T.C. BAŞBAKANLIK GÜMRÜK MÜSTEŞARLIĞI AB ve Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASI BAĞLAMINDA TEK PENCERE UYGULAMASI UZMANLIK TEZİ Sevin SEVİNÇ ÜNSAL Ankara - 2007
İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER.....i KISALTMALAR. vi TABLOLAR, ŞEKİLLER VE GRAFİKLER.. ix EKLER..x GİRİŞ....xi BİRİNCİ BÖLÜM TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASI 1.1 TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASININ TANIMI........1 1.2 TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASININ AMAÇLARI. 3 1.3 TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASI VE ULUSLARARASI KURULUŞLAR....5 1.3.1 GATT/ DTÖ Bünyesinde Yapılmakta Olan Çalışmalar..7 1.3.2 Birleşmiş Milletler Bünyesinde Yapılmakta Olan Çalışmalar... 13 1.3.3 DGÖ Bünyesinde Yürütülmekte Olan Çalışmalar..... 17 1.3.3.1 Gümrük İşlemlerinin Basitleştirilmesi ve Uyumlaştırılmasına İlişkin Sözleşme (Kyoto Sözleşmesi)...18 1.3.3.2 Küresel Ticareti Güvenli Kılma ve Kolaylaştırma Standartları Çerçevesi (DGÖ Standartlar Çerçevesi).....20 1.3.4 Uluslararası Denizcilik Örgütü Bünyesinde Yapılmakta Olan Çalışmalar...21 1.4 TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASI VE OTOMASYON ÇALIŞMALARI.......22 1.5 GÜMRÜKLER VE TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASI...25 i
İKİNCİ BÖLÜM TEK PENCERE 2.1 TEK PENCERENİN TANIMI.....33 2.2 TEK PENCEREYE İLİŞKİN ALTERNATİF YAKLAŞIMLAR....34 2.2.1 Tek İdare....35 2.2.2 Tek Otomatik Sistem....36 2.2.3 Tek Bilgi İşlem Servisi...38 2.3 TEK PENCERENİN AMACI...39 2.4 TEK PENCERE VE KURUMSAL YAPI..40 2.5 TEK PENCERENİN UYGULANMASI İÇİN GEREKLİ KOŞULLAR VE UYGULAMA SIRASINDA KARŞILAŞILAN ZORLUKLAR. 42 2.6 TEK PENCERENİN FAYDALARI...44 2.7 ULUSLARARASI KURULUŞLAR TARAFINDAN YÜRÜTÜLEN TEK PENCERE ÇALIŞMALARI. 46 2.7.1 DTÖ Tarafından Yürütülen Çalışmalar..46 2.7.2 BM Tarafından Yürütülen Çalışmalar...47 2.7.3 DGÖ Tarafından Yürütülen Çalışmalar... 48 2.7.3.1 DGÖ Veri Modeli......51 ii
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ÜLKE UYGULAMALARI 3.1 İSVEÇ TEK PENCERE UYGULAMASI.. 56 3.1.1 Sistemin Kuruluş ve Tarihçesi.. 56 3.1.2 İsveç Tek Pencere Uygulamasının Temel Yapısı...57 3.1.3 İsveç Tek Pencere Uygulamasında Taraflar ve Gümrük İdaresinin Konumu........59 3.1.4 Sistemin Faydaları....61 3.1.5 Yapılması Düşünülenler....63 3.2 ABD TEK PENCERE UYGULAMASI. 64 3.2.1 Sistemin Kuruluşu ve Tarihçesi.... 64 3.2.2 ABD Tek Pencere Uygulamasının Temel Yapısı........65 3.2.3 ABD Tek Pencere Uygulamasında Taraflar ve Gümrük İdaresinin Konumu.... 67 3.2.4 Sistemin Faydaları.... 68 3.2.5 Yapılması Düşünülenler.......68 3.3 SİNGAPUR TEK PENCERE UYGULAMASI.....69 3.3.1 Sistemin Kuruluşu ve Tarihçesi.....69 3.3.2 Singapur Tek Pencere Uygulamasının Temel Yapısı......70 3.3.3 Singapur Tek Pencere Uygulamasında Taraflar ve Gümrük İdaresinin Konumu.......72 3.3.4 Sistemin Faydaları....... 72 3.3.5 Yapılması Düşünülenler...73 iii
