Bir Enerji Devinin Uyanışı: Yaptırımlar Sonrası Dönemde İran Enerji Diplomasisi Sayfa 1 Bir Enerji Devinin Uyanışı: Yaptırımlar Sonrası Dönemde İran Enerji Diplomasisi Dr. Azime TELLİ Dünya enerji piyasasının içinde bulunduğu kırılgan durumda uzun süredir yaptırımlar nedeniyle kan kaybetme olan İran ın geri dönüşü jeo-politik ve jeo-ekonomik anlamda dengeleri etkileme potansiyeline sahiptir. İran a yönelik yaptırımların tarihi bir adımla aşamalı olarak kaldırılmasının kabul edilmesi sonrasında İran ın zengin rezervleri dünyanın yeniden ilgi odağı haline gelmiştir. Nükleer programı nedeniyle uygulanan yaptırımların sonucu olarak dünya enerji pazarındaki payı giderek azalan İran ın yeniden enerji pazarına dönmesi enerji piyasasının geleceğine dair senaryoların gözden geçirilmesine yol açmıştır. Zengin petrol ve doğal gaz rezervlerinin yanı sıra önemli bir transfer ülkesi olma potansiyeline de sahip olan İran, bölgesel ve küresel pazarlarda yeniden oyun kurucu olmayı hedeflemektedir. İran ın izleyeceği strateji hem arz hem de talep ülkeleri tarafından yakından takip edilirken yeni dönemde İran enerji diplomasisinin önceliğinin yeni işbirlikleri kurmak olmuştur. Küresel enerji piyasasından dışlanmış bir enerji devi olarak İran, yaptırımların kalkması sonrasında ham petrol ve doğal gazda üretim artışı hedeflemektedir. Üretim ve dağıtım kanallarının kapaklarının açılması İran ın mevcut enerji işbirliklerini gözden geçirmesine yol açacaktır. Yaptırımlar sonrasında İran ın enerji piyasasına hızla eski konumuna ulaşmasının önünde iki önemli handikap bulunmaktadır. Öncelikle İran ın yaklaşık 35 yıl boyunca devam eden yaptırımlar nedeni ile demode olan enerji alt yapısını yenilenmesi gerekmektedir. İran ın rezervleri yabancı yatırımcıların iştahını kabartmakla birlikte düşük petrol fiyatları nedeni ile ülke enerji alt yapısının iyileştirilmesi zaman alacaktır. Bu çalışmada İran ın geri dönüşünün petrol ve doğal gaz piyasalarına olası etkileri analiz edilecektir. ABD ve AB nin öncülük ettiği yaptırımları etkisiz hale getirmek için başta Rusya olmak üzere Asya ülkeleri ile işbirliği geliştiren İran ın, yeni dönemde Batı ile Doğu arasında daha dengeli bir strateji izlemesi beklenmektedir. İran ın ham petrol üretimindeki artışın etkisinin jeoekonomik boyutla sınırlı olması beklenirken, doğal gaz üretiminde sağlanacak ciddi bir artış ise dünya doğal gaz piyasasında jeo-politik ve jeo-ekonomik olarak dengeleri değiştirme gücüne sahiptir. İran ın doğal gaz rezervlerinin Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi (BİLGESAM) Mecidiyeköy Yolu Caddesi, No:10, 34387 Şişli -İSTANBUL www.bilgestrateji.com bilgesam@bilgesam.org Tel: 0212 217 65 91 - Fax: 0 212 217 65 93 BİLGESAM Tüm hakları saklıdır. İzinsiz yayımlanamaz. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir.
