milyon kilometredir. Uranüs çıplak gözle görülemediği için teleskop kullanmak gerekir. Ama net görülebilmesi için çok büyük teleskoplarla gözlem yapılmalıdır. Uranüs 78 yılında İngiliz astronom William Herschel tarafından bulunmuştur. Uranüs Dönme ekseni, Güneş etrafındaki yörünge düzlemine çok yakın olup, yerde yuvarlanarak ilerleyen bir bilye gibi hareket eder. Uranüs'ün halkası ve 7 tane uydusu bulunur. Atmosferi zehirli gazlardan oluşan Uranüs yaşam için uygun bir gezegen değildir. 8. Neptün: Güneş'e olan uzaklığı bakımından sekizinci gezegendir. Neptün'ün Güneş'e olan uzaklığı Dünya'nınkinin otuz katıdır. Büyüklük bakımından Uranüs'ün ikizi gibidir. Çok soğuk bir gezegen olan ve mavi renkteki Neptün, mavi ışığı çok iyi yansıtmaktadır. Neptün'ün yörüngesi, Plüton gezegeni ile kesişir. 3 uydusu bulunan Neptün'ün uydularından biri Triton olarak adlandırılır. Neptün Plüton Neptün'ün Güneş çevresinde bir turu 65 yıl sürer. Neptün 388 FEN VE TEKNOLOJİ

13 7. ÜNİTE GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ Işık Yılı (Iy) Işığın bir yılda aldığı yola ışık yılı denir. Kısaca Iy ile gösterilir. Iy = 9,6.0 5 m Güneş Sistemi'nde bulunan gezegenlerden bazılarının etrafında dönen gök cisimlerine uydu denir. Astronomik Birim Dünya ile Güneş arasındaki ortalama uzaklığa astronomik birim denir. Kısaca Ay ile gösterilir. Ay=,5.0 Güneş ve yıldızların hepsi galaksi (gökada) adı verilen çok büyük yıldızlar topluluğunun birer üyesidir. Uzayda farklı boyutlarda ve birbirlerinden uzakta milyonlarca galaksi bulunur. Bizim içinde bulunduğumuz galaksi Samanyolu galaksisi olarak da bilinir. Samanyolu gökadası, içinde 00 milyar yıldız bulunduran ve evrendeki bilinen en büyük gökada'dır. Dünya'nın uydusu Ay, Dünya'nın çevresindeki bir turunu yaklaşık 7 günde tamamlar. Güneş Sistemi Samanyolu'nun dış kenarına yakın bir yerde yer alır. Güneş çok büyük ve ışıldayan bir gaz topudur. Güneş'in üzerinde güneş lekeleri bulunur. Astronomlar Güneş'i incelemek için özel yöntemler kullanırlar. Sakın güneşe çıplak gözle ya da dürbünle bakmayınız. Çünkü kör olmanıza neden olabilir. Dünya'mızın içinde bulunduğu gök ada sarmal bir şekildedir. Diğer gök adalar ise sarmal, eliptik ya da düzensiz şekilde bulunabilirler. Sarmal. olan gök ada'ya Andromeda ve Sombrero gök adasını örnek verebiliriz. Andromeda'yı Dünya'dan teleskop kullanmadan gözlemleyebiliriz. Gök adalar, gök cisimleri ve boşlukların hepsi evreni oluşturur. Dünya'nın dışındaki evren parçası da uzay olarak ifade edilir. Dünya, Güneş, Ay, yıldızlar, gezegenler ve bulutsular gök ada adı verilen sistemin içinde yer alır. Samanyolu Andromeda Gökadası FEN VE TEKNOLOJİ 389

14 GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ 7. ÜNİTE ETKINLIK - Güneşe en yakın gezegendir. "Kızıl gezegen" adı ile bilinir. halkası ve 7 tane uydusu vardır. Güneşe yakınlık bakımından üçüncü sıradadır. Triton adlı uydusu vardır. Güneşe en yakın ikinci gezegendir. En büyük uydusu Titan'dır. Güneş siteminde yer alan en büyük gezegendir. Yukarıda resimleri ve özellikleri verilen gezegenlerin isimlerini resimlerin altındaki kutucuklara yazınız. 390 FEN VE TEKNOLOJİ

15 7. ÜNİTE GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ ETKINLIK - 5 Aşağıda gezegenler ve özellikleri verilmiştir. Hangi özelliğin hangi gezegene ait olduğunu bularak gezegenlerin başındaki kutucuklara uygun açıklamanın numarasını yazınız. Venüs Dünya Merkür Jüpiter Neptün a. Güneş sisteminin en büyük gezegenidir. b. Güneş sisteminin en küçük gezegenidir. c. Dünya'nın ikiz kardeşi olduğu düşünülür. d. "Kırmızı gezegen" adı ile bilinir. e. Çok sayıda uyduya sahip olan gezegenin en büyük uydusu Titan'dır. Mars f. Bir varile benzer ve yan yatmış olarak döner. Satürn Uranüs g. Güneş sisteminin en uzak gezegenidir. h. Halkası yoktur ve tek uydusu Ay'dır. ETKINLIK - 6 Aşağıda verilen tablodaki boş yerleri uygun kelimelerle doldurunuz. Gezegenler Halkası var mı? Uydusu var mı? Güneşe uzaklık bakımından kaçıncı gezegendir? Dünya Mars Jüpiter Uranüs Neptün Satürn Venüs Merkür FEN VE TEKNOLOJİ 39

16 GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ 7. ÜNİTE ETKINLIK - 7 Titan Merkür Jüpiter Ay Neptün Uranüs Mars Charon Satürn Venüs Yukarıda verilen kutucuklardaki terimleri aşağıdaki uygun boşluklara yazınız.. Hangisi ya da hangileri gezegendir?.... Hangisi ya da hangileri uydudur? Hangisi ya da hangilerinin uydusu yoktur?.... Hangisi Güneş'e en yakın gezegendir? Hangisi Güneş'e en uzak gezegendir? ETKINLIK - 8 Aşağıda verilen kavramları açıklayıp yanlarındaki boşluklara yazınız. Samanyolu... Gök ada... Uydu... Uzay... Evren... Sera etkisi... Ozon tabakası FEN VE TEKNOLOJİ

17 7. ÜNİTE GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ TEST -. Aşağıda verilenlerden hangisi Güneş Sistemi'ndeki en büyük gezegendir? A) B) Jüpiter C) D) Mars Neptün Satürn 5. I. Gezegenlerin kendi ışıkları vardır. II. Güneş Sistemi'ndeki en büyük gezegen Jüpiter'dir. III. Güneş Sisteminde yaşam olduğu bilinen tek gezegen Dün-ya'dır. Yukarıda verilen ifadelerden hangileri doğrudur? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) I, II ve III 6. Kendi etrafında dönmesi 3 gün, Güneş etrafında dönmesi gün sürer. Dünya'nın ikiz kardeşidir. Yukarıda özellikleri verilen gezegen aşağıdakilerden hangisidir? A) Venüs B) Neptün C) Mars D) Uranüs. I. Dünya II. Yıldız III. Neptün IV. Ay Yukarıda verilenlerden hangisi ışık kaynağıdır? A) IV B) III C) II D) I Palme Yayıncılık 7. Dünya dışındaki evren parçasına... denir. 3. Bizim içinde bulunduğumuz galaksi... galaksisi olarak da bilinir. Dünya, Güneş, Ay, yıldızlar, gezegenler ve bulutsular... adı verilen sistemin içinde yer alır. Gök adalarında içinde yer aldığı gök cisimlerinin tamamı, aralarındaki boşluklarla birlikte... adını alır. 8. Yukarıdaki sınıf tahtasında yer alan cümledeki boşluğa aşağıdakilerden hangisi yazılmalıdır? A) Gök ada B) Uzay C) Galaksi D) Gezegen YILDIZLAR Yukarıdaki cümlelerdeki boş yerlere aşağıdaki kavramlardan hangisi gelemez? A) Gezegen B) Samanyolu C) Gök ada D) Evren. Güneş Sistemi'ne en uzak gezegen aşağıdakilerden hangisidir? A) Mars B) Neptün C) Dünya D) Venüs FEN VE TEKNOLOJİ I II III IV Uzaydaki bulutsu adı verilen gaz ve toz bulutlarının sıkışmasıyla oluşurlar. Her yıldızın bir ömrü vardır. Çevrelerine ısı ve ışık yayarlar. Hepsi aynı sıcaklıktadır. Yukarıdaki tabloda yıldızlarla ilgili verilen bilgilerden hangisi yanlıştır? A) I B) II C) III D) IV 393

18 GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ 7. ÜNİTE TEST Aşağıda verilen ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Merkür, Güneş'e en yakın gezegendir. B) Uranüs'ün içerdiği gazlar yaşam için uygundur. C) Venüs Dünya'nın ikizi olarak da bilinir. D) Satürn Gezegeni'nin en büyük uydusu Titan'dır. Dünya Güneş 3 3. Güneş sisteminde yedi gezegen bulunur. D Y Mars Satürn Yukarıda numaralandırılmış resimlerden hangileri 3 gezegendir? A), ve 3 B), 3 ve C), 3 ve 3 D),, ve 3 0. Aşağıda verilen yıldızlardan hangisi takım yıldızı değildir? 3 A) Küçük ayı B) Büyük ayı C) Andromeda D) Kuzey tacı Palme Yayıncılık. Plüton çok küçük olduğu için cüce gezegen olarak adlandırılır. Gezegenlerin Güneş etrafındaki dolanım süreleri eşittir. D Y D Y. çıkış. çıkış 3. çıkış. çıkış Yukarıdaki ifadelerin doğru veya yanlış olduğuna karar vererek ilerleyen Atakan hangi çıkışa ulaşırsa doğru olur? A). çıkış B). çıkış C) 3. çıkış D). çıkış 3 En sıcak yıldızlar Orta sıcaklıktaki yıldızlar Soğuk yıldızlar Yukarıdaki yıldız gruplarının renkleri aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir?. Gezegen Takım yıldızı Ay Kutup yıldızı Güneş Yukarıda verilen gök cisimlerinden kaç tanesi ışık kaynağı değildir? A) B) C) 3 D) A) Mavi Sarı Kırmızı B) Turuncu Kırmızı Beyaz C) Beyaz Mavi Kırmızı D) Kırmızı Sarı Mavi 39 FEN VE TEKNOLOJİ

19 7. ÜNİTE GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ UZAY ARAŞTIRMALARI Astronomi, tüm bilimlerin en eskisi olarak bilinir. İnsanlar eskiden beri gökyüzünü ve orada yer alanları merak etmişlerdir. Babiller milattan önce 00'lü yıllarda pek çok yıldızın haritalarını çıkarıp incelemişlerdir. Eski Mısırlılar Güneş, Ay ve yıldızları gözlemlemişlerdir. Fakat gökyüzünü incelemeyi bilim olarak yapanlar Eski Yunanlılardır. Çok doğru yıldız haritaları çizmişlerdir. Antik Mısır Medeniyeti'nde tapınak ve piramitlerin üzerine gezegen resimleri çizilmiştir. Eski Çağ'da Çinliler ise gökyüzünü incelemişler ve gördüklerini taşlara parşömen üzerine işlemişlerdir. Gök cisimlerinin, teleskop yardımı ile hareketlerini ve yapısını inceleyen bilim dalına gök bilimi denir. Gök bilimciler teleskobun bulunması ile çalışmalarına hız vermiştir. Gök bilimcilerden Galileo bu konuda önemli çalışmalar yapmıştır. Teleskop olarak adlandırılan ilk aracı 608 yılında Hollandalı Hans Lippersheg icat etmiştir. Astronomide kullanılan ilk teleskobu Galileo 609 yılında yapmıştır. Bu teleskop cisimleri otuz kat büyütmekte ve ışığı kıran merceklerden oluşmaktadır. Galileo'nun teleskoplarından biri Aynalı Teleskop Daha sonraki çalışmalarda yani 8. yüzyılın ortalarında boyları kırk metreye kadar çıkan teleskoplar kullanılmıştır. 668'de Isaac Newton mercek yerine ayna kullanarak bir başka teleskop icat etmiştir. Bu teleskop çeşidi aynalı teleskoptur. Bu teleskoplar daha büyük ve güçlü teleskoplardır. Hubble Uzay Teleskobu Hubble Uzay Teleskobu (HUT) ile Dünya'nın yörüngesine teleskop yerleştirmek isteyen astronomların hayali gerçekleşmiş oldu. Bu teleskopla çok daha uzak mesafeler daha net görülebilmektedir. FEN VE TEKNOLOJİ 395

20 GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ 7. ÜNİTE Radyo teleskopları uzay cisimlerinin yaydığı zayıf radyo dalgalarını toplayıp güçlendirmek için kullanılır. Bazı cisimler ancak radyo teleskopları ile görülebilir. Dünya'nın her tarafında radyo teleskopları bulunmaktadır. Dünya'daki en büyük radyo teleskobu Porto Riko'daki Arecibo çanak antenidir. Radyo Teleskobu Teleskoplar uzay gözlemlerini oldukça kolaylaştırmıştır. Bu yüzden zaman geçtikçe uzay hakkında daha fazla bilgiye sahip olmaktayız. Teknoloji ilerlerken daha farklı ve daha büyük teleskopların yapılacağını da bilmekteyiz. Ali Kuşçu: 5. yüzyılda yetişen büyük astronomi ve matematik bilginidir. Uluğ Bey, Bursalı Kadızade Rumi, Gıyaseddin Cemşid gibi büyük bilginlerden dersler almıştır. Fatih Camisi için güneş saati yapan Ali Kuşçu, Ay ve Güneş tutulmasını incelemiş ve doğru hesaplamalar yapmıştır. En önemli eseri Risale fil-hey'e (Astronomi Risalesi)'dir. Bu eser astronomi alanında büyük bir eserdir. 6 Temmuz 969'da Neil Amstrong, Edwin Aldrin ve Micheal Collins adlı üç astronot Ay'a yolculuk yapmıştır. Gelişen teknoloji sayesinde Venüs'e ve Mars'a uzay sondaları gibi uzayaraçları gönderilmiştir. Amerika'nın yaptığı Marimar adlı uzay aracı 965 yılında Mars'ın ilk uydu fotoğraflarını çekmiştir. Uzay istasyonları kurulmuştur. Dünya'nın yörüngelerine uzay teleskopları yerleştirilmiştir. Ay'a ilk ayak basan astronot Neil Armstrong'tur. Uzay sondası Uzay incelemeleri için gönderilen roketlerden dolayı uzay kirliliği ortaya çıkmıştır. Bu uzay kirliliğinin önlenebilmesi için uzay araçlarının az kirlilik oluşturabilecek şekilde yörüngelerine yerleştirilmesi gerekmektedir. Ay'ın yüzeyini inceleyn bir astronot 396 FEN VE TEKNOLOJİ

21 7. ÜNİTE GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ KARMA TEST -. Aşağıda verilen teleskop türlerinden hangisi çok uzak mesafeleri çok daha net gösterir?. A) Hubble uzay teleskobu B) Aynalı teleskop C) Radyo teleskobu D) Uzay sondası Venüs Dünya Gezegenler Satürn. Gök cisimlerinin, teleskop yardımı ile hareketlerini ve yapısını inceleyen bilim dalına... denir. Yukarıdaki ifadede boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi gelmelidir? A) Astroloji B) Astronomi C) Biyoloji D) Filoloji Palme Yayıncılık Neptün Yukarıdaki gezegenler Güneş'e yakınlıklarına gör sıralanmışlardır. Buna göre,,,, şekilleri ile gösterilen gezegenler aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? A) : Mars B) : Merkür 3. Aşağıdaki öğrencilerden hangisinin yaptığı yorum yanlıştır? A) Uzayda farklı renklerde bulunan yıldızlar vardır. : Merkür : Uranüs : Uranüs : Jüpiter : Jüpiter : Mars B) C) Yıldızlarda doğar, yaşar ve ölürler. Güneşte bir yıldız türüdür. C) : Merkür D) : Jüpiter : Mars : Mars D) Halley yıldızı, takım yıldızına örnek verilebilir. : Jüpiter : Uranüs : Uranüs : Merkür FEN VE TEKNOLOJİ 397