3.4 AB DE YAPILMAKTA OLAN TEK PENCERE ÇALIŞMALARI..74 3.4.1 AB deki Otomasyon Çalışmaları......75 3.4.2 AB deki e-gümrük Çalışmaları........ 78 3.4.3 AB de Tek Pencere Çalışmaları........81 3.4.4 AB de Tek Pencere nin Faydaları.....90 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE DE TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASI VE TEK PENCERE ÇALIŞMALARI 4.1 TÜRKİYE DE GÜMRÜK İŞLEMLERİ VE İLGİLİ İDARELER.....93 4.2 TÜRK GÜMRÜK İDARESİ VE TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASI ÇALIŞMALARI.....101 4.3 ULUSLARARASI ALANDA YÜRÜTÜLEN ÇALIŞMALAR VE TÜRKİYE.... 104 4.3.1 DTÖ ve BM Bünyesinde Yürütülen Çalışmalar..... 104 4.3.2 DGÖ Kapsamındaki Çalışmalar..105 4.3.3 Uluslararası Denizcilik Örgütü Bünyesindeki Çalışmalar......106 4.3.4 AB de Yürütülen Çalışmalar.......107 4.4 TÜRKİYE DEKİ E-DEVLET VE TEK PENCERE ÇALIŞMALARI....108 iv
BEŞİNCİ BÖLÜM TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASI VE TEK PENCERENİN EKONOMİK BOYUTU 5.1 TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASI VE TEK PENCERENİN FAYDALARI.... 117 5.2 TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASININ FAYDALARINA İLİŞKİN NİCELİKSEL ÇALIŞMALAR...121 5.3 TEK PENCERENİN ETKİLERİ..... 127 5.4 TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASININ MALİYETLERİ...130 5.5 TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASININ MALİYETLERİNE İLİŞKİN NİCELİKSEL ÇALIŞMALAR..... 131 5.6 TEK PENCERENİN KURULUM MALİYETİ.. 135 SONUÇ.. xv KAYNAKÇA xix EKLER...xxvii ÖZET.xxxvi ABSTRACT (İNGİLİZCE ÖZET) xxxvii v
KISALTMALAR AB: Avrupa Birliği ABD: Amerika Birleşik Devletleri APEC: Asya Pasifik Ekonomik İşbirliği ASEAN: Güneydoğu Asya Ulusları Birliği ASYCUDA: Bilgisayarlaştırılmış Gümrük İşletim Sistemi BM: Birleşmiş Milletler BM/AEK : Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu BİLGE: Bilgisayarlı Gümrük Etkinlikleri CUSCAR: Gümrük Kargo Mesajı CUSDEC: Gümrük Beyanname Mesajı CUSRES: Gümrük Cevap Mesajı ÇYSP: Çok Yıllı Stratejik Plan DGÖ: Dünya Gümrük Örgütü DTM: Dış Ticaret Müsteşarlığı DTÖ: Dünya Ticaret Örgütü EAGÜ: En Az Gelişmiş Ülke EDI: Elektronik Veri Değişimi EFTA: Avrupa Serbest Ticaret Alanı ETK: Elektronik Ticaret Kurulu ETKK: Elektronik Ticaret Koordinasyon Kurulu FACET: Gelecek Otomasyon Ticaret Çevre Takımı GİK: Gümrük İşbirliği Konseyi GATT: Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması vi
GİMOP: Gümrük İdaresi Modernizasyon Projesi GSYİH: Gayri Safi Yurtiçi Hasıla G.T.İ.P: Gümrük Tarife İstatistik Pozisyonu GY: Gümrük Yönetmeliği GOÜ: Gelişmekte Olan Ülke ISO: Uluslararası Standart Örgütü İTKİB: İstanbul Tekstil ve Konfeksiyon İhracatçı Birlikleri KDEP: Kısa Dönem Eylem Planı KOBİ: Küçük ve Ortak Ölçekli İşletme MERCOSUR: Güney Amerika Ortak Pazarı OECD: Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Teşkilatı OTÇ: Otomasyon Ticari Çevresi SVS: Standart Veri Seti SGİ: Sanal Gümrük İdaresi TBV: Türkiye Bilişim Vakfı TİB: Tek İdari Belge TİM: Türkiye İhracatçılar Meclisi TOBB: Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği TSE: Türk Standartları Enstitüsü TUMN: Tek Ulusal Merkezi Nokta TÜBİTAK: Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu UDÖ: Uluslararası Denizcilik Örgütü UN/CEFACT: BM Ticareti Kolaylaştırma ve Elektronik İş Merkezi UNCTAD: BM Ticaret ve Kalkınma Konferansı vii