Bir Enerji Devinin Uyanışı: Yaptırımlar Sonrası Dönemde İran Enerji Diplomasisi Sayfa 2 geliştirilmesi ve transferinin küresel güçler arasında yeni mücadele konularından biri olması beklenirken İran ın Rusya ya rağmen bağımsız bir doğal gaz politikası izleyip izleyemeyeceği sorusuna cevap aranacaktır. İran ın enerji görünümü İran a yönelik yaptırımların aşamalı olarak kaldırılmasına yönelik uzlaşmanın sağlanmasıyla birlikte İran enerji rezervleri yeniden ilgi odağı haline gelmiştir. Sahip olduğu petrol ve doğal gaz rezervleri ile dünyanın en önemli enerji aktörlerinden biri olan İran, 35 yıldır uygulamada olan ambargonun sonucu olarak siyasi ve ekonomik anlamda dünya sisteminden dışlanmış durumdaydı. Temmuz 2015 te 5+1 1 ülkeleri ile sağlanan anlaşma sonrasında ambargonun aşamalı olarak kaldırılmasının kabul edilmesi enerji piyasasının geleceğine dair senaryoların gözden geçirilmesine yol açmıştır. Üstelik, küresel talep daralmasına bağlı olarak enerji talebinde 2 meydana gelen dikkate değer düşüşüne bağlı olarak rekabetin iyice kızıştığı bir dönemde İran ın piyasalara geri dönmesi arz fazlası sorunsalını daha da derinleştirme potansiyeline sahiptir. Ancak uzun süre devam eden yaptırımlar nedeni ile ciddi derecede kan kaybeden İran ın enerji diplomasisinde birinci öncelik bu nedenle ülkeye yabancı yatırımları yeniden çekmektir. Enerji devlerinin İran a dönmeye hazır olduğunu belirten İran Petrol Bakanı Bijan Namdar Zanganeh, enerji sektörünün gelişimi için yaklaşık 50 milyar dolarlık yabancı yatırım gerektiğini açıkla- 1 BM Güvenlik Konseyi nin daimi üyesi olan ABD, Rusya, Çin, İngiltere ve Fransa ile Almanya dan oluşan ve İran ile nükleer müzakereleri yürüten grup. 2 The Energy Research Institute of the Russian Academy of Sciences (ERI RAS) and the Analytical Centre of the Government of the Russian Federation (ACRF), Global and Russian Energy Outlook us to 2040, 2013, s. 5. mıştır. 3 Enerji sektörünün içinde bulunduğu kriz İran ın yatırımcı çekmesini kısa vadede güçleştirme potansiyeli taşımakla birlikte İran, hem Batılı devletler hem de Rusya ve Çin ile işbirliği alanında görüşmeler yapmaya kesintisiz olarak devam etmektedir. İran ın oyuna yeniden dahil olacak olmasının olası sonuçlarını değerlendirmek açısından öncelikle ülkenin dünya enerji piyasasındaki görünümünü netleştirmek gerekir. Dünya kanıtlanmış ham petrol rezervlerinin yüzde 10 una sahip olan İran, Suudi Arabistan ve Kanada dan sonra üçüncü sırada yer almaktadır. 4 İran sahip olduğu kanıtlanmış doğal gaz rezervleri dünya genelinde birinci konumundadır. 5 ABD Enerji Enformasyon İdaresi (EIA) 2014 yılı verilerine göre ise İran, dünya kanıtlanmış doğal gaz rezervlerinin yüzde 17 sine ve Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü (OPEC) doğal gaz rezervlerinin 1/3 ünden fazlasına sahiptir. 6 2015 yılı verilerine göre 158 milyar varil kanıtlanmış petrol rezervi ile İran, dünya ham petrol rezervinin yüzde 10 una sahiptir. İran ın sahip olduğu petrol rezervlerinin yüzde 70 i karada bulunmaktadır. İran ın, Hazar Denizi nde bulunan rezervleri, Azerbay- 3 Najmeh Bozorgmehr, Lionel Barber and Roula Khalaf, Iran opens contacts with oil groups, The Financial Times, erişim 10 Temmuz 2015, http://www.ft.com/ intl/cms/s/2/2e341574-56ab-11e3-ab12-00144feabdc0. html#axzz3frw4exgw. 4, Iran, EIA, erişim 07 Ağustos 2015, www.eia.gov/ beta/international/analysis_includes/countries_long/iran/ iran.sdf. 5 BP nin verilerine göre İran, dünya kanıtlanmış doğal gaz rezervlerinin yüzde 18.2 ne sahipken, ikinci sırada yer alan Rusya nın rezervlerinin dünya sıralamasındaki payı yüzde 17.4 tür. BP, Stastical Review of World Energy (Haziran 2015), erişim 08 Temmuz 2015, www.bp.com/content/ dam/bp/pdf/energy-economics/statistical-review-2015/ bp-statistical-review-of-world-energy-2015-full-report. sdf. EIA, verilerine göre ise İran ın ispatlanmış doğal gaz rezervleri ikinci sırada yer almaktadır. 6 EIA, a.g.e.