22 GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ 7. ÜNİTE KARMA TEST - mimizde Güneş'in etrafında ayrı yörüngelerde dolanan vardır. 3 Gezegenler sekiz büyük gezegen de ısı ve Güneş'te ısı ve ışık yayan bir geze kaynağıdır. 3 ışık gendir. Yukarıdaki numaralandırılmış ifadelerden hangileri yanlıştır? A) Yalnız 3 C) 33 ve Gezegenler Güneş 3 birer gök cismidir. 3 siste- de B) ve D), 33 ve 3 Ay'a ilk ayak basan astronot aşağıdakilerden hangisidir? A) Ali Kuşçu B) Galileo C) Hans Lippersheng D) Neil Amstrong 7. Güneş ve Ay'dan sonra gökyüzündeki en parlak gök cismidir. Uranüs II. Gezegenlerin en büyüğüdür. III. Güneş sistemindeki üçüncü büyük gezegendir. I. II II III III C) I D) I II II III III B) Neil Amstrong C) Ali Kuşçu D) Edwin Aldrin Ay'ın, Dünya'dan bakıldığında hilal şeklindeki görüntüsü aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? A) B) C) D) Venüs 3 Jüpiter 3 Buna göre gezegenlerle özelliklerinin eşleştirilmesi aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? B) I A) Galileo Yukarıda bazı gezegenler ve özellikleri belirtilmiştir. A) I 5. yüzyılda yetişen ve en büyük eseri Risale-filhey'e olan gök bilimci aşağıdakilerden hangisidir? Palme Yayıncılık Jüpiter Mars 3 Venüs Dünya Yukarıda resimleri verilen gezegenlerden hangisi 3 Güneş'e yakınlık bakımından dördüncü sırada yer alır? A) B) C) D) 3FEN VE TEKNOLOJİ

23 7. ÜNİTE GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ KARMA TEST -. Aşağıda verilenlerden hangisi yeryüzüne ulaştığında göktaşı adını alır?. A) Andromeda B) Meteor C) Kuyrukluyıldız D) Samanyolu 3 Güneş Samanyolu. Uzay Teknolojisi 3 I Uzay istasyonları II Yapay uydu Yukarıdaki şemada uzay teknolojisini oluşturan örnekler gösterilmiştir. Buna göre I ve II numaralı yerlere gelebilecek örnekler aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? I II A) Uzay sondası Teleskop B) Uzay mekiği Gök ada C) Teleskop Gezegen D) Gezegen Uzay sondası 3. Isı ve ışık kaynağıdırlar. Palme Yayıncılık Meteor Andromeda Yukarıda resimleri verilenlerden hangileri galaksidir? A) C) 3 ve ve 3 B) D) ve 3 5. Aşağıda verilen teleskoplardan hangisi en gelişmiş teleskoptur? A) B), 3 ve 3 Güneş, bir yıldız türüdür. Yıldızların yaşamlarının sonu yoktur. Soğuk gaz küreleridir. Radyo teleskobu Mercekli tleskop Yukarıda yıldızlar ile ilgili verilen ifadelerden hangileri doğrudur? A) ve B) ve C) D) C), ve D), ve Hubble teleskobu Aynalı teleskop FEN VE TEKNOLOJİ 399

24 GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ 7. ÜNİTE KARMA TEST - 6. Gezegenler Işık yılı Gökada Kuyruklu yıldız a. b. c. d. Işığın boşlukta bir yılda aldığı mesafedir. Dünya, Güneş, Ay, yıldızlar ve gezegenler onun içinde yer alır. Güneş sistemimizde, Güneş in etrafında dolanan ve yıldızlardan aldıkları ışığı yansıtan gök cisimleridir. Gezegenler gibi Güneş in etrafında dolanan yıldızlardır C) Ali Kuşçu D) Mimar Sinan Güneş Sistemindeki gezegenlerden biriyim. Atmosferim zehirli gazlardan oluşuyor ve yaşam için uygun değilim. halkam ve 7 uydum var. Yukarıda bazı özellikleri hakkında bilgi veren gezegen aşağıdakilerden hangisidir? A) Uranüs B) Neptün C) Mars D) Venüs 7. Yukarıda bazı kavramlar ve özellikleri belirtilmiştir. Buna göre kavramlar ile özelliklerinin eşleştirilmesi aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? A) B) C) D) a c c b c d a b d b d a 5. yüzyılda yetişen büyük astronomi ve matematik bilginidir. Fatih Camisi için güneş saati yapmış, Güneş ve Ay tutulmalarını incelemiştir. b a d c Palme Yayıncılık Güneş Yukarıdaki şekilde Güneş Sistemi'nde yer alan ilk beş gezegenin konumları gösterilmiştir. Buna göre,, 3, ve 5 numaralı gezegenler aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? 3 A) : Mars 3 B) : Merkür 5 3 : Venüs 3 5 : Dünya3 5 3 : Merkür 5 3 : Venüs : Dünya 5 3 : Jüpiter : Jüpiter 3 5 : Mars Nalan Öğretmen C) : Venüs 3 D) : Merkür 5 3 : Merkür 3 5 : Venüs3 5 3 : Dünya 5 3 : Dünya 5 Nalan Öğretmen'in hakkında bilgi verdiği bilim insanı aşağıdakilerden hangisidir? 3 : Mars 5 3 : Mars5 A) Galileo B) Farabi 3 5 : Jüpiter 3 5 : Jüpiter 00 FEN VE TEKNOLOJİ

25 7. ÜNİTE GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ ÜNİTE SONU YAZILI SORULARI. Yıldızlar hakkında neler biliyorsunuz? Kısaca yazınız.. Işık yılı nedir? Kısaca açıklayınız.. Takım yıldızlarına 3 tane örnek veriniz. 5. Üzerinde yaşadığımız Dünya'nın diğer gezegenlerden farkları nelerdir? Kısaca açıklayınız. Palme Yayıncılık 3. Güneş Sistemi'ni oluşturan gezegenleri Güneş'e yakınlık sırasına göre yazınız. 6. Her gezegenin uydusu var mıdır? Uydusu olan gezegenlerin isimlerini yazınız. FEN VE TEKNOLOJİ 0

26 GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ 7. ÜNİTE 7. Dünya ile Venüs gezegeninin benzer yönleri var mıdır? Açıklayınız. 0. Galileo, Ali Kuşçu ve Neil Amstrong kimdir? Açıklayınız. 8. Sera etkisini ve ozon tabakasını kısaca açıklayınız.. Uzay sondası nedir? Ne amaçla kullanılır? Palme Yayıncılık 9. Teleskop ne işe yarar? Teleskop çeşitlerine örnekler veriniz.. Uzay kirliliğini önlemek için neler yapılmalıdır? Kısaca açıklayınız. 0 FEN VE TEKNOLOJİ

27 7. ÜNİTE GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ BİL - BUL B L K Ş Y M U P T O R K T Ç Y S M T A K I M Y I L D I Z I Ş Ö N Ğ K V E N Ü S Y T P A C D T I L N U P K A R J O E Ç K Z K Ş Z Y A N M Ö O K S G E P O E I Y Z Ş A J A S Z Ü E P A Ğ A K B Ç N Y F E R N Ğ Z I S A Ü Y J Y L M L T E S Ş E V P F K I O V Ü E C Ş N A L G İ N E N L U R T V Z Ğ Ü L H E Ş J İ U I R M E T E O R İ T N J H V T B D A Ç F H E Y Z İ O V G O A S T F Ş İ M Ü L D T B U D C C K Ö L Ğ H U V J N A Ç T L Ö F B R N Z O S P İ M N C D M Y Aşağıda verilen uzayla ilgili terimler, yukarıdaki bulmacada gizlenmiştir. Gizlenen bu terimleri bulunuz. VENÜS METEORİT TAKIM YILDIZI SAMANYOLU GEZEGEN TİTAN AY GÜNEŞ TELESKOP IŞIK YILI MARS FEN VE TEKNOLOJİ 03

28 . ÜNİTE: VÜCUDUMUZDA SİSTEMLER Test - -C -B 3-A -B 5-B 6-B 7-D 8-B 9-C 0-D -D -D 3-A -A 5-B 6-D 7-C 8-D 9-D 0-B -C Test - -A -C 3-D -C 5-D 6-C 7-D 8-A 9-B 0-C -A -D 3-C -B 5-C 6-D Test - 3 -D -A 3-D -C 5-B 6-A 7-C 8-C 9-C 0-D -C -D 3-C -B 5-B 6-A 7-B 8-B 9-C 0-A -A Test - -C -C 3-B -A 5-C 6-C 7-D 8-B 9-D 0-D -A -D 3-D -A Test - 5 -D -B 3-A -D 5-D 6-A 7-A 8-C 9-B 0-C -A -D 3-B -C 5-A Test - 6 -C -B 3-B -D 5-D 6-B 7-C 8-D 9-B 0-D -B -B 3-A Test - 7 -A -C 3-A -B 5-B 6-D 7-C 8-D 9-B 0-C -D -B 3-A -A 5-C 6-C 7-B 8-B 9-B 0-C -D -A 3-A Test - 8 -B -C 3-C -D 5-D 6-A 7-C 8-D 9-C 0-B -A Test - 9 -A -B 3-C -C 5-C 6-D 7-D 8-C 9-C 0-A -C -D 3-C -D 5-D Test - 0 -B -B 3-D -B 5-D 6-B 7-A 8-B 9-B 0-C -A -D Test - -B -B 3-D -A 5-A 6-A 7-D 8-D 9-A 0-A -C -B 3-C -B 5-A 6-B 7-D 8-D 9-C Test - -A -C 3-C -A 5-D 6-D 7-B 8-B 9-B 0-D -C -A 3-B Test - 3 -B -D 3-B -B 5-C 6-D 7-D 8-B 9-D 0-A -B -B 3-A -C 5-D 6-C 7-B Karma Test - -C -C 3-A -D 5-B 6-B 7-D 8-D 9-C 0-C -B -A 3-C -B Karma Test - -D -A 3-D -B 5-C 6-B 7-C 8-C 9-C 0-C -B Karma Test - 3 -D -D 3-A -C 5-C 6-D 7-D 8-C 9-A 0-B -D -B Karma Test - -C -A 3-D -B 5-C 6-A 7-B 8-D 9-A 0-C -A -B Karma Test - 5 -C -D 3-B -D 5-D 6-C 7-C 8-C 9-B 0-C -B -B 3-A -D 5-B 6-A 0

29 . ÜNİTE: KUVVET VE HAREKET Test - -D -A 3-C -C 5-D 6-B 7-A 8-D 9-B 0-C -A -C 3-E -D 5-A 6-A 7-C Test - -B -A 3-A -D 5-C 6-D 7-A 8-B 9-C 0-C -B Test - 3 -D -D 3-B -A 5-B 6-C 7-C 8-C 9-D 0-D -A -B 3-B -D 5-A 6-C Test - -B -D 3-C -D 5-A 6-D 7-C 8-B 9-C 0-A -C Test - 5 -C -A 3-B -D 5-D 6-B 7-D 8-B 9-C 0-D -B -C 3-A -A 5-D Test - 6 -C -D 3-C -D 5-A 6-B 7-D 8-A 9-D 0-C -A -B 3-C -C 5-B Karma Test - -D -B 3-C -B 5-D 6-D 7-B 8-C 9-C 0-A Karma Test - -D -A 3-D -D 5-A 6-A 7-D 8-B 9-A Karma Test - 3 -B -C 3-B -A 5-B 6-D 7-A 8-A 9-A 0-B Karma Test - -C -D 3-C -C 5-A 6-C 7-B 8-C Karma Test - 5 -B -A 3-B -A 5-C 6-B 7-A 8-C Karma Test - 6 -A -B 3-C -C 5-B 6-A 7-A 8-B 9-C Karma Test - 7 -D -B 3-A -D 5-B 6-B 7-D 8-B 9-D 3. ÜNİTE: YAŞAMIMIZDAKİ ELEKTRİK Test - -A -C 3-B -B 5-A 6-A 7-D 8-D 9-C 0-B -C Test - -C -D 3-A -D 5-B 6-A 7-C 8-B 9-C Test - 3 -B -D 3-B -C 5-B 6-D 7-A 8-D 9-B 0-A -C -D 3-C -C Karma Test - -D -B 3-A -C 5-D 6-D 7-A 8-D 9-B 0-C -B 05

30 Karma Test - -B -C 3-B -A 5-B 6-C 7-D 8-B Karma Test - 3 -B -C 3-D -C 5-A 6-C 7-B 8-A 9-D Karma Test - -D -B 3-A -C 5-B 6-B 7-B 8-A 9-D 0-C -D -C 3-B -D 5-B. ÜNİTE: MADDENİN YAPISI VE ÖZELLİKLERİ Test - -B -D 3-C -C 5-A 6-D 7-D 8-B 9-A 0-B -C -B 3-C -B 5-A 6-A 7-B Test - -D -D 3-A -D 5-D 6-D 7-A 8-B 9-D 0-B -C -C 3-C -A Test - 3 -B -B 3-C -A 5-C 6-B 7-B 8-C 9-D 0-C -D -C 3-A Test - -C -B 3-C -B 5-D 6-A 7-D 8-A 9-D 0-B -C -B 3- Test - 5 -B -B 3-C -D 5-D 6-D 7-C 8-B 9-B 0-A -A -B 3-C -C 5-B Test - 6 -D -D 3-A -A 5-D 6-C 7-A 8-B 9-B 0-B -C -B 3-C Test - 7 -C -B 3-D -A 5-B 6-C 7-D 8-D 9-C 0-A -B -A 3-A -B 5-C 6-D 7-C Test - 8 -B -A 3-B -C 5-B 6-C 7-C 8-A 9-D 0-A -D -B 3-D -B 5-C 6-D Test - 9 -C -A 3-B -A 5-D 6-B 7-A 8-D 9-A 0-C -D -C 3-C -D 5-A 6-C Karma Test - -D -B 3-D -A 5-B 6-B 7-D 8-B 9-C 0-B -D Karma Test - -D -B 3-D -C 5-B 6-B 7-D 8-C 9-D 0-B -A Karma Test - 3 -C -C 3-B -C 5-D 6-C 7-C 8-A 9-A 0-A -D -D Karma Test - -C -C 3-B -B 5-A 6-D 7-D 8-A 9-C 0-B Karma Test - 5 -B -B 3-A -A 5-D 6-B 7-A 8-B 9-D 0-C -D -B 06

31 5. ÜNİTE: IŞIK Test - -C -D 3-D -C 5-A 6-D 7-B 8-C 9-C 0-B -B Test - -A -D 3-A -D 5-D 6-C 7-D 8-A 9-C 0-C -C -B 3-B Test - 3 -D -A 3-B -C 5-C 6-C 7-D 8-A 9-C 0-A Test - -D -B 3-D -A 5-D 6-B 7-C 8-C 9-B 0-C Test - 5 -D -C 3-A -B 5-D 6-D 7-C 8-D 9-B 0-D -A Test - 6 -B -D 3-A -A 5-C 6-A 7-C 8-C 9-B 0-D Karma Test - -C -B 3-D -C 5-A 6-B 7-C 8-D 9-B 0-A Karma Test - -C -A 3-A -A 5-C 6-B 7-C 8-C 9-D Karma Test - 3 -B -C 3-A -D 5-A 6-D 7-C 8-D 9-A Karma Test - -C -A 3-B -C 5-C 6-A 6. ÜNİTE: İNSAN VE ÇEVRE Test - -A -C 3-A -B 5-C 6-C 7-B 8-C 9-D 0-D -D Test - -D -D 3-D -A 5-D 6-B 7-C 8-C 9-D 0-B -B -C Karma Test - -C -B 3-D -D 5-B 6-D 7-B 8-D 9-D Karma Test - -B -A 3-C -D 5-B 6-A 7-D 8-B Karma Test - 3 -B -C 3-D -B 5-C 6-C 7-A 8-D 07

32 7. ÜNİTE: GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ Test - -A -C 3-A -B 5-C 6-A 7-B 8-D 9-C 0-C -B -B 3-D -A Karma Test - -A -B 3-D -C 5-C 6-D 7-D 8-C 9-B 0-C Karma Test - -B -A 3-A -B 5-C 6-B 7-C 8-A 9-D 08