UND: Uluslararası Nakliyeciler Derneği UTKK: Ulusal Ticareti Kolaylaştırma Komitesi UTVS: Uluslararası Ticaret Veri Sistemi YEO: Yetkili Ekonomik Operatör viii
TABLOLAR, ŞEKİLLER VE GRAFİKLER Tablo 1: AB de Tek Pencere nin Uygulanması İçin Öngörülen Tarihler...87 Tablo 2: Dış Ticaret İşlemlerinde Kullanılan Toplam Beyanname Sayısı ve Sunum Şekli......94 Tablo 3: Türkiye nin Dış Ticaret Göstergeleri 101 Tablo 4: Ekonometrik Senaryo Analizleri... 123 Tablo 5: Senaryo Analizinin Sonuçları (milyar ABD doları).. 124 Tablo 6: Senaryo Analizinin Sonuçları (GSYİH nın yüzdesi)....125 Şekil 1: Tek İdare nin Yapısı..... 36 Şekil 2: Tek Otomatik Sistemin Yapısı (Bütünleştirilmiş).....37 Şekil 3: Tek Otomatik Sistemin Yapısı (Arayüz)....38 Şekil 4: Tek Bilgi İşlem Servisi......39 Şekil 5: AB de Tek Pencere Uygulamasının Aşamaları.....85 Şekil 6: Örnek Uygulama..113 Şekil 7: Türkiye de e-gümrük Çalışmaları...114 Grafik 1: Ticaretin Kolaylaştırılmasından Elde Edilecek Kazancın Kaynakları (%)...126 Grafik 2: Tek Pencere nin Belge Sayısı, İmza Sayısı ve Sınırda Geçen Süre İçin Değerlendirilmesi.. 128 Grafik 3: Ticaretin Kolaylaştırılması ve Maliyetler..... 132 Grafik 4: Ticaretin Kolaylaştırılması Önlemleri ve Maliyet Kalemleri... 133 ix
EKLER Ek-1:Uygulanmakta veya Geliştirilmekte Olan Uluslararası Tek Pencere Örneklerine Genel Bir Bakış.xxvi Ek-2: Türkiye de Dış Ticarette İstenilen Belgeler...xxix Ek-3: Gemlik Gümrük ve Bursa Serbest Bölge İdareleri nde İşlem Gören Belgeler xxxiii Ek-4: e-belge Projesi nde Yer Alan Taraflar ve Sorumlulukları.xxxiv x
GİRİŞ Gelir elde etmek, üretici ve tüketicileri korumak, çevre ve insan güvenliğini sağlamak, silah ve uyuşturucu ticaretini önlemek gibi amaçlarla ülkeler tarafından eşyaların ve insanların sınırlar arası hareketlerinde, ulusal yasalara göre çeşitli formaliteler uygulanmaktadır. Ticarete konu olan eşyaların geniş bir yelpazede değişiklik göstermesinin bir sonucu olarak da farklı formalite ve prosedürler ve bunlara dayanan farklı belge ve bilgi gereksinimleri ortaya çıkmaktadır. Genel olarak, aşırı ticaret prosedürleri ve belgelerin ticaretin önünde bir engel oluşturduğu kabul edilmektedir. Eşyanın gümrükten çekilmesi ve diğer şartları karşılaması için gümrük idareleri tarafından fatura, konşimento, eşya listeleri, menşe belgeleri gibi belgeler talep edilmektedir. Söz konusu bilgi ve belgelerin tamamlanabilmesi için, gümrük işlemlerine ortalama 29 ila 30 farklı tarafın dahil olduğu ve 40 dan fazla belgede 200 den fazla verinin talep edildiği tahmin edilmektedir. İthalat ve ihracat ile uğraşan ticaret erbabı en az maliyetle ürettikleri ürünlerin yine en az maliyetle sınır geçişlerini tamamlamayı amaçlamakta, üretim maliyetlerine, gümrük işlemleri ya da teknik standartlar gibi farklı maliyet unsurlarının eklenmesinden kaçınmaktadırlar. Ancak, aşırı belge ve bilgi talebi önlerinde bir engel olarak bulunarak uluslararası ticarette yüksek maliyetlere ve gecikmelere yol açmaktadır. Bu nedenle, verimsiz ve tekrarlanan sınır işlemlerinin, dış ticaret açısından olumsuz etkiler yaratabildiği ve başta doğrudan yatırımlar olmak üzere ülkeye gelen yabancı sermayeyi de bir ölçüde engellediği söylenebilir. xi