Bir Enerji Devinin Uyanışı: Yaptırımlar Sonrası Dönemde İran Enerji Diplomasisi Sayfa 3 can ve Türkmenistan ile yaşadığı statü sorunu nedeni ile henüz geliştirilmemiştir. 7 Söz konusu tablo İran ın halihazırda enerji piyasasındaki yadsınamayacak önemdeki konumunun kısa ve orta vadede ciddi olarak yükselmeye geçeceğinin habercisidir. Sahip olduğu rezervlerin yanı sıra mevcut ve planlanan pek çok enerji transfer koridorunun kesişme noktasında yer alan İran, Basra Körfezi nin en stratejik noktasındadır. İran ın güneydoğu kıyılarında yer alan Hürmüz Boğazı, İran ve diğer Körfez ülkelerinden petrol ve son dönemde LNG ihracatında büyük öneme sahiptir. Küresel petrol üretiminin yaklaşık % 20 si Hürmüz Boğazı kanalı ile dünya enerji piyasasına ulaştırılmaktadır. 8 İran, topraklarında petrolün ilk keşfedildiği 1908 yılından bu yana önemli petrol üreticisi ülkeler arasında yer almakta olup aynı zamanda OPEC in kurucu üyelerindendir. Yaptırımların İran enerji sektörüne etkisi İran, topraklarında petrolün ilk keşfedildiği 1908 yılından bu yana önemli petrol üreticisi ülkeler arasında yer almakta olup aynı zamanda OPEC in kurucu üyelerindendir. 9 Ülkenin petrol üretimi 1970 li yıllarda zirve yaptıktan sonra siyasi ve ekonomik nedenlerle gerileme trendine girmiştir. İran İslam Devrimi sonrasında rejimin kaynak milliyetçiliğini benimsemesi ve enerji alanında devletçi politikalar uygulaması yabancı 7 A.g.e. 8 A.g.e. 9 Ariel Cohen, James Shiliss ve Owen Graham, Iran s Energy Sector: A Target Vulnerable to Sanctions, Backgrounder, No: 2508 (14 Şubat 2011): s. 2. enerji yatırımlarını olumsuz etkilemiştir. Sonrasında ülkenin nükleer programı nedeniyle başlayan uluslararası yaptırımların ülke ekonomisinin can damarı olan enerji sektörünü hedef alacak şekilde giderek ağırlaşması da İran ın, rezervlerini geliştirme ve pazar bulma konusunda sorunlarla karşı karşıya kalmasına yol açmıştır. 10 İran, OPEC üyeleri arasında en büyük ikinci üretici ülke konumundadır. 11 İran ın nükleer programına yönelik yaptırımlar 2011 yılında daha da ağırlaştırılmış olup, ham petrol ihracatı 1 milyon varil gün (b/d) ile sınırlandırılmıştır. Yaptırımlar öncesinde İran 2.6 milyon b/d ham petrol ihraç ederken, bu oran 2014 yılında 1.408 milyon b/d düzeyine gerilemiştir. 12 Yaptırımların sonucu olarak İran dan petrol satın alan ülkeler diğer OPEC ülkelerine yönelmişler, bu duruma bağlı olarak İran ın global petrol pazarındaki payı küçülmüştür. İran, yaptırımlar sonrasında en fazla petrol ihracatını Çin, Hindistan, Japonya, Güney Kore ve Türkiye ye gerçekleştirmektedir. Yaptırımların kalkmasıyla birlikte İran ın petrol arzını artırmaya başlaması ve 2011 öncesi günlük üretim düzeyini hedeflemesi düşmekte olan ham petrol varil fiyatının gerilemesi üzerinde etkili olmaktadır. İran ın kısa vadede kaybettiği OPEC kotasını geri almak için üretim artışına yönelmiş olması en başta ambargo döneminde İran ın payını paylaşan arz ülkelerini etkileyecektir. OPEC petrol fiyatlarındaki gerilemeye 10 Simone Tagliapietra, Iran after the (Potential) Nuclear Deal: What s Next for the Country s Natural Gas Market? Nota di Lavoro, Milan, Fondazione Eni Enrico Mattei (2014): s. 14. 11 Business Monitor International, Iran Oil&Gas Report Q3 2010 Includes 10-Years Forecasts to 2019 (London: 2010), s. 12. 12 Under sanctions, Iran s crude oil exports have nearly halved in three years, EIA, erişim 11 Temmuz 2015, www.eia.gov/todayinenergy/detail.cfm?id=21792.