33 . ÜNİTE: VÜCUDUMUZDA SİSTEMLER ETKINLIK - Aşağıdaki tabloda besinlerin içeriği, besinlerin vücudumuzdaki görevleri ve bulundukları besinler verilmiştir. Buna göre tabloda verilen boşlukları uygun ifadelerle doldurunuz. Besin İçeriği Vücudumuzdaki görevleri Bulunduğu Besinler Karbonhidratlar Ekmek, ENERJİ VERİCİ OLARAK GÖREV MAKARNA, BUĞDAY, ARPA YAPARLAR PROTEİN Yapıcı-onarıcı olarak görev yaparlar. Süt, YUMURTA, PEYNİR, YOĞURT, ET YAĞ Vitamin SU VE MİNERALLER ETKINLIK - Tereyağı, ceviz, fındık, ayçiçeği, ENERJİ VERİCİ OLARAK GÖREV zeytin YAPARLAR Elma, ARMUT, KİVİ, PORTAKAL, DÜZENLEYİCİ OLARAK GÖREV LİMON, HAVUÇ, MARUL YAPARLAR Vücudumuzda düzenleyici olarak görev Su VE BESİNLERİN YAPISINDA yaparlar. Aşağıdaki kavram haritasında bulunan boş yerleri uygun kavramları kullanarak doldurunuz. Çeşitleridir MEKANİK KİMYASAL SİNDİRİM Sindirim sistemi organ ve yapıları AĞIZ YUTAK YEMEK BORUSU MİDE İNCE BAĞIRSAK KALIN BAĞIRSAK ANÜS Sindirim sistemine yardımcı organlar KARACİĞER PANKREAS ETKINLIK - 5 Yanda verilen insan modelinde sindirim sisteminde görev alan organ ve yapılar harflerle gösterilmiştir. Buna göre aşağıdaki soruların cevaplarını uygun harfleri kullanarak uygun a b boşluklara yazınız.. Hangi organda karbonhidratların kimyasal sindirimi başlar? a c. Protein içerikli besinlerin sindiriminin başladığı organ hangisidir? e d 3. Harflendirilmiş organ ve yapılardan hangisinde sindirilmiş besin içerikleri kana karışır? e g f g. Yağların kimyasal sindirimi hangi organda gerçekleşir? h g ı 5. Harflerle gösterilmiş olan hangi organda, oluşan posadaki su, mineral ve bazı vitaminlerin emilimi gerçekleşir? h 6. Yağların fiziksel sindirimini gerçekleştiren safrayı hangi organ salgılar? d 7. Besinlerin hem fiziksel hemde kimyasal sindiriminin gerçekleştiği organlar hangileridir? a, e, g 8. Hangi organ veya yapılarda sindirim gerçekleşmez? b, c, d, f, h, ı 9. İnce bağırsağa hangi organdan gönderilen sıvılar karbonhidrat yağ ve proteinlerin kimyasal sindirimini gerçekleştirir? f 0. Hangi harfle gösterilen yapı ağızdaki besinleri mideye iletir? c ETKINLIK - 6 Kalın Bağırsak Kimyasal Mide Karaciğer Yağ Mekanik Ülser Villus Pankreas Protein Yukarıdaki kutucuklarda verilen kavramları, aşağıdaki uygun boşluklara yerleştiriniz.. Ülser bir sindirim sistemi hastalığıdır.. Pankreas, karaciğer, safra kesesi ve tükürük bezleri sindirime yardımcı olurlar. 3. Protein sindirimi midede başlar, ince bağırsakta biter.. Besinlerin, enzimler yardımıyla parçalanmasına kimyasal sindirim denir. 5. İnce bağırsağın duvarında villus denilen parmak şeklinde uzantılar bulunur. 6. Mekanik sindirim, besinlerin dişler ve kaslar yardımıyla parçalanmasına denir. 7. Mide yemek borusu ile bağırsaklar arasında bulunan bir sindirim organıdır. 8. Safra salgısı yağ sindirimini kolaylaştırır. 9. Kalın bağırsak besin atıklarındaki su ve mineralleri geri emer ve emilen su kana karışır. 0. Pankreas insülin ve glukagon hormonlarını salgılar. ETKINLIK - 3 Aşağıda resimleri verilen organ ve yapıların sindirimdeki görevlerini yazınız. SAFRA SALGILAYARAK YAĞLARIN FİZİKSEL SİN- DİRİMİNE YARDIMCI OLUR. POSADA BULUNAN Mİ- NERAL, SU VE VİTAMİN- LERİN GERİ EMİLİMİNİ SAĞLAR. ETKINLIK - 7 Aşağıda, sindirim sistemi ile ilgili verilen ifadelerden doğru olanlarının yanına (D), yanlış olanlarının yanına (Y) koyunuz.. D Mekanik sindirim ağızda başlar.. D Proteinlerin kimyasal sindirimi midede başlar, ince bağırsakta sona erer. 3. Y Safra sıvısı mide tarafından salgılanır. AĞIZDAN GELEN BESİN- LERİ MİDEYE İNDİRİR. PROTEİNLERİN SİNDİ- RİMİNİN BAŞLADIĞI YER.. Y Mekanik sindirim enzimler yardımıyla yapılır. 5. D Pankreas ve karaciğerde sindirim gerçekleşmez. 6. D İnce bağırsakta, suda çözünmüş besinler villuslar yardımıyla geri emilir. 7. D Midede karbonhidrat sindirimi olmaz. 8. Y Vitaminler ince bağırsakta sindirilir. ETKINLIK - A) Ağıza alınan bir besin parçasının anüse ulaşıncaya kadar izlediği yol aşağıda gösterilmiştir. Boş kutulara uygun organ ve yapıların isimlerini yazınız. 3 Ağız YUTAK YEMEK BORUSU MİDE İNCE BAĞIRSAK KALIN BAĞIRSAK Anüs İNCE BAĞIRSAĞA GÖN- DERDİĞİ PANKREAS ÖZ- SUYU PROTEİN, YAĞ VE KARBONHİDRATLARIN KİMYASAL SİNDİRİMİNİ GERÇEKLEŞTİRİR. B) Aşağıda verilen soruları yandaki şemaya göre cevaplayınız.., ve 5 numaralı yapılarda kimyasal sindirim gerçekleşir mi? EVET. ve 3 numaralı yapılarda sindirim enzimi salgılanır mı? HAYIR 3. 6 numaralı yapının sindirimdeki görevi nedir? SİNDİRİM ATIKLARINDAKİ SU VE MİNERALLERİ GERİ EMER.. 5 numaralı yapıda yağ sindirimi gerçekleşir mi? EVET 5. 7 numaralı yapının görevi nedir? SİNDİRİM ATIKLARINI DIŞARI ATAR. 9. D Kalın bağırsak, besin atıklarındaki su, mineral ve vitaminlerin emilmesini sağlar. 0. Y Köpek dişleri, besinleri öğüterek ufalar.. D Yağların kimyasal sindirimi ince bağırsakta başlar, ince bağırsakta sona erer.. Y Kalın bağırsak, isteğimizle çalışan kaslardan oluşmuştur. 3. D Çok zehirli bir madde olan amonyağı, daha az zehirli olan üre ve ürik asite çevirmek, karaciğerin görevlerindendir.. D Yemek borusu besinlerin mideye iletilmesini sağlar. 5. D Tükürük bezleri sindirim enzimi salgılar. ETKINLIK - 8 Aşağıda verilen sindirim sistemi hastalıklarını kısaca açıklayınız. Reflü Mide asidindeki artış nedeni ile asidin yemek borusuna kadar ilerlemesidir. Tifo Mikroplarla taşınan bulaşıcı hastalıktır. Kolera Mikroplarla taşınan bulaşıcı hastalıktır. Ülser Mide hastalığıdır. İshal Dışkının çok miktarda su ile atılması sonucu oluşan bir hastalıktır. Gastrit Mide hastalığıdır. Sarılık Karaciğer hastalığıdır. Apandisit Apandist organının iltihaplanması ile oluşur. 09

34 ETKINLIK - 9 ETKINLIK - Böbrek Öz bölgesi Nefron Kabuk Böbrek atardamarı Nefrit Böbrek toplardamarı Havuzcuk Karaciğer Üre (a) (b) Yukarıdaki kutucuklarda verilen kavramları, aşağıdaki uygun boşluklara yerleştiriniz.. Kanda bulunan atık maddeler böbreğin kabuk kısmında süzülür. (c) (d). Böbrek atardamarı kanı böbreğe getirir. 3. Üre vücutta oluşan zararlı atıklardan biridir.. Böbreğin kabuk kısmında bulunan ve kanı süzmekle görevli yapılara nefron denir. Yukarıda boşaltım sisteminin şekli verilmiştir. Buna göre;. (a) organının adını ve görevini yazınız. Böbrek: Kandaki zararlı sıvı atıkları süzerek ayırır.. (b) yapısının adını ve görevini yazınız. İdrar kanalı (Üreter): Böbreğin süzdüğü idrarı, idrar kesesine iletir. 3. (c) yapısının adını ve görevini yazınız. Mesane (İdrar kesesi): İdrarın geçici olarak toplandığı kısımdır.. (d) yapısının adını ve görevini yazınız. Üretra: İdrarın dışarı atıldığı kısımdır. 5. Böbrek boşaltım organıdır. 6. Nefrit nefronların iltihaplanması sonucu oluşan bir hastalıktır. 7. İdrar, havuzcuk kısmında toplanır ve idrar kanalı ile idrar kesesine gider. 8. İdrarın havuzcuğa taşındığı kısma öz bölgesi denir. 9. Böbrek toplardamarı kanı böbrekten çıkarır. 0. Karaciğer çok zehirli amonyağı, daha az zehirli üre ve ürik asite çevirir. ETKINLIK - 0 ETKINLIK - Aşağıda boş bırakılan yerlere böbreğin kısımlarını yazınız.. Aşağıda boşaltım sistemi ile ilgili sorular ve bu soruların cevapları verilmiştir. Soruların numaralarını uygun cevapların başındaki kutucuklara yazınız. a) ZAR KABUK ÖZ BÖLGESİ HAVUZCUK SORULAR. Boşaltım organları nelerdir?. Böbrek, içten dışa doğru hangi kısımlardan oluşur? 3. Metabolizma sonucunda insanda hangi atık maddeler oluşur?. Amonyağı üreye çeviren organ hangisidir? 5. Boşaltıma yardımcı organlar nelerdir? 6. Nefronun görevi nedir? 7. Amonyak neden üreye çevrilir? 8. Derinin boşaltımdaki görevi nedir? 9. Nefronlar böbreğin hangi kısmında bulunur. 0. Böbrek toplardamarında bulunan kanda hangi maddeler vardır? CEVAPLAR 3 Üre, ürik asit, madensel tuzlar oluşur. 5 Karaciğer, akciğer, deri ve kalın bağırsak 7 Böbrekler çok zehirli olan amonyağı kandan süzemezler. Bu yüzden amonyak üreye çevrilir. 6 Böbrekte bulunur ve kanı süzmekle görevlidir. b) Aşağıda verilen yapıların görevlerini birer cümle ile yazınız.. Havuzcuk : İdrarın böbrekte geçici olarak toplandığı kısımdır. Zar : Böbreği dış etkilere karşı korur. Kabuk : İdrarı kandan süzen nefronlar burada bulunur. Öz bölgesi : Kabuk bölgesinde süzülen idrar öz bölgesinden geçerek havuzcuğa gelir. İdrarın kabuk bölgesinden havuzcuğa geçişini sağlar Böbrek, idrar kanalı, idrar kesesi ve üretradır. 9 Böbreğin kabuk kısmında bulunur. 8 Vücuttaki su ve minerallerin fazlasını ter halinde atılmasını sağlar. Havuzcuk, öz bölgesi, kabuk ve zar kısmından oluşur. 0 Glikoz, vitamin, aminoasit, madensel tuzlar, su ve çok az üre bulunur. Karaciğer 0

35 ETKINLIK - 3 ETKINLIK - 5 (a) Tepki Nöron Omurilik Beyin Duyu sinirleri Omurilik soğanı Refleks Beyincik Motor sinirler Dendrit Yukarıdaki kutucuklarda verilen kavramları aşağıdaki uygun boşluklara yazınız. (d). Sinir sistemi nöron adı verilen sinir hücrelerinden oluşur. (c) (b). Omurilik soğanı beyinle omurilik arasındaki mesajların düzenlenmesini sağlar.. Yukarıda verilen merkezi sinir sisteminde harflerle gösterilen yapıların isimlerini aşağıdaki boşluklara yazınız. (a) Beyin (b) Beyincik (c) Omurilik (d) Omurilik soğanı. Hangi yapı vücudun refleks merkezi olarak çalışır? c 3. Hangi yapı vücudun denge merkezi olarak çalışır? b. Hangi yapı tarafından duyular algılanır? a 5. Yutma, çiğneme, öksürme gibi olayları hangi yapı kontrol eder? d 6. Hangi yapı solunum, boşaltım gibi olayların düzenlenmesini sağlar? d 7. Kas hareketlerimizin düzenli olmasını sağlayan yapı hangisidir? b 8. Hangi yapı zeka, bilinç, hafıza ve düşünme merkezidir? a 3. Vücudun denge merkezi beyincik dir.. Omurilik refleks merkezi olarak çalışır. 5. Duyu sinirleri duyu organlarından aldığı uyartıları beyne ve omuriliğe iletilirler. 6. Sinir hücrelerindeki kısa uzantılara Dendirit denir. 7. Motor sinirleri beyinden ve omurilikten aldıkları emirleri kaslara ve organlara iletirler. 8. Tüm canlılar çevre değişikliklerine karşı tepki gösterir. 9. Vücudumuzun, çevreden gelen ses, ışık gibi uyarılara hızlı ve ani bir hareketle tepki göstermesine refleks denir. 0. Görme, işitme, tat alma, dokunma, koku alma duyuları beyin sayesinde algılanır. ETKINLIK - ETKINLIK - 6 (a) Omurilik Beyincik Beyin Omurilik soğanı Çevresel sinir sistemi Merkezi sinir sistemi (b) (c) Yukarıdaki kavramları şemada verilen uygun yerlere yazınız. (d) İnsanda Bulunan Sinir Sistemi (e) Merkezi sinir sistemi Çevresel sinir sistemi (f) Beyin Bilinç, hafıza ve zeka merkezidir. Omurilik Refleks merkezidir. Omurilik soğanı Solunum, boşaltım gibi olayları düzenler. Beyincik Denge merkezidir.. Yukarıdaki resimlerde harflerle gösterilen iç salgı bezlerinin adlarını yazınız. (a) Hipofiz (b) Troit (c) Böbreküstü (d) Pankreas (e) Testis (f) Yumurtalık. Aşağıda verilen hormonları hangi iç salgı bezleri salgılıyorsa, bu hormonların karşısına uygun salgı bezlerinin harflerini yazınız. Kalsitonin (b) Tiroksin (b) Büyüme hormonu (a) Östrojen (f) Testosteron (e) Aldosteron (c) İnsülin (d) Glukagon (d)

36 ETKINLIK - 7 ETKINLIK - 9 Hipofiz Tiroksin Pankreas Glukagon İnsülin İris Sarı leke Tiroit Aldosteron Böbreküstü Östrojen Adrenalin Göz bebeği Görme sinirleri Yukarıdaki kutucuklarda verilen kavramları, aşağıdaki uygun boşluklara yazınız.. Trioksin metabolizma hızını arttırır ve büyümeyi etkiler.. Östrojen dişilerde üreme hücrelerinin oluşmasını sağlar. 3. Çok çeşitli hormonlar salgılayan hipofiz iç salgı bezleri ile sinir sisteminin uyumlu çalışmasını kontrol eder.. Aldosteron vücudun su ve mineral düzeyini ayarlar. Kornea Göz merceği 5. Vücutta insülin salgılanmazsa ya da az salgılanırsa şeker hastalığı (diabet) ortaya çıkabilir. 6. Korku, heyecan ve sevinç anında adrenalin fazla salgılanarak metabolizma hızını artırır. Aşağıda verilen kavramları şekildeki uygun boşluklara yazınız. 7. İnsülin ve glukagon hormonları pankreas bezinden salgılanır. 8. Tiroksin hormonunun az salgılanması sonucu tiroit bezi şişer ve guatr hastalığı ortaya çıkar. Kornea Görme sinirleri Sarı leke 9. Adrenalin ve aldosteron böbreküstü bezinden salgılanır. Göz bebeği İris Göz merceği 0. Pankreas bezinden salgılanan glukagon kan şekerini yükseltir. ETKINLIK - 8 ETKINLIK - 0 Göz bebeği Sarı leke Göz merceği Görme sinirleri Aşağıda verilen ifadelerden doğru olanların başına (D), yanlış olanların başına ise (Y) yazınız. Kornea Ağ tabaka Beyin Y Erkek ve dişilerdeki eşeysel bezlerden aynı hormonlar salgılanır. Yukarıdaki kavramları doğru bir şekilde aşağıdaki şemada yer alan boşluklara yazınız. D D Şeker hastalığı (diyabet) insülin hormonu eksikliğinde ortaya çıkar. Hormonlar kanla taşınırlar. Işık ışını Kornea Göz bebeği Göz merceği Işık ilk kez kırılır. Işık ikinci kez kırılır. Y Büyüme hormonu çocuk yaşta az salgılanırsa devlik meydana gelir. D Adrenalin böbrek üstü bezlerinden salgılanır. Ağ tabaka Y Glukagon hormonu eksikliği guatr hastalığına neden olur. D Büyüme hormonu kas ve kemiklerin büyümesini kontrol eder. Y Testosteron dişiye özgü özelliklerin ve yumurtanın oluşmasını sağlar. Beyin Görme sinirleri Sarı leke D İç salgı bezlerinin salgılarına hormon adı verilir. Düz görüntü oluşur. Ters görüntü oluşur. Y Vücutta salgılanan hormonların düzenleyici etkileri yoktur.

37 ETKINLIK - ETKINLIK - 5 Aşağıda verilen dil resminde gösterilen tat alma bölgelerini doldurunuz. Acı Kulağın Bölümleri Bölümlerde bulunan yapılar Tuzlu Tuzlu Dış Kulak Kulak kepçesi, kulak yolu, kulak zarı Ekşi Ekşi Orta kulak Çekiç, örs, üzengi kemikleri, östaki borusu, oval pencere İç kulak Salyangoz, yarım daire kanalları Yukarıdaki tabloya kulağın bölümlerini ve bu bölümlerde hangi yapıların bulunduğunu kulak resmine bakarak yazınız. ETKINLIK - ETKINLIK - 6 Aşağıda verilen duyu organlarının resimlerine bakarak yanlarındaki soruları cevaplayınız. Tatlı Oval pencere Yarım daire kanalları Salyangoz İç kulak Kulak zarı İşitme sinirleri Kulak kepçesi Çekiç, örs, üzengi kemikleri Dış kulak Yukarıda kulağı oluşturan bazı yapılar verilmiştir. Buna göre aşağıdaki kavram haritasındaki boş yerleri uygun yapılarla doldurunuz. İnsan Kulağının Kısımları Dış kulak Orta Kulak İç kulak Görme nasıl gerçekleşir? Açıklayınız. Işık ışını korneaya gelerek burada bir kez kırılır. Buradan gözbebeğine ve göz merceğine gelir ve bir kez daha kırılır. oradan da ağtabakaya gelir ve sarı leke üzerinde ters görüntü oluşur. Görme sinirleri ile beyne iletilir. Beyinde görüntü düzeltilir. İşitme nasıl gerçekleşir? Açıklayınız. Ses dalgaları kulak zarını titreştirir. Kulak zarındaki titreşimler çekiç, örs, üzengi kemiklerine yükseltilerek aktarılır ve oval pencereye gelir. Salyangozdaki işitme sinirleri ile beyindeki ilgili bölümlere aktarılır. Derimizle nasıl hissederiz? Açıklayınız. Alt deride bulunan duyu almaçları dokunma, sıcaklık, sertlik, yumuşaklık gibi duyuları algılar. Alınan bu duyular duyu sinirleri ile beyne iletilir. Beyin de değerlendirip algılar. Koku alma nasıl gerçekleşir? Açıklayınız. Cisimlerden buharlaşan ve havaya karışan tanecikler sarı bölgedeki mukusta çözünerek koku almaçlarını uyarır. Bu uyarılarda beyindeki koklama merkezine iletilir. Kulak kepçesi oluşur oluşur oluşur oluşur oluşur oluşur oluşur oluşur Kulak yolu Kulak zarı Çekiç, örs üzengi kemikleri Oval pencere Salyangoz Yarım daire kanalları İşitme sinirleri Yiyeceklerin tadını nasıl alırız? Açıklayınız. Besinlerdeki maddeler tükrükte çözünür ve tat tomurcuklarındaki almaçları uyarır. Almaçlar aldıkları uyarıları tat alma merkezine ulaştırır. Tat alma sinirleri uyarıları beyindeki tat alma merkezine ulaştırır. ETKINLIK - 3 Saydam tabakaya Göz bebeğine Damar tabakaya Retina Miyopluk Şaşılık Kör nokta Göz merceğine Sarı leke Kör nokta İris. Yukarıda görme ile ilgili verilen kavramlardan uygun olanlarını aşağıdaki boşluklara yazınız. Cİsimlerden yansıyan ışınlar önce saydam tabakaya gelir. Burada kırılır. Kırılan ışın göz bebeğine ulaşır. Göz bebeğinden gelen ışınlar, göz merceğine gelir ve tekrar kırılarak retina üzerine düşer. Retinada bulunan sarı leke üzerinde ters görüntü oluşur. Görüntü görme almaçları ile algılanır ve görme sinirleri ile beyne iletilir. Görüntü beyindeki görme merkezinde düz olarak algılanır. Görme bu şekilde gerçekleşir.. Aşağıda verilen cümlelerden doğru olanlarının yanına (D), yanlış olanlarının yanına (Y) koyunuz. (D) Görüntü, sarı lekenin önünde oluşursa miyopluk ortaya çıkar. (Y) Renk körlüğü ameliyatla düzeltilebilir. (D) Görüntü, sarı lekenin arkasında oluşuyorsa hipermetropluk ortaya çıkar. (Y) Astigmatizm mercekle düzeltilemez. (D) Şaşılık, gözü hareket ettiren kasların uyumsuzluğu sonucunda oluşur. ETKINLIK - Yarım daire kanalları Oval pencere Ses dalgaları Dalız Kulak zarı Östaki borusu Salyangoz İşitme sinirleri Korti organı Çekiç, örs, üzengi kemikleri Kulak yolu Kulak kepçesi. Yukarıda işitme ile ilgili terimler verilmiştir. Yukarıda verilen terimlere göre işitme olayının gerçekleşme basamaklarını doğru şekilde sıralayınız. Kulak kepçesi, kulak yolu, kulak zarı, çekiç, örs, üzengi kemikleri, oval pencere, salyangoz, korti organı, sinirler.. Yukarıda verilen yapılardan hangisi vücudun dengesini kurmakla görevlidir? Yarım daire kanalları 3. Yukarıda verilen yapılardan hangileri iç kulakta bulunur? Salyangoz, dalız, yarım daire kanalları. Yukarıda verilen yapılardan hangileri orta kulakta bulunur? Çekiç, örs, üzengi kemikleri, oval pencere, östaki borusu 5. Yukarıda verilenlerden hangisi sesleri beyne iletir? İşitme sinirleri 3

38 . ÜNİTE: KUVVET VE HAREKET ETKINLIK - a) Aşağıdaki boş bir sarmal yaya sırasıyla 0 N, 0 N ve 30 N ağırlıkları asılıyor. ETKINLIK - 3 Aşağıdaki sistemlerde bulunan yaylara ok yönünde kuvvet etki etmektedir. Yayların bu kuvvete gösterdiği tepki kuvvetlerinin yönlerini gösteriniz. a) b) Tepki kuvveti Kuvvet cm Tepki kuvveti 0 N Kuvvet 0 N 0 N 0 N 0 N 0 N c) d) Kuvvet Kuvvet Tepki kuvveti Tepki kuvveti Tepki kuvveti Kuvvet Yaya 0 N ağırlığı asıldığında yay cm uzuyor. Buna göre yaya 0 N ve 30 N ağırlıkları asıldığında yayda ne kadar uzama gerçekleşir? Asılan ağırlık ile uzama miktarlarını kullanarak ağırlık uzama tablosunu doldurunuz. Ağırlık (N) Uzama miktarı (cm) 0 N cm 0 N 8 cm 30 N cm Yaylı yatak e) f) Kuvvet Tepki Tepki kuvveti kuvveti Kuvvet b) Tabloya yazdığınız değerleri kullanarak yanda verilen ağırlık ile uzama miktarının değişimini gösteren grafiği çiziniz Ağırlık (N) g) h) Yaylı koltuk Kuvvet 0 0 Kuvvet Tepki kuvveti Tepki kuvveti Tepki kuvveti Uzama miktarı (cm) c) Yaya 90 N ağırlığında bir cisim asılırsa yayın uzama miktarı kaç cm olur? 0 N, cm uzama sağladığına göre; 90 N değerindeki ağırlık 36 cm uzama sağlar. Kuvvet ETKINLIK - ETKINLIK - Bir yaya uygulanan kuvvet ile yayın sıkışma miktarı ya da açılma miktarı arasındaki grafikleri çiziniz. 3 cm 6 cm. Kuvvet (N) 9 cm 8 Denge konumu cm F = N 6 X F = N X Y X Y Z. 0, m 0, m 0 0, 0, 0,3 0, Kuvvet (N) 6 Sıkışma (m) Yukarıdaki şekillerde denge konumunda bulunan 3 cm'lik yaya önce X, sonra X ve Y daha sonra da X, Y, Z ağırlıkları birlikte asılıyor. F = 8N 8 F = 6N Buna göre;. X'in ağırlığı 30 N ise Y ve Z ağırlıkları kaç N'dur? Y nin ağırlığı: 30 N Z nin ağırlığı: 30 N 3. 0,3 m 0,3 m 0 0,3 0,6 0,9, Kuvvet (N) Sıkışma (m). Bu yayla en fazla 50 N ölçüldüğüne göre, yaya 60 N asarsak yayda nasıl değişiklikler meydana gelir? 60 N değerindeki kuvvet 50 N dan büyük olduğu için yayın esneklik sınırı aşılır. Bu durumda yay bozulur. Tekrar ilk durumuna geri dönemez. F = N F = N 0,6 m 0,6 m 3 0 0,3 0,6 0,9, Sıkışma (m) 3. Yaya asılan ağırlık değerleri ile yayda oluşan uzama miktarlarını gösteren ağırlık-uzama miktarları grafiğini çiziniz.. Kuvvet (N) Ağırlık (N) 90 F = N F = N Uzama miktarı (cm) 0, m 0, m 0 0, 0, 0,6 0,8 Açılma (m)

39 ETKINLIK - 5 a) Kütle değerleri aşağıda verilen cisimlerin ağırlıklarını newton (N) birimiyle hesaplayınız. (Çekim ivmesi olarak g = 0 N/kg kullanınız.) m (Kütle) G (Ağırlık) 00 g N 00 g N kg 0 N kg 0 N 0,5 kg 5 N 00 g N,5 kg 5 N 9000 g 90 N 80 g 0,8 N 0,03 kg 0,3 N ETKINLIK - 8 Aşağıdaki olayların hangilerinde fiziksel anlamda iş yapılır, hangilerinde iş yapılmaz? Resimlerin altlarındaki boşluklara yazınız. a) d) Kaydıraktan kayan çocuk Yerçekim kuvveti iş yapar. b) e) Duvarda asılı duran tablo İş yapılmaz. c) f) Sırtında çanta taşıyarak yürüyen çocuk Yerçekim kuvveti iş yapmaz. Kutuyu yerden kaldıran adam Yerçekim kuvvetine karşı iş yapılır. Arabayı iterek hareket ettiremeyen adam İş yapılmaz. Gökyüzüne yükselen balon Yerçekim kuvvetine karşı iş yapılır. b) Ağırlık değerleri verilen cisimlerin kütlelerini kilogram (kg) birimiyle hesaplayınız. (Çekim ivmesi olarak g = 0 N/kg kullanınız.) m (Kütle) G (Ağırlık) 3 kg 30 N 0,05 kg 0,5 N,5 kg 5 N 9 kg 90 N,5 kg 5 N 5 kg 50 N 0,36 kg 3,6 N 0,8 kg 8 N,6 kg 6 N 0,00 kg 0,0 N ETKINLIK - 9 Aşağıdaki üç şekilde sürtünmesiz zeminde durmakta olan cisimlere kuvvetler uygulanmaktadır. Hangi şekillerde iş yapılmaktadır. Cevabınızı boşluklara yazınız. 0 N 0 N 5 N 0 N 0 N 3. şekilde iş yapılır. Çünkü (0-5) = 5 N etkisinde yerdeğiştirme olduğundan. şekilde iş yapılmaz. Çünkü yerdeğiştirme sıfırdır. 3. şekilde iş yapılmaz. Çünkü (0-0) = 0 dır. Net kuvvet sıfırdır. ETKINLIK - 6 ETKINLIK - 0 Yukarıda verilen şemadaki boşluklara uygun kavramları yazınız. İŞ Birimidir. Bağlıdır. Bağlıdır. joule (j) Yatay ve sürtünmesiz düzlemdeki bir bloka uygulanan kuvvetler etkisinde yapılan net iş değerlerini hesaplayarak boş kutuya yazınız. Yapılan net iş KUVVET Yerdeğiştirme 0 joule F=0 N Birimidir. Birimidir. Alınan yol = m... newton (N) metre (m) F = N Yapılan net iş joule F =8 N Alınan yol = 3 m ETKINLIK - 7 Aşağıdaki cümleler hakkında doğru ise (D), yanlış ise (Y) kararını vererek hangi şekle ulaşırsanız doğru yapmış olursunuz. Ulaştığınız şeklin için (X) işareti koyunuz. F = N F =3 N Yapılan net iş 0 joule F 3 =7 N Alınan yol = m Cismin iş yapabilmesi için cisme etki eden kuvvet ile cismin aldığı yolun doğrultusu birbirine dik olmalıdır. Yapılan net iş D Y F =6 N F =5 N F =3 N 60 joule Alınan yol = 5 m Yerden yukarı doğru atılan bir cisim örneğinde, yerçekimine karşı iş yapılır. Duran bir cisim de bilimsel anlamda iş yapar. Yapılan net iş D Y D Y F = N Sıfır X Alınan yol = 6 m F = N 5

40 ETKINLIK - Aşağıdaki şekilde, kızakla kayan bir kayakçının hareket ettiği KL, LM, MN, NO, OP ve PR yol aralıkları verilmiştir. ETKINLIK - 3 Aşağıdaki üç şekilde kütle ve sürat değerleri verilen cisimlerin kinetik enerjilerini hesaplayınız. Sürat: 3 m/s Sürat: m/s Sürat: 3 m/s K L M Kütle: kg Kütle: kg Kütle: 3 kg K Sürat: m/s Sürat: m/s Sürat: m/s P Sürtünmeli yol R X Kütle:,5 kg Y Kütle: 3,5 kg Z Kütle: kg L Sürtünmeli yol M K cisminin kinetik enerjisi KE = 3. = 5, joule L cisminin kinetik enerjisi KE =. = joule M cisminin kinetik enerjisi KE = 33. = 3, 5 joule X cisminin kinetik enerjisi KE = 5,. = 5, joule N O Y cisminin kinetik enerjisi KE = 35,. = 7 joule Z cisminin kinetik enerjisi KE =. = 8 joule Kayakçının K noktasından R noktasına kadar olan hareketi ile ilgili aşağıda sorulan soruların cevaplarını kutuların içine "ARTAR", "AZALIR", "DEĞİŞMEZ" sözcüklerinden biri olarak yazınız. Sistemde sadece LM ve PR arası sürtünmelidir. Diğer aralıklar sürtünmesizdir. ETKINLIK - Aşağıdaki merdiven basamaklarında duran A, B, C cisimlerinin zeminden olan yükseklikleri ve kütle değerleri verilmiştir. Bu cisimlerin zemine göre çekim potansiyel enerjilerini hesaplayınız. (Yerçekim ivmesini g = 0 N/kg alınız.) Kinetik Enerji Potansiyel Enerji Toplam Mekanik Enerji KL arası LM arası MN arası NO arası OP arası PR arası ARTAR AZALIR ARTAR DEĞİŞMEZ AZALIR AZALIR AZALIR DEĞİŞMEZ AZALIR DEĞİŞMEZ ARTAR DEĞİŞMEZ DEĞİŞMEZ AZALIR DEĞİŞMEZ DEĞİŞMEZ DEĞİŞMEZ AZALIR Kütle:,5 kg E Kütle:,5 kg D metre Kütle: kg C metre Kütle: kg B metre Kütle: 3 kg A metre metre Zemin A cisminin çekim potansiyel enerjisi PE = 3.0. = 30 joule B cisminin çekim potansiyel enerjisi PE =.0. = 0 joule C cisminin çekim potansiyel enerjisi PE =.0.3 = 30 joule D cisminin çekim potansiyel enerjisi PE =,5.0. = 60 joule E cisminin çekim potansiyel enerjisi PE =,5.0.5 = 5 joule ETKINLIK - ETKINLIK - 5 K Hız sıfır N O Şekildeki eğik düzlemin üst kısmından ilk hızsız serbest bırakılan oyuncak araba, yatay düzlemde durmakta olan yaya çarpıyor. a) Şekilde verilen I. ve II. bölgelerindeki KİNETİK ENERJİ, ÇEKİM POTANSİYLE ENERJİSİ, ESNEKLİK POTANSİ- YEL ENERJİSİ çeşitlerinden hangisi hangisine dönüşmektedir? (Sürtünmeler önemsizdir.) A 3m L 3m h m m M B I. bölge Bir kayakçı, sürtünmesiz buz pistinde K noktasından ilk hızı sıfır olarak şekilde harekete başlıyor. Hareket esnasında K, L, M, N, O noktalarındaki enerjiler ile ilgili aşağıdaki soruları cevaplandırınız?. Kayakçı K, L, M, N, O noktalarından geçerken kinetik ve potansiyel enerjisi için SIFIR ya da VAR sözcüklerinden uygun olanı kullanınız. K L M N O KE: Sıfır KE: Var KE: Var KE: Var KE: Sıfır PE: Var PE: Var PE: Sıfır PE: Var PE: Var h I. bölgede çekim potansiyel enerji kinetik enerjiye dönüşür. II. bölgede kinetik enerji esneklik potansiyel enerjiye dönüşür. II. bölge b) Oyuncak arabanın B noktasındaki KE ve PE sütun grafiği yanda verilmiştir. Buna göre, A ve C noktalarındaki KE ve PE sütun grafiklerini gösteriniz. (Ortamdaki sürtünmeler ihmal ediliyor.) A noktasında C. Kayakçının K, L, M, N, O noktalarından geçerken potansiyel enerji ve kinetik enerji miktarlarını, sütun grafiklerini çizerek gösteriniz. (Örnek olarak sadece L noktasındaki grafik çizilmiştir.) KE PE B noktasındaki KE ve PE sütun grafikleri 3E Enerji Enerji Enerji Enerji Enerji (K) (L) (M) (N) (O) 3E 3E 3E 3E KE PE E E E E E C noktasında E E E E E Potansiyel Enerji Kinetik Enerji Potansiyel Enerji Kinetik Enerji Potansiyel Enerji Kinetik Enerji Potansiyel Enerji Kinetik Enerji Potansiyel Enerji Kinetik Enerji KE PE 6