Bir Enerji Devinin Uyanışı: Yaptırımlar Sonrası Dönemde İran Enerji Diplomasisi Sayfa 4 rağmen arzın kısmama yönündeki kararlığını sürdürmekte olup Brent petrol fiyatı 2016 yılı başında son 12 yılın en düzeyine inerek 30 doların altını görmüştür. 13 Bu koşullar altında İran ın arz artışı, petrol fiyatları üzerinde baskılayıcı etkiye sahip unsurlar arasında yer almaktadır. İran doğal gazı dengeleri değiştirebilir mi? İran doğal gaz alanında sahip olduğu potansiyele rağmen önemli bir ihraç ülkesi değildir. Yüksek iç talep ve enerji sektörüne yönelik yaptırımlar nedeni ile doğal gaz alanlarının geliştirilmesinde yaşanan sorunlar İran ın, dünya doğal gaz piyasasında önemli bir aktör ol(a)mamasının ana nedenleridir. Kuzey komşusu Rusya nın doğal gaz ihracatında dünya birincisi olmasının yanı sıra, güney komşusu Katar da LNG ihracatında ilk sırada yer alırken; İran sahip olduğu zengin rezervlere rağmen iç talebi karşılayabilmek için bile doğal gaz ithal etmektedir. İran ın doğal gaz üretim alanları ağırlıklı olarak ülkenin güney kısmında bulunurken, talep ağırlıklı olarak kuzey bölgesinde toplanmış durumdadır. Doğal gazın ülke içinde dağıtılmasını sağlayacak elverişli doğal gaz boru hatlarına sahip olmayan İran, bu nedenle Türkmenistan dan swap anlaşması yolu ile tüketiminin yüzde 5 ini karşılayacak oranda gaz ithal etmektedir. 14 İran birincil enerji tüketiminde doğal gaz % 60 lık payı ile hâkimiyetini ilan etmiş durumdadır. İkinci sırada petrol ve türevleri yer alırken, diğer yakıt türlerinin payları oldukça düşük düzeylerde seyretmektedir. 15 İran ın doğal gaz tüketimine ağırlık vermesi 1980 li yıllardan sonra başlamıştır. Stratejik bir 13 Petrol fiyatları 27 dolara indi, erişim 11 Şubat 2016, http://www.haberturk.com/ekonomi/enerji/ haber/1183696-petrol-fiyatlari-27-dolara-indi. 14 Iran, a.g.e. 15 A.g.e. tercih yapan İran, transferi doğal gaza göre daha kolay ve karlı olan ham petrolün ihracına ağırlık vermek için iç tüketimde doğal gaza yönelmiştir. 16 Bunun sonucu olarak İran, 1997 yılından bu yana paradoksal bir biçimde net gaz ithalatçısı durumundadır. 17 İran birincil enerji tüketiminde doğal gaz % 60 lık payı ile hâkimiyetini ilan etmiş durumdadır. İkinci sırada petrol ve türevleri yer alırken, diğer yakıt türlerinin payları oldukça düşük düzeylerde seyretmektedir. İran ın dünya doğal gaz ticaretinden aldığı pay % 1 olup doğal gaz ihraç ülkeleri arasında önemsiz bir konumda bulunmaktadır. Sahip olduğu doğal gaz rezervleri ile birinci sırada olan İran, üretim sıralamasında üçüncü sırada yer almaktadır. 18 İran, kısa vadede mevcut ve yeni petrol sahalarını geliştirerek ülkenin ihraç gelirlerini arttırmayı hedeflemektedir. 19 İran ın doğal gaz sektöründe kısa vadeli hedefi üretim ve verimlilik düzeyini arttırmak olup kısa vadede üretim düzeyinde ciddi bir artış beklemek mümkün değildir. İran ın doğal gaz üretiminde kısa vadede sağlanacak artışın yıllık ihracatının yaklaşık 10 bcm (milyar metreküp) artırması beklenmektedir. 20 Söz konusu artış miktar olarak sahip olunan potansiyele kıyasla düşük olmakla birlikte İran ın doğal gaz ihraç kapasitesinde % 100 den fazla artış anlamına gelmektedir. İran ın doğal gaz üretiminde 2020 sonrasında Güney Pars 16 Tagliapietra, a.g.e., s. 9-10. 17 A.g.e., s. 12. 18 A.g.e. 19 Tagliapietra, a.g.e., s. 21. 20 A.g.e., s. 22.