41 ETKINLIK - 6 ETKINLIK - 8 a) 60 N A m m F Sabit makara Ağırlığı 60 N olan A cismi, kaldıraç ve makara yardımıyla F kuvveti etkisinde dengededir. Dinamometre kaç N değerini gösterir?... (Yük).(Yük kolu) = (Kuvvet).(Kuvvet kolu) 60. = F F = 30 N bulunur. Aşağıda günlük yaşamda kullanılan bazı basit makineler harflendirilerek verilmiştir. Bu basit makinelerin hangi kaldıraç tiplerine uyduğunu belirleyerek kaldıraçların altındaki boş kutulara basit makinelerin harflerini yazınız. Basit Makineler Gazoz açacağı Ceviz kıracağı Pense El arabası Maşa (a) (b) (c) (d) (e) b) F Çivi söken çekiç Tahteravalli Makas Cımbız Kerpeten Ağırlığı 60 N olan B cismi eğik düzlem ve makara yardımıyla F kuvvetinin etkisinde dengededir. Dinamometre kaç N değerini gösterir. (Sürtünmeler önemsizdir.) (f) (g) (h) (i) (j) 60 N m m Sabit makara B (Kuvvet).(Eğik düzlemin boyu) = (Yük).(Yükseklik) F. = 60. F = 5 N bulunur. Kaldıraç Tipleri Kuvvet Kuvvet Yük Kuvvet Yük Yük Destek Destek Destek c, g, h, j a, b, d e, f, i ETKINLIK N ağırlığındaki bir cisim m yükseklikteki sürtünmesiz eğik düzlemin üst kısmına, eğimleri farklı olan dört yoldan F, F, F 3, F kuvvetleri ile çıkarılıyor. ETKINLIK - 9 Ağırlığı önemsiz kaldıraçla, bir bavul aşağıdaki gibi üç değişik şekilde kaldırılarak dengeleniyor. Kaldıraçlarda kuvvetten kazanç sağlanıp sağlanmadığını "kuvvetten kazanç var" ya da "kuvvetten kazanç yok" şeklinde kutulara yazınız. a) b) c) F 8 m m F 0 m m Bavul Bavul Bavul I II F 3 m m F 6 m m Kuvvetten kazanç var. Kuvvetten kazanç yok. Kuvvetten kazanç yok. III IV Buna göre;. Uygulanan F, F, F 3, F kuvvetleri arasındaki ilişki nasıldır? Açıklayınız..... F = N ; F 0 N ; F N ; F N 8 = = II 0 = = I III = 3 = IV 6 = F > F > F 3 > F. Kuvvet kazancı hangi eğik düzlemde en fazladır? Açıklayınız. Eğik düzlem boyu Kuvvet kazancı; IV. eğik düzlemde en fazladır. Çünkü Yükseklik Oranı en büyük olan eğik düzlem IV tür. 3. İş ya da enerji kazançları için nasıl bir yorum yaparsınız? Kazanç sağlanamaz. ( ( ETKINLIK - 0 Ağırlığı önemsiz eşit bölmeli bir tahteravalli üzerinde birbirini dengeleyen öğrenciler aşağıdaki şekillerde gösterilmiştir. Kütlesi 80 kg olan Kutay'ı dengede tutan Yonca, Cem ve Hakan'ın kütle değerlerini hesaplayarak boş kutulara yazınız. a) Kutay Yonca b) Kutay Cem c) Kutay 80 kg 80 kg 80 kg Hakan Yonca nın kütlesi: 0 kg Cem in kütlesi: 80 kg Hakan ın kütlesi: 80 kg 3 7

42 ETKINLIK - ETKINLIK - Aşağıda verilen kasnaklar ile ilgili soruları cevaplayıp altlarındaki boşluklara yazınız. a) K L M N r 6r Dönme yönü I L kasnağı ok yönünde 3 tur döndürüldüğünde K, M ve N kasnakları hangi yönde ve kaç tur döner? Belli bir G ağırlığı, değişik basit makineler kullanılarak F kuvvetleri ile dengelenmektedir. Bu basit makine sistemlerindeki kuvvet kazancı değerlerini altlarındaki kutulara yazınız. r r... K kasnağı II yönünde, 3 tur. F... M kasnağı I yönünde, tur II F...N kasnağı I yönünde, tur b) T kasnağı ok yönünde tur dönerse X kasnağı hangi yönde kaç tur döner? r r F G r Y X... X kasnağı I yönünde 6 tur döner. Z G F S=r G h=r S=3r h=r G Kuvvet kazancı Kuvvet kazancı Kuvvet kazancı Yük = Kuvvet Yük = Kuvvet Yük = Kuvvet Kuvvet kazancı Yük = Kuvvet 6 Dönme yönü 3r I II T ETKINLIK - 5 ETKINLIK - ) ) 3) ) 5) 6) 7) 8) X, Y, Z, T, U, V, K dişli çarkları şekildeki gibi birbirlerine bağlanmıştır. Z ile T ve U ile V birbirlerine yapışık olarak dönme özelliğine sahiptir. Y dişlisi ok yönünde döndürüldüğünde diğer dişlilerin dönme yönlerini () ve () olarak aşağıdaki kutulara yazınız. () () Ok V T X Z Y Yukarıda resimleri verilen makinelerden hangileri çıkrığın özelliğine uygun örnektir. Aşağıdaki boşluğa resimlerin numaralarını kullanarak yazınız., 3, 5, 8 X Y Z T U V K ETKINLIK - 6 ETKINLIK - 3 a) K U b) c) d) e) Birbirlerine dokunarak dişli çarklar aşağıdaki şekilde verilmiştir. Bu dişli çarklardan L, M ve N nin merkezlerine yapıştırılmış silindirlere sarılı iplere ağırlıklar asılıdır. K dişlisi ok yönünde döndürüldüğünde ağırlıkların hareket yönleri olarak aşağı yönde ya da yukarı yönde seçeneklerinden birini yanındaki kutuya yazınız. f) F F M L F N P : K F F N N Aşağı yönde P : Aşağı yönde P3 : Yukarı yönde Ok N N N N P Yukarıda verilen sistemlerde asılı olan yük değeri N dur. Sistemler F kuvveti ile dengededir. Her bir sistemde dinamometrenin gösterdiği değeri hesaplayınız. P P3 a) Dinamometrenin gösterdiği değeri bulunuz. Nedenini açıklayınız. N; Dinamometre doğrudan cisme bağlıdır. ETKINLIK - 7 b) Dinamometrenin gösterdiği değeri bulunuz. Nedenini açıklayınız. F = N; Sabit makara kuvetten kazanç sağlamaz. c) Makaranın ağırlığı önemsiz ise dinamometrenin gösterdiği değeri bulunuz. Nedenini açıklayınız. Ağırlığı 00 N olan bir yük, aşağıdaki dört makara sistemi ile dengede tutuluyor. Dengeyi sağlayan kuvvetleri hesaplayarak sistemin altındaki kutulara yazınız. (Sürtünmeler önemsizdir; makara ağırlıkları önemsizdir.) F = N; Hareketli makarada kuvvet yük ağırlığının yarısına eşittir. d) Hareketli makaranın ağırlığı 6 N ise dinamometrenin gösterdiği değeri bulunuz. Nedenini açıklayınız. F= 6 = 5 N F F F3 F e) Makaraların ağırlığı önemsiz ise dinamometrenin gösterdiği değeri bulunuz. Nedenini açıklayınız. F= = N 6 ; Yük ağırlığı 6 ipe eşit dağılmıştır. f) Makaraların ağırlığı önemsiz ise dinamometrenin gösterdiği değeri bulunuz. Nedenini açıklmayınız. F = 6 N; Yük ağırlığı önce ye sonra tekrar ye bölünür. 8 00N F = 00 N 00N 00N F = 50 N 00N F3 = 00 N 3 F = 00 N

43 ETKINLIK - 8 ETKINLIK - 3 Diş sayıları verilen aşağıdaki dişli sistemlerde ilk dişliye ok yönünde tur yaptırılıyor. Son dişlinin tur sayısı ve dönme yönünü altındaki kutulara yazınız. Cisim I. bölge III. bölge A) Ok 30 diş 0 diş () B) Ok 0 diş 0 diş 0 diş () II. bölge Sürtünmeli yol Yay tur İlk Dişli Son Dişli () tur İlk Dişli Son Dişli () Yukarıda görülen sistemde cisim serbest bırakıldıktan sonra I, II ve III. bölgelerdeki enerji dönüşümlerini altlarındaki boşluklara yazınız. I. bölgede: Çekim potansiyel enerjisi kinetik enerjiye dönüşür. Tur sayısı Dönme yönü Tur sayısı Dönme yönü () 8 () II. bölgede: Kinetik enerji sürtünmeden dolayı ısı enerjisine dönüşür. III. bölgede: Kinetik enerji yayda esneklik potansiyel enerjisine dönüşür. 30 diş C) 0 diş D) 0 diş 0 diş 0 diş Ok () 0 diş Ok 5 diş İlk tur tur () Dişli Son Dişli İlk Dişli Tur sayısı Dönme yönü Tur sayısı Dönme yönü () 8 () 0 diş () Son () Dişli ETKINLIK - 3 Aşağıdaki olaylarda sürtünme kuvvetinin nasıl bir etki yaptığını, olayın karşısına yazınız. Paraşütle atlama: Hızı azaltarak yere daha küçük hızla iniş olmasını sağlar. Su dolu bardağı elimizle tutmak: Parmakları ile bardak arasındaki sürtünme kuvveti bardağın düşmesini engeller. Hareket halindeki otomobilin fren yapması: Sürtünme kuvveti, hareket enerjisini ısıya dönüştürerek hızın azalmasını sağlar. Kurşun kalem ile yazı yazmak: Kalemin ucu ile kağıt arasındaki sürtünme kuvveti kalem ucundaki karbonun kağıda yapışmasını sağlar. Dağcının dağa tırmanması: Ayakkabı ile yer arasındaki sürtünme dağcının kaymasını engeller. Bavulların altlarına tekerlek takılması: Tekerlek sürtünme kuvvetini azalttığı için bavulun hareketi daha kolay sağlanır. ETKINLIK - 9 ETKINLIK - 33 Ağırlığı 50 N olan bir kutu aşağıdaki üç sistemde, sabit hızla h kadar yüksekliğe çekiliyor. Kutuyu yukarı çekmek için adamların uyguladığı kuvvet değerleri için "50 N", "50 N'dan az", "50 N'dan fazla" ifadelerinden birini altlarındaki kutuya yazınız. a) b) F F 60 F = 50 N dan az ETKINLIK - 30 h F = 50 N h c) 30 F 3 = 50 N dan az Bir bavul aşağıdaki üç özdeş yay sistemi üzerine ayrı ayrı bırakılınca yaylar bir miktar sıkışıyor. Bu sıkışma miktarı için, "çok sıkışır", "orta sıkışır", "az sıkışır" ifadelerinden birini altlarındaki kutuya yazınız. a) b) 60 c) 30 F 3 h Aşağıda verilen ifadelerden doğru olanların yanına (D), yanlış olanların yanına (Y) koyunuz.. (D) Sarmal yaya uygulanan kuvvet arttıkça yayın uzama miktarı artar.. (Y) Kütle ölçen araçlara dinamometre denir. 3. (D) Bir cismin kütle değeri Ay'da ve Dünya'da aynı değerdedir.. (Y) Bir cismin ağırlığı Ay'da sıfırdır. 5. (Y) Kilogram ağırlık birimidir. 6. (D) Bir cisim yerden yukarı kaldırılırsa yerçekimine karşı iş yapılmış olur. 7. (D) Yatay yolda bir bavulu yatay hareket ettiren bir adam yerçekimine karşı iş yapmaz. 8. (Y) Bir cisme uygulanan kuvvet cisme yol aldırmasa da iş yapılmış olur. 9. (D) Yere doğru düşmekte olan bir cismin kinetik enerjisi artar. 0. (Y) Kütleleri aynı olan iki cisimden sürati büyük olanın kinetik enerjisi küçüktür.. (Y) Bir cismin sürati iki katına, kütlesi ise yarıya düşürülüyor. Bu cismin kinetik enerjisi ilk duruma göre değişmez.. (Y) Yerden belli bir yükseklikte durmakta olan bir cismin çekim potansiyel enerjisi sıfırdır. 3. (Y) İş'in birimiyle kinetik enerjisinin birimi farklıdır.. (D) Sıkıştırılan bir yayda depolanan enerjiye esneklik potansiyel enerjisi denir. 5. (Y) Aşağıdan yukarıya atılan bir cismin kinetik enerjisi ve potansiyel enerjisi artar. 6. (D) Basit makinelerde enerji kazancı sağlanmaz. 7. (D) Bir basit makine olarak maşa'da destek uçtadır. 8. (D) Sabit makarada kuvvetten kazanç sağlanamaz. 9. (Y) Hareketli makarada kuvvetin bağlı olduğu ip metre çekilirse yük metre yukarıya çıkar. 0. (Y) Birbirine dokunan iki dişli çarklardan yarıçapı küçük olan, yarıçapı büyük olandan daha az devir yapar.. (D) Sürtünme kuvveti cismin hareket yönüne zıt yöndedir.. (D) Sürtünme sonucunda harcanan enerji ısı enerjisine dönüşür. Orta sıkışır Çok sıkışır Az sıkışır 9

44 3. ÜNİTE: YAŞAMIMIZDAKİ ELEKTRİK ETKINLIK - ETKINLIK - 5 Elektrikle yüklenmiş X ve Y cisimleri birbirine çekme kuvveti, Y ve Z cisimleri ise birbirlerine itme kuvveti uygulamaktadır. Buna göre X ile T cisimlerinin elektrik yükü işaretleri hangi değerlerinde olabileceğini altındaki boş kutucuklara yazınız. Aşağıdaki cisimler üzerindeki pozitif ve negatif yük miktarları verilmiştir. Bu cisimlerin net yüklerini hesaplayarak NÖTR, NEGATİF ya da POZİTİF olarak cisimlerin altında verilen boşluklara yazınız. (() ve (-) yükleri sayarak hesaplayınız.) X Y Z T POZİTİF POZİTİF POZİTİF POZİTİF X Y Y T X ETKINLIK - 6 T M N L K Elektrikle yüklü K ile L ve L ile M cisimleri yalıtkan iplerle asılı olarak serbest bırakıldığında Şekil ve Şekil deki gibi dengede kalmaktadır. Bu cisimlerden K ile M nin elektrik yükü işaretleri Şekil 3 te gösterilen boş kutulara yazınız. NEGATİF POZİTİF NÖTR NEGATİF K M ETKINLIK - Elektrikle yüklü çubuklar aşağıdaki gibi birbirlerine dokunan küresel nötr iletkenlere yaklaştırılıyor. Küresel cisimler üzerindeki yük dağılımını gösterir. K ETKINLIK - 7 L K M a) Yüklü çubuk A B C D b) Yüklü çubuk Yüklü çubuk A, B, C, D cisimleri üzerindeki () ve () yük miktarlarını sayarak aşağıdaki sorularının cevaplarını karşılarına yazınız. a) Hangi cisimler nötrdür? Yalnız B b) Hangi cisimler () yüklüdür? A ve D c) Hangi cisimler () yüklüdür? Yalnız C ETKINLIK - 3 a) Yün kumaşa sürtülen ebonit çubuk, nötr elektroskobun topuzuna dokundurulursa elektroskobun yapraklarının durumu ne olur? Açıklayınız. Ebonit çubuk negatif yüklenir. Çubuk elektroskobun topuzuna dokundurulursa elektroskop negatif yüklenir ve yapraklar açılır. b) Yün kumaşa sürtülen ebonit çubuk nötr elektroskobun topuzuna dokundurulmadan yaklaştırılırsa elektroskobun yapraklarının durumu ne olur? Açıklayınız. Negatif yüklü çubuk, elektroskobun topuzundaki (-) yükleri yapraklara iterek yaprakların ikisini de (-) yapar ve yapraklar açılır. c) İpek kumaşa sürtülen cam çubuk, nötr elektroskobun topuzuna dokundurulursa elektroskobun yapraklarının durumu ne olur? Açıklayınız. Cam çubuk () yüklenir. Elektroskobun topuzu ve yaprakları () yüklenir ve yapraklar açılır. d) İpek kumaşa sürtülen cam çubuk nötr elektroskobun topuzuna dokundurulmadan yaklaştırılırsa elektroskobun yapraklarının durumu ne olur? Açıklayınız. () yüklü cam çubuk elektroskobun yapraklarından (-) yükleri topuza çeker. Böylece yapraklarda () yük fazlalığı oluşur ve yaprakları açılır. ETKINLIK - ETKINLIK - 8 Elektrikçe nötr olan iletken küresel cisimler, aşağıda gösterildiği gibi () yüklü K cismi ile () yüklü L cisimleri tarafından etki ile yüklenmiştir Her durum için bir küresel cismin yük işareti ve miktarı verilmiştir Buna göre diğer küresel cisimlerin yüklerini cisimler üzerinde gösteriniz. a) b) c) d) e) K L K L K K d d f) K d d L Yukarıdaki şekilde gösterilen alüminyum folyodan yapılmış ve naylon iplikle asılmış nötr bir topa; a) Negatif yüklü bir çubuk yaklaştırdığımızda son durum ne olur? Çubuk ile top birbirlerine çekme kuvveti uygular ve her ikisi (-) yüklenerek birbirlerini iter. b) Pozitif yüklü bir çubuk dokundurduğumuzda son durum ne olur? Her ikisi () yüklenir ve birbirlerini iter. c) Nötr bir cisim yaklaştırdığımızda son durum ne olur? Aralarında etkileşim olmaz. d) İpek kumaşa sürtülen cam çubuk yaklaştırdığımızda son durum ne olur? () yüklü olan cam çubuk nötr olan iletken top çekme kuvveti uygular. g) h) L L d d K 0

45 ETKINLIK - 9 Nötr durumda olan X, Y, Z iletken kürelerden oluşan sistemde aşağıdaki işlemler sırası ile yapılıyor. Bu işlemler sonucunda X, Y, Z iletken küreler üzerinde elektrik yüklerinin durumunu gösteriniz. ETKINLIK - Aşağıda verilen elektroskoplarla () yüklü cisimler yaklaştırılıyor ya da dokunduruluyor. Yaprakların durumunu aşağıdaki boşluğa yazınız. a) X Nötr Y Nötr Z Nötr Cisim Cisim Cisim A A anahtarı açık b) c) K A anahtarı açıkken () yüklü K cismi X e yaklaştırılıyor. K X Y Nötr Z X Y Z Nötr Nötr A Nötr elektroskoba () yüklü cisim yaklaştırılıyor. Topuzda bir miktar (-) yük yapraklara geçer. Yapraklar (-) yüklenerek açılır. Topuz ise () yüklenir. () yüklü elektroskoba, () yüklü ve yükü elektroskoptan az olan cisim dokunduruluyor. Yapraklarda biraz kapanma olur. Yaprakların yükü yine (-) dir. () yüklü elektroskoba, () yüklü ve yükü elektroskoptan fazla olan bir cisim dokunduruluyor. Cisim ile elektroskop tamamen (-) yüklenir. Bu durumda () yüklü olan elektroskop (-) yüklendiği için yapraklar önce kapanır, sonra tekrar açılır. A K cismi yerinde dururken A anahtarı kapatılıyor. d) e) ETKINLIK - 0 K X Y Z K cismi yerinde dururken A anahtarı açılıyor. X Y Z Nötr A anhatarı açıkken K cismi uzaklaştırılıyor. A Nötr A elektroskop yıldırım iletken topraklama şimşek nötr paratoner yalıtkan Yukarıdaki kutucuklarda verilen kavramları aşağıdaki uygun boşluklara yazınız.. Üzerinde elektrik yüklerinin serbestçe dolaştığı cisimlere iletken denir.. Elektriklenmiş cisimlerin toprakla teması sonucunda toprakla cisim arasındaki yük alışverişine topraklanma denir. 3. Yüklü bulutlar birbirlerine yeterince yaklaşırsa birinden diğerine yük boşalır. Bu olaya şimşek denir.. Yalıtkan cisimlerin üzerinde yükler serbestçe hareket edemezler. 5. Bir cisimde pozitif ve negatif yüklerin eşit olması durumuna nötr denir. 6. Yıldızım yüklü bulutların yerküreye yaklaşması sonucu buluttan yere veya yerden buluta yük boşalması sonucu oluşur. 7. Cisimlerin elektrikle yüklü olup olmadıklarını ya da hangi tür yükle yüklü olduklarını belirleyen düzeneklere elektroskop denir. 8. Genellikle yüksek binaların üzerine konulan paratoner yıldırım düşmesini engeller. ETKINLIK - 3 Aşağıda verilen ifadelerden doğru olanların yanına (D), yanlış olanların yanına (Y) koyunuz.. (D) Atomda protonlar pozitif yüklüdür.. (Y) Atomda elektronlar atomun çekirdeğinde yer alır. 3. (Y) Nötr olan bir cisimde pozitif yük miktarı daha fazladır.. (D) Nötr bir cisimden bir miktar negatif yük alınırsa cisim pozitif yüklenir. 5. (D) Cam çubuk ile ipek bez sürtünme sonucunda zıt işaretli olarak yüklenir. 6. (D) Nötr olan A iletken cismi ile pozitif B iletken cismi birbirlerine dokundurulursa A cisminden B cismine negatif yük geçer. 7. (D) Nötr iletken bir cisim ile negatif yüklü iletken bir cisim birbirlerine dokunduktan sonra birbirlerini iter. 8. (Y) Topraklanan cisim negatif ise topraktan cisme negatif yükler gelir. 9. (Y) Nötr bir cisimde negatif yüklü elektronlar ile pozitif yüklü protonlar yoktur. 0. (D) İki iletken cisim birbirlerine dokundurulduğunda her ikisi de nötr oluyorsa, ilk durumda bu cisimler eşit büyüklükte ve zıt işaretli olarak yüklüdürler.. (D) Yüklü elektroskobun topuzuna () yüklü bir cisim yaklaştırıldığında yapraklar daha çok açılıyorsa elektroskop () yüklüdür.. (D) Elektroskobun topuzuna yüklü bir cisim yaklaştırıldığında yapraklar kapanıp tekrar açılıyorsa elektroskop ile cisim başlangıçta ters işaretli olarak yüklüdür. 3. (D) Başlangıçta nötr olan iki cisim sürtünme sonucu zıt işaretli olarak yüklenir.. (D) Elektriklenmiş cisimler toprakla temas ederse cisimle toprak arasında yük alışverişi olur. 5. (D) Elektroskoptaki topuz ve yapraklar iletken maddeden oluşur. 6. (Y) Nötr bir elektroskoba nötr cisim yaklaştırılırsa elektroskobun yaprakları açılır. 7. (D) Elektroskop cisimlerin yüklü olup olmadığını anlamamıza yarar. 8. (D) Nötr elektroskobun yaprakları tamamen kapalıdır. 9. (Y) Yüklü bulutlar arasındaki yük boşalmasına yıldırım denir. 0. (D) Sürtünme ile elektriklenmede cisimler zıt cins yükle yüklenirler. ETKINLIK - ETKINLIK - Aşağıda şekli verilen yüklü elektroskopların topuzlarına yüklü cisimler yaklaştırılıyor. Elektroskopların yapraklarının hareketini boş kısımlara yazınız. () yüklü elektroskoba () yüklü cisim yaklaştırılıyor. () yüklü elektroskoba () yüklü bir cisim yaklaştırılıyor. Yapraklar da çok açılır. Yapraklar daha çok açılır. Yapraklarda biraz kapanma Tamamen kapanma Kapanıp tekrar açılma olur. () yüklü elektroskoba () yüklü bir cisim yaklaştırılıyor. Elektrik akımı Akım şiddeti Direnç Gerilim Ampermetre Volt Elektrik devresi Amper Ohm Voltmetre Yukarıda verilen kutucuklardaki terimleri aşağıdaki uygun boşluklara yazınız.. Akım şiddeti ampermetre ile ölçülür.. Elektriksel yüklerin hareketiyle oluşan enerji aktarımına elektrik akımı denir. 3. Elektrik devresi pil, direnç, anahtar ve bağlantı kablolarından oluşur.. Amper akım şiddetinin birimidir. 5. Devrenin uçları arasındaki gerilimin, üzerinden geçen akım şiddetine oranına direnç denir. 6. İletkenin bir kesitinden birim zamanda geçen yük miktarına akım şiddeti denir. 7. Volt devrede oluşan gerilimin birimidir. 8. Gerilim voltmetre ile ölçülür. 9. Devrenin iki ucu arasındaki potansiyel farkına gerilim denir. 0. Ohm direnç birimidir.

46 ETKINLIK - 5 Aşağıda verilen dört devrede piller ve lambalar özdeştir. I K I=O L. Devre. Devre 3. Devre. Devre a) Yukarıda verilen elektrik devrelerinde pillerin kutuplarının işaretlerini devreler üzerinde gösteriniz. b) Devrelerde oluşan elektrik akımının yönünü devreler üzerinde gösteriniz. c) Hangi devredeki lamba ışık vermez? Neden?. devrede ışık vermez. Çünkü özdeş iki üreteç ters bağlı olduğundan gerilim sıfırdır. d) Hangi devredeki lamba en fazla ışık verir? Neden? 3. devrdeki lamba daha parlak yanar. Çünkü iki pil devreye seri bağlıdır. I M N I ETKINLIK - 8 Aşağıdaki devrelerde anahtarların konumuna bakarak hangi lambaların ışık verdiğini altlarındaki boşluklara yazınız. a) b) c) O P L O B C E R S K M N A D F Z P O, R, S ve Z K, M, N ve O A, B, C ve F ETKINLIK - 9 Aşağıdaki devrelerde hangi anahtar kapatılırsa devredeki tüm lambalar ışık verir? a) b) c) Y A M B X Z K L C ETKINLIK - 6 a) Aşağıda verilen tablodaki boşlukları doldurunuz. Devreler Akım Şiddeti Direnç Gerilim K Amper 5 ohm 0 Volt L Amper 5 ohm 0 Vol M Amper 6 ohm Volt N 8 Amper ohm 3 Volt R Amper ohm 8 Volt b) Yukarıdaki tabloya göre, aşağıdaki soruları cevaplayınız. Akım şiddeti hangi devrede eşittir? K, M ve L, R Hangi devrelerin dirençleri eşittir? K ve L Devredeki direnç elemanı lamba ise hangi devredeki lambanın ışık şiddeti en büyüktür? Neden? N devresindeki lambanın ışık şiddeti en büyüktür. Çünkü akım şiddeti diğer devrelerden daha büyüktür. c) Yukarıdaki tabloya göre aşağıdaki grafikleri sayısal değerleri kullanarak çiziniz. Gerilim (V) Gerilim (V) K devresi 0 L devresi Akım şiddeti (A) 0 0 Gerilim (V) 0 3 Gerilim (V) Akım şiddeti (A) ETKINLIK - 0 Aşağıdaki devrelerde direnç, akım ya da gerilimden biri verilmemiştir. Verilmeyeni hesaplayınız (Direnç; R, Gerilim; V, Akım ise I ile gösterilmiştir.) a) b) c) R = Ω R =? R = 0Ω Ι =? Ι = 3A Ι = A V = V I = = 0,5 A ETKINLIK - V = 8V V =? R = V = 8 = 6 Ω V = IR =.0 = 0 V I 3 Aşağıdaki devrelerde eşdeğer dirençleri hesaplayarak altlarındaki boşluklara yazınız. R a) b) = Ω c) A R = Ω R eş = R R R 3 R eş = 6 Ω Z ve Y K ve M A ve B V = 0V R = Ω R 3 = 3Ω A R = 6Ω R 3 = Ω V = V = R eş R R R 3 R eş = Ω A R = Ω Önce, R ı = Ω R ı = R = 6Ω R 3 = 3Ω V = 0V R R 3 Sonra; R eş = R R ı = = 6 Ω M devresi N devresi ETKINLIK - Akım şiddeti (A) 0 0 Gerilim (V) 8 R devresi 8 Akım şiddeti (A) Aşağıdaki devrelerde ampermetrelerdeki akım şiddetleri kaç amperdir? Hesaplayarak altlarındaki boşluklara yazınız. R a) b) = 6Ω c) R = Ω R = 3Ω R = 6Ω R = Ω R = 8Ω 0 Akım şiddeti (A) A A R 3 = 6Ω A R 3 = 8Ω I = 0 3 V = 0V = A V = V I = V R eş I = = A I = V R eş I = 0 5 = A V = 0V ETKINLIK - 7 Aşağıdaki üç devrede hangi lambaların ışık verdiğini devrelerin altındaki boşluklara yazınız. a) b) c) A B K L Y X T C Z M D N K, L ve M X ve T Yalnzı D ETKINLIK - 3 Aşağıda verilen ifadelerden doğru olanların yanına (D), yanlış olanların yanına (Y) koyunuz.. (D) Devredeki tüm dirençlerin yerini tutabilen tek bir dirence eşdeğer direnç denir.. (D) Devreye seri bağlanan ampullerin sayısı azaltılırsa ampullerin parlaklığı da azalır. 3. (Y) Seri bağlanan direncin üzerinden farklı miktarda akım geçer.. (Y) Seri bağlı dirençlerin gerilimleri kesinlikle aynıdır. 5. (Y) Paralel bağlı dirençler üzerinden geçen akımlar her zaman eşittir. 6. (D) Devredeki paralel bağlı ampullerden birini devreden çıkarırsak diğer ampullerin parlaklıkları değişmez. 7. (D) Devredeki akımın yönü () dan (-) ye doğrudur. 8. (D) Lambanın parlaklığı, üzerinden geçen akıma bağlıdır. 9. (D) Paralel iki dirençte değeri küçük olandan daha çok akım geçer. 0. (Y) Akımın birimi ohm, gerilimin birimi volt, direncin birimi de amperdir.

47 ETKINLIK -. ÜNİTE: MADDENİN YAPISI VE ÖZELLİKLERİ ETKINLIK - I II III a) Atom Molekül Atom IV V a) Yukarıdaki devrelerden hangileri seri, hangileri paraleldir? I ve III seri; II ve IV paraleldir. b) Bulduğunuz seri bağlı devredeki ampulleri aynı pile paralel bağlarsak ampullerin parlaklıkları nasıl değişir? Ampullerin parlaklığı artar. c) Hangi devrede kısa devre vardır? Nedenini açıklayınız. V devresinde kısa devre vardır. Akım, üç lambaya geçemden düz telden akar. Molekül Molekül Atom Yukarıda element modelleri verilmiştir. Bu element modellerinden hangileri atom, hangileri moleküllerden oluşmuştur? Şekillerin altındaki boşluklara yazınız. b) Aşağıdaki kutucuklarda verilen kavramları cümlelerdeki uygun boşluklara yazınız. Saf madde Element Atomik Moleküler Civa Lehim Oksijen Sembol. Tek cins atomlardan oluşan fiziksel ve kimyasal yöntemlerle daha basit maddelere ayrılamayan saf ve homojen maddelere element denir.. Elementler sembol ile gösterilir. 3. Aynı cins atom veya moleküllerden oluşan maddelere saf madde denir.. Elementler atomik veya moleküler yapıda olabilir. 5. Termometrelerin yapımında cıva kullanılır. 6. Kurşun ve kalay elementlerinin karışımından lehim oluşur. 7. Vücudumuzda en çok bulunan element oksijen dir. ETKINLIK - 5 A X Y Z T ETKINLIK - Aşağıda bazı elementler ve sembolleri verilmiştir. Buna göre boşlukları doldurunuz. Ι V Yukarıda özdeş X, Y, Z, T ampullerinden oluşan bir devre verilmiştir. Buna göre; a) A anahtarı açıkken devredeki ampuller nasıl bağlanmıştır? X ve Y derede yok sayılır. Z ve T seri bağlıdır. b) Devredeki A anahtarı açıkken hangi ampul ya da ampuller yanar? Z ve T ışık verir. c) Devredeki A anahtarı kapalı iken hangi ampul ya da ampuller yanar? X, Y, Z ve T ışık verir. d) Devredeki X ve T ampulleri çıkarılarak A anahtarı kapatılıyor. Buna göre, Y ve Z ampullerinin ilk duruma göre parlaklıkları nasıl olur? Açıklayınız. Y ve Z nin parlaklıkları ilk duruma göre artar. Element adı Hidrojen Helyum Oksijen Potasyum Kalsiyum Klor Demir Neon Kurşun Sembolü H He O K Ca Cl Fe Ne Pb ETKINLIK - 6 Cıva Hg Y Z İyot I Mavi lamba Sarı lamba Yeşil lamba Gümüş Bakır Ag Cu X V Kalay Azot Sn N Yukarıdaki devrede X, Y, Z anahtarları ve üç özdeş lamba bir pilin uçlarına şekildeki gibi bağlanmıştır. Buna göre; a) Devrede yalnız X anahtarı kapatılırsa hangi renk lambalar ışık verir? Hiçbir lamba ışık vermez. b) Devrede yalnız X ve Y anahtarları kapatılırsa hangi renk lambalar ışık verir? Mavi ve sarı renkteki lambalar ışık verir. c) Devrede X, Y ve Z anahtarları birlikte kapatılırsa hangi renk lambalar ışık verir? Mavi, sarı ve yeşil lambalar ışık verir. Flor Fosfor Kalsiyum Argon Altın Kükürt F P Ca Ar Au S 3