Bir Enerji Devinin Uyanışı: Yaptırımlar Sonrası Dönemde İran Enerji Diplomasisi Sayfa 5 başta olmak üzere saha geliştirme çalışmalarının tamamlanması ile ciddi bir artış beklenirken, 2030 yılına kadar yıllık 350 bcm üretim oranına erişilmesi hedeflenmektedir. 21 Dünyada en çok doğal gaz tüketimin yapıldığı Avrupa Birliği (AB) ülkeleri ve Çin in ortasında yer alan İran ın rezervlerinin Doğu ya mı yoksa Batı ya mı akacağı halihazırda belirsizliğini korumaktadır. Bu durumun kısa ve orta vadede değişmesi beklenmemekle birlikte yaptırımlar sonrasında İran ın doğal gaz arzında hızlı bir artış öngörülmektedir. Ancak bununla birlikte arz artışının tamamen ihracata yönelmesi söz konusu olmayacaktır. İran ın doğal gaz tüketiminde önümüzdeki on yıl boyunca yıllık % 7 artış beklenmekte olup üretim artışının bir kısmı yine iç talebin karşılanması için kullanılacaktır. İran ın doğal gaz üretiminin artışı açısından bir kısmı Katar sınırlarında bulunan Güney Pars sahası büyük önem taşımaktadır. Dünyanın en büyük doğal gaz sahası olan Güney Pars ta, İran rezervlerinin %40 ı bulunmaktadır. Saha geliştirme çalışmalarının 2020 de tamamlanması hedeflenmektedir. 22 LNG ihracatında komşusu Katar, dünya birincisi konumundayken İran ın teknik ve finansal yetersizlikler yüzünden LNG ihracatı yapımına uygun terminali bulunmamaktadır. 23 Doğal gaz pazarında LNG talebinin yükseliş trendinde olmasının yanı sıra enerji talep güvenliğinin sağ- 21 Ralf Dickel et al, Reducing Eurosean Dependence on Russian Gas, Oxford Institute for Energy Studies, Saser: NG 92 (Oxford: November 2014), s. 28. 22 Iran, a.g.e.. 23 Gawdat Baghat, Iran-Turkey Energy Cooseration: Strategic Implications, Middle East Policy, Vol. XXI, No. 4 (Winter 2014): s. 127. lanması açısından da yeni dönemde İran ın LNG alanında yatırımlar yapması stratejik önem taşımaktadır. Rusya ve Katar ın hakim olduğu doğal gaz piyasasına önemli bir ihracat ülkesi olarak dönmeyi hedefleyen İran ın bunun için öncelikle kendisine pazar bulması gerekmektedir. Önemli talep ülkelerine yakın konumda bulunan İran doğal gazının ihracatı konusunda son 15 yılda onlarca proje gündeme gelmiştir. İran gazını doğuda Bahreyn den Hindistan a, batıda Irak tan Avrupa ya kadar taşıyacak farklı boru hattı projelerini yanı sıra pek çok LNG projesi de gündeme gelmiştir. 24 Bu projeler arasında sadece Pakistan ve Irak boru hatlarının gerçekleşmesi yönünde somut adım atılmış olup, diğer projelerin akıbeti orta ve uzun vadede netlik kazanacaktır. Dünyada en çok doğal gaz tüketimin yapıldığı Avrupa Birliği (AB) ülkeleri ve Çin in ortasında yer alan İran ın rezervlerinin Doğu ya mı yoksa Batı ya mı akacağı halihazırda belirsizliğini korumaktadır. AB nin yıllık doğal gaz ihtiyacının ¼ ünü karşılayan Rusya ile stratejik işbirliği içerisinde bulunan İran ın, Rusya ya rağmen Avrupa doğal gaz pazarına giriş yapması beklenmemektedir. Öte yandan doğal gazda kaynak çeşitlendirmesini enerji politikasının öncelikleri arasına alan AB açısından İran rezervleri hem coğrafi hem de miktar olarak Rus gazının alternatifi olarak görülmektedir. İran gazının Avrupa pazarına ulaşması, Rusya ile arasında jeo-politik ve jeo-ekonomik rekabet doğurma potansiyeline sahiptir. İran gazının kısa vadede AB pazarına ulaşmasının önünde teknik ve mali engeller bulunurken, uzun vadede ise ülkenin Rusya ile olan ilişkileri belirleyici olacaktır. 24 A.g.e., s. 23.