48 ETKINLIK - 3 ETKINLIK - 5 a) Aşağıda verilen elektron dizilimlerinin hangi elementlere ait olduğunu şekillerin altındaki boşluklara yazınız. Kurşun bilyeler Katılaşmış çinko parçaları Gümüş kâse Altın heykel Berilyum Azot Argon Cıvalı termometre Bakır borular Demir zincir Kalay teneke kutu Yukarıda bazı elementlerden yapılan eşyaların resimleri verilmiştir. Buna göre aşağıda verilen soruları cevaplayınız.. Cu, Fe, Zn, Sn sembolleri hangi elementlere aittir? Yazınız. Bakır, Demir, Çinko, Kalay. Bakır ve kurşun günümüzde nerelerde kullanılmaktadır? Açıklayınız. Elektrik kablolarının dış kaplamalarının yapımında kullanılır. 3. Pirinç hangi iki elementin karışımından oluşur? Bakır ve çinko. Lehim hangi iki elementin karışımından oluşur? Kurşun, kalay 5. Yukarıda verilen elementlerden hangisi vücudumuzda bulunur? Demir, Çinko Sodyum Klor Karbon b) Aşağıda atom numaraları ile birlikte verilen elementlerin altındaki boş yerlere elektron dizilimlerini çizerek gösteriniz. Helyum Silisyum Flor (Atom numarası ) (Atom numarası ) (Atom numarası 9) Lityum Bor Magnezyum (Atom numarası 3) (Atom numarası 5) (Atom numarası ) ETKINLIK - ETKINLIK - 6 Aşağıda verilen tablodaki boşlukları doldurunuz. Proton Elektron Nötron Nötr Atom numarası Element adı Proton sayısı Elektron sayısı Hidrojen Kütle numarası İzotop Atom numarası Çekirdek yükü Helyum 3 Lityum 3 3 Berilyum 5 Bor Karbon Azot Oksijen Flor 9 9 Yukarıda verilen kavramları aşağıdaki cümlelerde bulunan uygun boşluklara yazınız.. Çekirdeğin dışındaki katmanlarda yer alan elektron temel tanecikler arasında en hafif olanıdır.. Proton sayıları aynı, nötron sayıları farklı atomlara izotop atomlar denir. 3. Bir elementin atom numarası proton sayısına eşittir.. Kütle numarası bir elementin çekirdeğindeki proton ve nötron sayısının toplamına eşittir. 5. Atomun çekirdeğindeki pozitif yüklü parçacığa proton denir. 6. Nötr atomun proton ve elektron sayısı eşittir. 7. Nötron yük bakımından nötrdür ve çekirdekte yer alır. 8. Bir elementin proton sayısı, atom numarası ve çekirdek yükü birbirine eşittir. 0 Neon 0 0 Sodyum Magnezyum 3 Alüminyum 3 3 ETKINLIK - 7 Silisyum 5 Fosfor Kükürt Klor Argon Potasyum Kalsiyum 0 0 Bohr Dalton Rutherford Thomson Yukarıda verilen atom modellerinden hangileri, hangi bilim adamına aittir? Bu bilim adamlarının isimlerini atom modellerinin altındaki boşluklara yazınız.

49 ETKINLIK - 8 a) Aşağıda verilen elektron dizilimlerinde proton ve elektron sayılarını bulup, atomların nötr olup olmadığını şekillerin altındaki boşluklara yazınız. Proton sayısı = 5 Elektron sayısı = 5 Nötr mü? Evet elektron proton nötron Proton sayısı = Elektron sayısı = Nötr mü? Evet Proton sayısı = 8 Elektron sayısı = 0 Nötr mü? Hayır ETKINLIK - 0 Aşağıda verilen ifadelerden doğru olanlarının yanına (D), yanlış olanlarının yanına (Y) koyunuz.. (D) Nötr bir atomda proton sayısı elektron sayısına her zaman eşittir.. (Y) Bir iyonda proton sayısı elektron sayısından fazla ise bu iyon anyondur. 3. (D) Bir iyonda elektron sayısı proton sayısından az ise bu iyon katyondur.. (D) Bir atomun son katmanında 8 elektron varsa bu atom kararlı yapıya sahiptir. 5. (D) Helyum, Neon ve Argon kararlı elementlerdir. 6. (D) Elektronlar çekirdeğin etrafında dairesel hareket yaparlar. 7. (Y) Bir atomda proton sayısı nötron sayısına her zaman eşittir. 8. (D) Nötr olmayan bir atomda proton sayısı elektron sayısına eşit değildir. 9. (Y) Elektron alışverişlerinde atomun cinsi ve çekirdek yapısı değişir. 0. (D) Bir atom, elektron verirse pozitif yükle yüklenir. ETKINLIK - Aşağıda elektron dizilimleri verilen atomların, kararlı hale geçerken kaç elektron aldığını veya verdiğini bularak aşağıdaki tabloyu doldurunuz. Proton sayısı = 7 Elektron sayısı = 7 Nötr mü? Evet Proton sayısı = Elektron sayısı = Nötr mü? Evet Proton sayısı = Elektron sayısı = 3 Nötr mü? Hayır. model. model 3. model. model b) Aşağıda verilen iyonların hangileri katyon, hangileri anyondur? Boşluklara yazınız. Li Mg O Na Katyon Katyon Anyon Katyon H Be F Cl Katyon Katyon Anyon Anyon Model Kaç elektron alır Kaç elektron verir Son durumda son katmandaki elektron sayısı ETKINLIK - ETKINLIK - 9 Aşağıda elektron dizilimleri verilen atomların aralarında hangi kimyasal bağın oluşabileceğini altlarındaki boşluklara yazınız. a) Aşağıda verilen iyonların isimlerini yanlarındaki boşluklara yazınız. Elektron O Oksijen iyonu Mg Magnezyum iyonu Be Berilyum iyonu F Flor iyonu Li Lityum iyonu S Kükürt iyonu Ca Kalsiyum iyonu Cl Klor iyonu İyonik bağ İyonik bağ Proton Nötron b) Aşağıdaki soruları cevaplayarak altlarındaki boşluklara yazınız. Mg iyonunun nötronu olduğuna göre kütle numarasını bulunuz. K.N = P.s n.s K.N = K.N = Kovalent bağ Kovalent bağ 3 Li iyonunun elektron sayısını bulunuz. e.s = 9 F iyonunun elektron sayısını bulunuz. e.s = 0 Kovalent bağ Kovalent bağ 7 Cl iyonunun elektron sayısını bulunuz. e.s = 8 0 Ca iyonunun 0 nötronu olduğuna göre kütle numarasını bulunuz. K.N = P.s n.s K.N = 0 0 K.N = 0 Kovalent bağ Kovalent bağ 5

50 ETKINLIK - 3. Yanda elektron dizilimi verilen klor atomu, aşağıdaki hangi atomlar ile elektronlarını ortaklaşa kullanabilir? a) b) c) d) Klor atomu ETKINLIK - 6 Aşağıda verilen bileşikler ile formüllerini eşleştirerek bileşiklerin başındaki kutuculara formüllerden uygun olanlarının seçeneğini yazınız. Bileşik Formülleri f Su a) C 6 H O 6 g Karbondioksit b) NaCl h Kükürtdioksit c) CaO a Şeker d) HCl ı Metan e) NH 3 d Hidrojen klorür f) H O b Sodyum klorür g) CO e Amonyak h) SO c Kalsiyumoksit ı) CH ETKINLIK - 7. Yanda elektron dizilimi gösterilen sodyum atomu, aşağıda verilen hangi atomlar ile elektron alışverişi yapabilir? Aşağıda verilen bileşik formüllerini oluşturan elementleri ve sayılarını karşılarındaki boşluklara yazınız. NH 3 azot (N), 3 hidrojen (H) H O hidrojen (H), oksijen (O) a) b) C 6 H O 6 6 karbon (C), hidrojen (H), 6 oksijen (O) SO kükürt (S), oksijen (O) Sodyum atomu CO karbon (C), oksijen (O) HCl hidrojen (H), klor (Cl) NaCl sodyum (Na), klor (Cl) c) d) CaO CH kalsiyum (Ca), oksijen (O) karbon (C), hidrojen (H) LiF lityum (Li), flor (F) ETKINLIK - Aşağıda verilen molekül ve formüllerin yapılarında hangi tür kimyasal bağ bulunur? Boşluklara yazınız. ETKINLIK - 8 a) Aşağıda verilen bileşik modellerinin formüllerini ve isimlerini altlarındaki boşluklara yazınız. O H MgO Kovalent Kovalent İyonik O C O O S O H Cl NaCl N LiF İyonik Kovalent İyonik CO Karbondioksit SO Kükürt dioksit HCl Hidrojen klorür F CO NO Kovalent Kovalent Kovalent H N H H H H C H H H O H NH 3 Amonyak CH Metan H O Su Cl KCl CaO Kovalent İyonik İyonik ETKINLIK - 5 Kovalent bağ Kararlı Anyon Katyon İyonik bağ Molekül Yukarıdaki kutucuklarda verilen terimleri aşağıdaki uygun boşluklara yazınız.. Bir atomun son katmanında 8 elektron varsa bu atom kararlı yapıya sahiptir.. Elektronların ortaklaşa kullanılması sonucu kovalent bağ oluşur. 3. Anyon ve katyonlar arasında çekim kuvveti oluşarak meydana gelen kimyasal bağa iyonik bağ denir.. Pozitif yüklü iyona katyon denir. 5. Kovalent bağlı yapılar molekül oluşturur. 6. Anyon negatif yüklü iyondur. b) Aşağıda verilen bileşiklerden hangileri iyonik bileşik hangileri kovalent bileşiktir? Karşılarına yazınız. NaCl H O MgO NH 3 CO LiF CaO CH C 6 H O 6 SO CaS İyonik bileşik Kovalent bileşik İyonik bileşik Kovalent bileşik Kovalent bileşik İyonik bileşik İyonik bileşik Kovalent bileşik Kovalent bileşik Kovalent bileşik İyonik bileşik 6

51 ETKINLIK - 9 ETKINLIK - Aşağıda verilen kutucuklardaki modellerden hangileri element, hangileri bileşiktir? Kutucukların altındaki boşluklara yazınız.. Çözücüler 0 C de 0 C de 55 C de Su Su Su Çözünenler Element Bileşik Bileşik kaşık toz şeker kaşık pudra şekeri küp şeker (Şeker miktarları eşittir.) Bileşik Bileşik Bileşik Yukarıda verilenlere göre hangi çözücü ve çözünen maddeyi kullanırsak çözeltinin çözünme hızı en fazla olur? Çözünme hızının en fazla olması için 55 C'deki suya kaşık pudra şekeri katılmalıdır.. Element Bileşik Element Element Bileşik Bileşik bardak çay bardak çay bardak çay küp şeker küp şeker 6 küp şeker I II III Yukarıda verilenlere göre aşağıdaki boşlukları derişik ya da seyreltik ifadelerini kullanarak doldurunuz. I. çözelti II. çözeltiye göre seyreltik çözeltidir. II. çözelti I. çözeltiye göre derişik çözeltidir. III. çözelti I. çözeltiye göre derişik çözeltidir. III. çözelti II. çözeltiye göre derişik çözeltidir. I. çözelti III. çözeltiye göre seyreltik çözeltidir. II. çözelti III. çözeltiye göre seyreltik çözeltidir. ETKINLIK - 0 Kum Su Şeker Tuz Kolonya Oksijen Tebeşir tozu Ayran Alkol Çamur Odun talaşı Sirke Yukarıda verilen maddeleri kullanarak homojen ve heterojen karışım yapınız. Aşağıda ayrılan uygun yerlere yazınız. Homojen Karışım Alkol - su Su - tuz Kolonya - su Su - şeker Sirke - su Oksijen - su Heterojen Karışım Kum - su Çamur - su Tebeşir tozu - su Ayran - tuz Odun talaşı - su Kum - tebeşir tozu ETKINLIK - Su Şeker Tuz Alkol Demir tozu Yukarıda verilen maddeleri kullanarak karışımlar yapınız. Bu karışımlardan uygun olanlarını uygun ifadelerin yanındaki boşluklara yazınız. Heterojen karışım Demir tozu ile su karışımı Homojen karışım Alkol ve su karışımı Elektrolit çözelti Tuz ve su karışımı Elektrolit olmayan çözelti Şeker ve su karışımı 7

52 5. ÜNİTE: IŞIK ETKINLIK - ETKINLIK - 3 beyaz mor az ısınır kırmızı Aşağıda farklı saydam ortamlarda ışınların izlediği yol verilmiştir. Harflerle gösterilen bu ortamların yoğunluklarını karşılaştırarak boş yerlere AZ YOĞUN ya da ÇOK YOĞUN yazınız. yansıttığı renksiz daha çok ısınır görülemeyen yeşil siyah renklere dağılma A B C D kendi rengini ısınır sarı radyoaktif A B C D Az yoğun Çok yoğun Çok yoğun Az yoğun Aşağıda verilen cümlelerde boş bırakılan yerlere yukarıdaki kutucuklarda yazılı olanlardan uygun olanı yerleştiriniz.. Bir cisimi, ya kendisi ışık yaydığı ya da başka bir cismin ışığını yansıttığı için görebiliriz.. Işığı soğuran maddeler ısınır. 3. Işığı yansıtan maddeler az ısınır.. Güneş ışığı altında duran siyah cisim beyaz cisme göre daha çok ısınır. E F 5. Gök kuşağı, Güneş ışınlarının yağmur damlacıklarından geçerken renklere ayrılmasının bir sonucudur. G H 6. Gök kuşağındaki altı renk: kırmızı, turuncu, sarı, yeşil, mavi ve mordur. 7. Doğada üç ana renk vardır. Bunlar kırmızı, yeşil ve mavidir. E Az yoğun F Çok yoğun G Çok yoğun H Az yoğun 8. Gök kuşağındaki renkler tekrar birleştirilerek beyaz ışık elde edilir. 9. Kırmızı ve Yeşil renklerinin birleşimi sarı rengi oluşturur. 0. Bir cisim, üzerine düşen ışınların hiçbirini yansıtmazsa siyah görünür.. Beyaz renkteki cisimlerin dışında diğer renkteki cisimler kendi rengini yansıtır.. Görünür ışık içinde enerjisi en büyük olan renk mor dur. 3. Tüm renkleri geçirme özelliğine sahip saydam madde renksiz izlenir.. Gökyüzünün mavi görünmesinin nedeni, mavi ışığın dağılma özelliğinden kaynaklanır. 5. Röntgen ışınları gözle görülemeyen ışınlardır. K L M N 6. Gama ışınları radyoaktif maddelerden çıkarlar. K Çok yoğun L Az yoğun M Az yoğun N Çok yoğun ETKINLIK - ETKINLIK - Aşağıda farklı saydam ortamlarda ışınların izlediği yol verilmiştir. Harflerle gösterilen bu ortamlarda ışığın hızlarını karşılaştırarak boş yerlere HIZLI ya da YAVAŞ yazınız. Aşağıda verilen ifadelerden doğru olanlarının yanına (D), yanlış olanlarının yanına (Y) koyunuz.. (Y) Her renkteki cisimler, üzerine düşen beyaz ışığın tamamını yansıtırlar. O P R S. (D) Bazı maddeler üzerine düşen ışığı ne yansıtır ne de geçirir. Bu durumda ışık soğurulmuş olur. 3. (D) Koyu renkli cisimler ışığı daha iyi soğurur.. (D) Açık renk cisimler, üzerine düşen ışığın büyük bir kısmını yansıtır. O Hızlı P Yavaş R Yavaş S Hızlı 5. (Y) Koyu renk kumaşlar ışığı soğurduğu için yaz aylarında tercih edilirler. 6. (D) Işığın yansıtıcı bir engele çarparak geldiği ortama dönmesi olayına yansıma denir. 7. (D) Bitkilerde fotosentez olayının gerçekleşmesi güneş ışığının soğurulması sonucu meydana gelir. 8. (D) Cisimlerin gözle görülmesi, cisimlerden yansıyan ışınların gözümüze ulaşmasıyla gerçekleşir. 9. (D) Kırmızı, yeşil ve mavi doğada bulunan ana renklerdir. T U 0. (Y) Bir cisim tüm renkleri yansıtma özelliğine sahipse siyahtır. V Y. (D) Bir cisim üzerine düşen ışığı yansıtmıyorsa o cisim siyah görünür.. (D) Tüm renkleri geçirme özelliğine sahip maddeler renksizdir.. (Y) Renkli ışınlardan enerjisi en büyük olan kırmızıdır. T U V Hızlı Yavaş Hızlı Y Yavaş 3. (D) Siyah boyanmış bir cam hiçbir rengi geçirmez.. (D) Mavi filtre mavi rengi geçirir. S I 5. (Y) Renksiz cam bazı renkleri geçirir. 6. (D) Gama ışınları radyoaktif maddelerden çıkarlar. 7. (Y) Kızıl ötesi ışınlar gözle görülebilirler. 8. (Y) Renkli ışınlardan enerjisi en küçük olan sarıdır. 9. (Y) Yeşil filtre yeşil rengi geçirmez. Z X 0. (D) Atmosferde en az sapmaya uğrayan renk kırmızıdır. Z X S I. (Y) Gama ışınları en düşük enerjili ışınlardır. Hızlı Yavaş Hızlı Yavaş 8