Bir Enerji Devinin Uyanışı: Yaptırımlar Sonrası Dönemde İran Enerji Diplomasisi Sayfa 6 İran ın AB enerji işbirliği yapmasında Türkiye, stratejik öneme sahip bir diğer ülkedir. Öncelikle Türkiye, İran gazının en büyük alıcısıdır. İran gazının Güney Gaz Koridoru nun bir parçası olarak Avrupa ya ulaştırılmasında Türkiye güvenilir transfer ülkesi olarak öne çıkmaktadır. Ayrıca iki ülke arasında bir boru hattı mevcut olmasının yanı sıra Avrupa ya Azeri gazını ulaştıracak olan Trans Anadolu Boru Hattı (TANAP) da Türkiye den geçecektir. İran gazının TANAP a dahil edilmesi seçeneği halihazırda gündemde olmakla birlikte iki ülke arasındaki jeo-politik rekabet işbirliğinin gelişmesini olumsuz etkilemektedir. Ayrıca, Türkiye ve İran arasında fiyat ve miktar konusunda yaşanan anlaşmazlık Türkiye tarafından tahkime taşınmış olup bu durum da ikili ilişkileri belli ölçüde etkilemektedir. 25 Ancak iki ülke arasında kısa vadede en büyük engel Suriye krizine bağlı olarak yaşanan jeopolitik rekabettir. Avrupa ülkelerinin düşen doğal gaz üretim oranları ve nükleer santrallerin ortalama yaşamsal döngülerini tamamlamış olması yüzünden AB nin, artan talep nedeni ile doğal gaz ihracatına giderek daha bağımlı hale gelmesi beklenmektedir. İran, AB nin enerji güvenliğinin sağlanması açısından güvenilir bir alternatif olma potansiyeline sahip olmakla birlikte, İran gazının Avrupa pazarına ulaşması beklendiği kadar hızlı ve kolay olmayacaktır. İran ın yüksek iç talebinin öncelikli olarak karşılanması zorunluluğunun yanı sıra İran gazını Avrupa ya nasıl transfer edileceği sorunsalının da çözülmesi gerekir. Gerek boru hattı gerekse de LNG için ülkenin mevcut alt yapısı uygun olmayıp transfer yöntemi konusunda anlaşma sağlanmadan İran ve AB arasında enerji alanında önemli bir işbirliği sağlanması oldukça zordur. İran ın mevcut üretim potansiyeli ile AB nin doğal gaz tüketiminin 1/3 ünü karşılayan Rusya nın yerini kısa vadede alması imkansız görünmektedir. İran ın, Avrupa ya doğrudan gaz ihracatı yapabilmesi için yeni bir boru hattı alt yapısına, önemli bir finansman desteğine ve İran ile Avrupa arasındaki işbirliğini en azından 10 yıllığına garanti altına alacak uzun vadeli devletlerarası sözleşmelere ihtiyaç vardır. Benzeri zorluklar LNG açısından da geçerli olup LNG alt yapısının kurulması için zaman ve geniş çaplı finansman desteği gerekmektedir. 26 İran ın doğal gaz üretiminde 2020 sonrasında Güney Pars başta olmak üzere saha geliştirme çalışmalarının tamamlanması ile ciddi bir artış beklenirken, 2030 yılına kadar yıllık 350 bcm (milyar metreküp) üretim oranına erişilmesi hedeflenmektedir. 27 Bu da mevcut toplam üretimi yaklaşık olarak Rusya nın, AB ne yıllık gaz satış oranına denk olan İran ın, kısa vadede Rusya nın Avrupa pazarında yerini almasının mümkün olmadığı anlamına gelmektedir. Sonuç Dünya enerji piyasası 2008 yılında başlayan küresel kriz sonrasında ciddi bir değişim sürecine girmiştir. Enerji talebi ve fiyatlardaki artış trendinin küresel krizin etkisi ile tersine dönmesi sonrasında, fosil yakıt piyasası ciddi derecede kırılgan bir görünüm sergilemeye başlamıştır. Tüm bunlara ilave olarak, İran ın enerji pazarına geri dönüşünün önünün açılması arz ülkele- 25 İran tahkimin gereğini yerine getirecek, erişim 14 Şubat 2015, http://www.milliyet.com.tr/iran-tahkimingeregini-yerine/ekonomi/detay/2193292/default.htm. 26 Dickel, a.g.e., s. 28. 27 A.g.e, s. 28.
Bir Enerji Devinin Uyanışı: Yaptırımlar Sonrası Dönemde İran Enerji Diplomasisi Sayfa 7 ri açısından bir tehdit olarak algılanırken talep ülkeleri açısından ise bir fırsat olarak değerlendirilmektedir. Sahip olduğu petrol ve doğal gaz rezervleriyle dengeleri değiştirme gücüne sahip olan İran, enerji diplomasini geliştirirken yeni işbirliklerinin önünü açmaya öncelik vermektedir. İran ın sahip olduğu rezervlerin geliştirilmesi, transferi ve dünya enerji pazarına ulaştırılması dünyanın büyük güçleri arasında yeni mücadele konusu olmuştur. Bu durumun sağladığı avantajı lehine kullanmak isteyen İran, yaptırımların kalkmasıyla Batılı ülkelerle işbirliği yapmak için harekete geçmiştir. Kısa ve orta vadede İran ın petrol piyasasında manipülasyon gücüne sahip olması beklenirken uzun vadede ülkenin doğal gaz potansiyelinin dünya pazarına açılması büyük önem taşımaktadır. İran ın kaynak çeşitlendirmesi yaparak enerji talep güvenliğinin sağlanması sağlayacak bu adım dünya doğal gaz piyasasında önemli sonuçlar yaratacaktır. Doğal gaz piyasasında mevcut koşullarda önemli bir aktör olmayan İran ın yaptırımlar sonrası doğal gaz rezervlerinin geliştirilmesi ve dünya piyasalarına ulaştırılması önemli bir mücadele alanı olmuştur. Yaptırımlar nedeni ile Avrupa pazarından dışlanmış olan İran, müzakere sürecinin başlaması ile Rusya açısından tehdit olarak kabul edilen Güney Gaz Koridoru nun bir parçası olmak için harekete geçmiştir. Politik, ekonomik, fiziki ve teknik tüm engellerin aşılıp İran gazı kısa vadede Avrupa pazarına ulaştırabilse bile oransal olarak Rusya nın payını ciddi derecede etkilemesi mümkün olmayacaktır ancak kaynak çeşitlendirme açısından önemli bir avantaja sahiptir. İran ın üretim oranının artırılması ve İran ı Avrupa ya bağlayacak boru hattı alt yapısının oluşturulması ihtiyacının yanı sıra yüksek iç tüketim oranları, İran ve AB arasındaki olası işbirliğinin önündeki önemli engeller arasındadır. Politik, ekonomik, fiziki ve teknik tüm engellerin aşılıp İran gazı kısa vadede Avrupa pazarına ulaştırabilse bile oransal olarak Rusya nın payını ciddi derecede etkilemesi mümkün olmayacaktır.
Bir Enerji Devinin Uyanışı: Yaptırımlar Sonrası Dönemde İran Enerji Diplomasisi Sayfa 8 BİLGESAM Hakkında BİLGESAM, Türkiye nin önde gelen düşünce kuruluşlarından biri olarak 2008 yılında kurulmuştur. Kar amacı gütmeyen bağımsız bir sivil toplum kuruluşu olarak BİLGESAM; Türkiye deki saygın akademisyenler, emekli generaller ve diplomatların katkıları ile çalışmalarını yürütmektedir. Ulusal ve uluslararası gündemi yakından takip eden BİLGESAM, araştırmalarını Türkiye nin milli problemleri, dış politika ve güvenlik stratejileri, komşu ülkelerle ilişkiler ve gelişmeler üzerine yoğunlaştırmaktadır. BİLGESAM, Türkiye de kamuoyuna ve karar alıcılara yerel, bölgesel ve küresel düzeydeki gelişmelere ilişkin siyasal seçenek ve tavsiyeler sunmaktadır. Yazar Hakkında Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Kamu Yönetimi bölümünü tamamlayan Telli, yüksek lisans ve doktora çalışmasını Kocaeli Üniversitesi nde yaptı. Uluslararası İlişkiler ABD de doktora çalışması yapan Telli nin doktora tezi Hazar Havzası nda Enerji Diplomasisi Rekabet ve İşbirliği başlığıyla yayınlanmıştır. Ondokuz Mayıs Üniversitesi nde öğretim görevlisi olarak görev yapmaktadır.