53 ETKINLIK - 5 Aşağıda verilen ince kenarlı merceklere gönderilmiş özel ışınlarının izleyecekleri yolları çiziniz. (F ve Fʹ merceğin odak noktalarıdır.) ETKINLIK - 7 Aşağıdaki sistemlerde tam yansımalı prizmalar, ince kenarlı mercekler ve kalın kenarlı mercekler kullanılmıştır. Bu sistemlere gönderilen iki ışının sistemlerden çıkıncaya kadar izleyeceği yolları çiziniz... F F Asal F F Asal eksen eksen asal eksen asal eksen 3.. F F Asal F F Asal eksen eksen asal eksen asal eksen 5. X Y 6. X Y F F Asal F F Asal eksen eksen F F Ortak odak noktası Ortak odak noktası ETKINLIK - 6 Aşağıda verilen kalın kenarlı merceklere gönderilmiş özel ışınlarının izleyecekleri yolları çiziniz. (F ve Fʹ merceğin odak noktalarıdır.) F F asal eksen F F asal eksen F F asal eksen F F asal eksen F F asal eksen F F asal eksen 9

54 6. ÜNİTE: İNSAN VE ÇEVRE ETKINLIK - Aşağıda verilen ifadelerden doğru olanlarının yanına (D), yanlış olanlarının yanına (Y) koyunuz. ETKINLIK -. Aşağıda verilen besin zincirinde bulunan boş kutucuklara hangi canlılar yazılabilir?. (D) Üretici, tüketici ve ayrıştırıcılar çevreyi oluşturan canlı faktörlerdir.. (D) Yeşil bitkiler üretici, hayvanlar tüketici, bazı bakteriler ayrıştırıcıdır. 3. (Y) Bitkiler cansız faktörlerden olan mineralleri yaprakları ile alır.. (Y) Güneş ışığı hayvanlar tarafından besin yapmak için kullanılır. 5. (Y) Kaktüs bitkisi göl ekosistemi İçerisinde yer alır. 6. (Y) Ortak atadan gelen birbiriyle çiftleşebilen, üreme yeteneğine ve benzer özelliklere sahip organizmalara habitat denir. 7. (D) Kendi besinini kendisi üreten canlılara ototrof canlılar denir. 8. (D) Her ekosistem çok sayıda farklı besin zinciri içerir ve bunlar bir araya gelerek besin ağını oluşturur. 9. (D) Canlıların yapısının büyük bir kısmı sudan oluşur. 0.(Y) Üreticilerin zamanla yok olması ekosistemin bozulmasına yol açmaz. Fok Penguen Hamsi Su yosunu ETKINLIK -. Koyun Küf mantarı İstavrit Su yosunu Atmaca Bakteri Ot Balina Kartal Kaplan Ayrıştırıcılar Habitat Üreticiler Populasyon. Ortak atadan gelen, birbirleriyle çiftleşebilen, üreme yeteneğine ve benzer özelliklere sahip organizmalara tür denir.. Topraktaki ölü bitki ve hayvan dokularını parçalayan canlılara ayrıştırıcılar denir. 3. Bir organizmanın doğal olarak yaşadığı ve üreyebildiği ortama habitat denir.. Populasyon belirli bir alanda yaşayan aynı tür organizmaların oluşturduğu topluluktur. 5. Üreticiler güneş ışığını kullanarak fotosentez yapan canlılardır. Tüketiciler Işık Ototrof Otobur Yukarıda verilen kutucuklardaki uygun kelimeleri aşağıdaki uygun boşluklara yazınız. Tür Çürükçül 6. Kendi besinini kendisi yapan canlılara ototrof canlılar denir. 7. Tüketiciler besinlerini hazır olarak alırlar. 8. Işık enerjisini kullanarak besin üreten canlılar üreticilerdir. 9. Ayrıştırıcı canlılara çürükçül canlılar da denir. 0. Otla beslenen hayvanlara otobur canlılar denir. Yukarıdaki kutucuklarda canlı isimleri verilmiştir. a) Buna göre; Canlılardan hangileri üreticidir? Ot, Su yosunu Canlılardan hangileri tüketicidir? Koyun, İstavrit, Kartal, Kaplan, Atmaca, Balina Canlılardan hangileri ayrıştırıcıdır? Bakteri, Küf mantarı b) Yukarıda verilen canlılardan uygun olanlarını kullanarak deniz ve kara ekosistemlerinde yer alan besin zincirlerini oluşturunuz. Deniz ekosostemi Su yosunu İstavrit Balina Kara ekosistemi Ot Koyun Kaplan ETKINLIK - 3 ETKINLIK - 5 Yandaki orman ekosistemi ile ilgili aşağıda verilen soruları cevaplayınız.. Bu ekosistemde yaşayan canlıları yazınız. Palmiye ağaçları, fil, sincap. Bu ekosistemde yaşayan canlılardan hangileri üretici, hangileri tüketicidir? Palmiye ağaçları üretici, fil ve sincap tüketicidir. 3. Bu canlılar bir göl ekosisteminde yaşayabilir mi? Açıklayınız. Hayır. Canlılar yaşadıkları yere adaptasyon göserirler. O ortama uyum sağlamışlardır. Yandaki deniz ekosistemi ile ilgili aşağıda verilen soruları cevaplayınız.. Bu ekosistemde yaşayan canlıları yazınız. Su yosunları Foklar Yukarıda verilen canlı resimlerine bakarak bu canlıların isimlerini uygun olan zincir halkalarına yazınız. A) Ot topluluğu Geyik Kurt. Bu ekosistemde yaşayan canlılardan hangileri üretici, hangileri tüketicidir? Su yosunları üretici Foklar ise tüketicidir. B) Sebzeler Tavşan Yılan 3. Bu canlılar bir çöl ekosisteminde yaşayabilir mi? Açıklayınız. Hayır. Çünkü bu canlılar denizde yaşamaya adaptasyon göstermişlerdir. C) Ağaç topluluğu Serçe Şahin 30

55 ETKINLIK - 6. Verilen resimlere bakarak aşağıdaki soruları cevaplayınız. ETKINLIK - 8. Aşağıda verilen soruları kısaca cevaplayınız. a) Orman ekosisteminde yaşayan canlılara hangi örnekleri verebiliriz? Atmaca, Çam, Ardıç, Yılan, Köstebek, Solucan, Ayı, Söğüt. b) Ekosistemlerin dengesini neler bozar? Kısaca açıklayınız. Hava kirliliği, toprak kirliliği ve su kirliliği canlı çeşitliliğini azaltır. Topraktaki ayrıştırıcılar yok edebilir. Üzüm yaprağı Üreticiler yok olabilir. Bu etkilerin olması ekosistemlerin dengesinin bozulmasına yol açar. c) Dünya'da ve ülkemizde nesli tükenen canlılar hangileridir? Anadolu leoparı, Asya Fili, Kafkas öküzü, Kunduz, Mersin balığı, Dinozor, Mamut d) Bitki ve hayvan nesillerini korumak için neler yapabiliriz? Fosil yakıtların kullanımı yerine doğal kaynaklar tercih edilmelidir. Ağaç dikilmesine önem verilmelidir. Su yosunu a) Hangi canlılar orman ekosisteminde bulunur? Ot topluluğu, yaprak, fare, kurt b) Hangi canlılar besin zincirinin birinci basamağında yer alır? Ot topluluğu, başak, üzüm yaprağı, su yosunu c) Hangi canlılar sadece etle beslenir? Şahin, kedi, kurt d) Hangi canlılar sadece otla beslenir? Koyun Sanayi tesislerinin fabrika bacalarına filtre takılmalıdır.. Aşağıda verilen ifadelerden doğru olanların yanına (D), yanlış olanların yanına (Y) yazınız. a. (Y) Hayvan ve bitki türlerinin, sayısının azalması ekosistemleri etkilemez. b. (D) Ekosistemlerin bitki örtüsü ve iklimi canlı çeşitliliğini etkiler. c. (D) Canlıların nesillerinin tükenmesi biyolojik çeşitliliği azaltır. d. (D) Ekosistem çeşitliliği arttıkça ekosistemlerdeki tür ve habitat çeşitliliği de artar. e. (D) Deniz kaplumbağaları ve kelaynaklar nesli tükenmekte olan canlılar arasındadır.. Yukarıda verilen resimlerdeki canlılar arasında bulunan beslenme ilişkilerini besin zincirleri oluşturarak gösteriniz. Bu besin zincirlerini aşağıda ayrılan boşluklara yazınız. Başak Koyun Şahin Ot topluluğu Tavuk Fare Kedi Üzüm yaprağı Koyun Kurt ETKINLIK - 7 ETKINLIK - 9 Hamsi Çam Kaktüs Ayı Geyik Azot Sera etkisi Asit yağmurları Oksijen Tavşan Alabalık Kurt Deve Yılan Serçe Söğüt Kertenkele Köpek balığı Kavak Toprak kirliliğine Küresel ısınmadan Erozyon Karbondioksit Akasya Ahtapot Kurbağa İnek Akrep Hava kirliliğine Yukarıdaki canlıları, aşağıda verilen uygun ekosistem tablosuna yazınız. Alabalık Kurbağa Hamsi Köpek balığı Ahtapot GÖL EKOSİSTEMİ DENİZ EKOSİSTEMİ Kaktüs Deve Yılan Kertenkele Akrep Söğüt Çam Ayı Geyik Kavak Tavşan Kurt Akasya İnek Serçe Yılan ÇÖL EKOSİSTEMİ ORMAN EKOSİSTEMİ Yukarıda verilen kutucuklarda bulunan kavramları aşağıdaki uygun boşluklara yazınız.. Plansız kentleşme, tarımda kullanılan ilaçlar, sanayi atıkları ve erozyon toprak kirliliğine neden olur.. Havada %0,03 oranında karbondioksit bulunur. 3. Fosil yakıt artıklarının doğal su çevrimine katılmasıyla asit yağmurları oluşur.. Su ve rüzgar gibi faktörlerin etkisi ile toprağın verimli olan üst kısmının aşınmasına erozyon denir. 5. Küresel ısınmadan dolayı kutuplardaki buzullar eriyerek, deniz seviyesi yükselecek ve karasal alanlar sular altında kalacaktır. 6. Havada % oranında oksijen bulunur. 7. Atmosferdeki karbondioksit sera etkisi ile Güneş'in yaydığı ısıyı tutar ve yeryüzünün ısınmasına yol açar. 8. Havanın %78'ini azot oluşturur. 9. Hava kirliliğine neden olan gazlar ozon tabakasının da incelmesine neden olmaktadır. Aşağıdaki soruları kısaca açıklayınız.. Küresel ısınma nelere yol açar? Yazınız. Isınma sonucunda buzullar erimeye, okyanuslardaki su seviyesi yükselmeye başlamıştır.. Toprak kirliliğinin nedenleri nelerdir? Tarımda kullanılan ilaçlar, plansız kentleşme, kullanılan gübreler, sanayi atıkları ve erozyon 3. Doğadaki gerçekleşen olaylar sonucunda karbondioksit çıkışı olur? Kısaca açıklayınız. Fosil yakıtların kullanımının artması, egzozlardan çıkan gazlar karbondioksit çıkışına sebep olur. 3

56 7. ÜNİTE: GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ ETKINLIK - ETKINLIK - Gezegen Kuyruklu yıldızlar Gök cismi Takım yıldızı Yıldızlar Gök taşı Meteor Işık yılı Meteor çukuru Meteorit Yukarıda verilen kutucuklardaki terimleri aşağıdaki uygun boşluklara yazınız. Güneşe en yakın gezegendir. "Kızıl gezegen" adı ile bilinir. halkası ve 7 tane uydusu vardır.. Sınıflandırılmış yıldız gruplarına takım yıldızı denir. Merkür Mars Uranüs. Meteor uzaydaki başka cisimlerden koparak yeryüzüne düşen parçacıklara denir. 3. Meteorların bazıları yanarak yok olmaz ve yeryüzüne düşer. Yeryüzüne ulaşan bu meteorlara göktaşı denir.. Uzayda bulunan yıldızlar, gezegenler, gök adalar birer gök cismi dir. Güneşe yakınlık bakımından üçüncü sıradadır. Triton adlı uydusu vardır. Güneşe en yakın ikinci gezegendir. Dünya Neptün Venüs 5. Kuyruklu yıldızlar bir kaç kilometre çapında buz yapılı donmuş gaz ve tozlardan oluşur. 6. Meteorların düştükleri yerde oluşturdukları hasarların yol açtığı çukurlara meteor çukuru denir. 7. Bir yıldızın etrafında dolanan ve kendisi yıldız olmayan doğal gök cisimlerine gezegen denir. 8. Işık yılı ışığın bir yılda boşlukta aldığı mesafedir. 9. Gökyüzünde gördüğümüz ışık noktaları yıldızlar dır. En büyük uydusu Titan'dır. Satürn Güneş siteminde yer alan en büyük gezegendir. Jüpiter Yukarıda resimleri ve özellikleri verilen gezegenlerin isimlerini resimlerin altındaki kutucuklara yazınız. 0. Gök taşlarına meteorit de denir. ETKINLIK - 5 ETKINLIK - Aşağıda verilen kavramların başına uygun açıklamaların harflerini yazınız.. (d) Yıldız a. Güneş sistemindeki en küçük gök cisimleridir.. (i) Kuyruklu yıldız b. Meteorların düştükleri yerde oluşturdukları hasardan meydana gelir. 3. (a) Meteor c. Dünya, Güneş, Ay, yıldızlar ve gezegenler onun içinde yer alır.. (e) Işık yılı d. Çok büyük miktarlarda ışık ve ısı yayan; oldukça sıcak ve parlak gaz küreleridir. 5. (g) Gezegen e. Işığın boşlukta bir yılda aldığı mesafedir. 6. (j) Göktaşı f. Dünya yüzeyinde yer alan meteor çukurudur. 7. (b) Meteor çukuru g. Yıldız değildirler ve yıldızlardan aldıkları ısı ve ışığı yansıtırlar. 8. (f) Göktaşı çukuru h. Büyük ayı, Küçük ayı gibi çeşitleri vardır. 9. (h) Takım yıldızı i. Gezegenler gibi Güneş'in etrafında dolanan yıldızlardır. 0. (c) Gök ada j. Yeryüzüne düşen meteor parçalarıdır. Aşağıda gezegenler ve özellikleri verilmiştir. Hangi özelliğin hangi gezegene ait olduğunu bularak gezegenlerin başındaki kutucuklara uygun açıklamanın numarasını yazınız. c Venüs a. Güneş sisteminin en büyük gezegenidir. h Dünya b. Güneş sisteminin en küçük gezegenidir. b Merkür c. Dünya'nın ikiz kardeşi olduğu düşünülür. a Jüpiter d. "Kırmızı gezegen" adı ile bilinir. g Neptün e. Çok sayıda uyduya sahip olan gezegenin en büyük uydusu Titan'dır. d Mars f. Bir varile benzer ve yan yatmış olarak döner. e Satürn g. Güneş sisteminin en uzak gezegenidir. f Uranüs h. Halkası yoktur ve tek uydusu Ay'dır. ETKINLIK - 6 Aşağıda verilen tablodaki boş yerleri uygun kelimelerle doldurunuz. ETKINLIK - 3 Aşağıda verilen ifadelerden doğru olanlarının yanına (D), yanlış olanlarının yanına (Y) koyunuz.. (Y) Yıldızlar gök cismi değildir.. (Y) Yıldızların büyüklükleri hemen hemen aynıdır. 3. (D) Gökyüzüne baktığımızda bir arada görünen yıldızlara takım yıldızı denir.. (D) Gökyüzünde bilinen takımyıldızı sayısı 88'dir. 5. (D) Kutupyıldızlarının yapısında donmuş toz ve gazlar bulunur. 6. (D) Bir ışık yılı yaklaşık 9,6.0 km'dir. 7. (D) Bazı meteorların yeryüzüne düşen parçalarına gök taşı denir. 8. (Y) Halley yıldızı bir takım yıldızıdır. 9. (D) Büyük ayı bir takım yıldızıdır. 0. (D) Meteorlar düştükleri yerlerde önemli hasarlar yaratabilirler. Gezegenler Halkası var mı? Uydusu var mı? Güneşe uzaklık bakımından kaçıncı gezegendir? Dünya YOK VAR 3 Mars YOK VAR Jüpiter VAR VAR 5 Uranüs VAR VAR 7 Neptün YOK VAR 8 Satürn VAR VAR 6 Venüs YOK YOK Merkür YOK YOK 3