Ayrıca, basit ve etkin ticaret prosedürlerinin ülkelerin yatırım ortamını geliştirdiği ve uluslararası piyasalardaki rekabet düzeyini artırdığı da göz önüne alındığında, ithalatçı ve ihracatçı ve özellikle de eleman sayısı ve sermayesi sınırlı olan Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler için ticaret prosedürlerinin şeffaf, öngörülebilir ve basit olmasının gerekliliği bir kez daha ortaya çıkmaktadır. Ancak ticaretin kolaylaştırılması çalışmalarının yalnızca ithalatçı, ihracatçı ve devletin faydalarını en üst düzey düzeye çıkacağı sonucuna ulaşmak da doğru değildir. İdari engellerden ve eşyaların sınırlardan geçişinden kaynaklanan maliyetlerin yansıtılmadığı ürünler tüketicilerin eline daha ucuza ulaşmakta ve toplum refahında da artış görülmektedir. Son yıllarda teknolojide görülen hızlı gelişmelerle birlikte, bilginin ülkeler arasında eşyalardan daha hızlı hareket etmesi ve artan ticaret hacminin paralelinde eşyaların sınırlar arası hareketinin hızlandırılması gerekliliği ortaya çıkmıştır. Birçok platformda ticaret imkanlarını ve uluslararası ticaret gücünü artırabilmek için sınırlarda tekrarlayıcı ve zaman kaybettirici prosedür ve formalitelerin ortadan kaldırılmasına yönelik olarak ticaretin kolaylaştırılması başlığı altında çalışmalar yapılmaya başlanmış olup, halen devam etmektedir. Ticaretin kolaylaştırılması çalışmalarında, öncelikli hedeflerden birisi hem sınır idareleri hem de ülkeler arasındaki işbirliğini artırarak, uluslararası düzeyde ticarette kullanılan belgelerin uyumlaştırılmasını, basitleştirilmesini ve azaltılmasını sağlamaktır. xii
Ticaretin kolaylaştırılması başlığı altında uygulanması önerilen bir kavramda bu çalışmanın konusunu oluşturan Tek Pencere uygulamasıdır. Tek Pencere ticaretin kolaylaştırılması kapsamında, ithalat, ihracat ve transitte idareler tarafından talep edilen belgelerin ve verilerin uyumlaştırılarak, bilgi ve belgelerin tekrar tekrar farklı idarelere sunulmadan, tek bir beyan ile tek bir idareye sunulması ve bu idare tarafından diğer ilgili idarelere aktarımı olarak tanımlanabilmektedir. Şu anda dünyada 30 a yakın ülkede Tek Pencere uygulaması bulunmakta olup, genellikle gümrük idareleri lider konumdadır. Bu uygulamalardan bazıları kamu kaynaklı bazıları kamu özel sektör işbirliği ile kurulmuştur. Ancak, her ülkede temel olan verilerin uyumlaştırılması ve birlikte işlerliktir. Bu çalışmada ileriki bölümlerde İsveç, Amerika Birleşik Devletleri ve Singapur uygulamaları ayrıntılarıyla anlatılarak, Avrupa Birliği ve Türkiye de sistemi kurmaya yönelik olarak yapılan çalışmalar hakkında bilgi verilecektir. Çalışmada incelenen ülke örneklerinden Singapur, Tek Pencere sistemini özel sektör kaynakları ile uygulayan bir ülke olmasından, İsveç, AB üyesi olması ve bağımsız bir sistem uygulamasından, ABD ise dünya ticaretindeki payının büyüklüğünden dolayı seçilmiştir. Üyelik yolunda ilerlediğimiz ve bir uyum sürecinde olduğumuz Avrupa Birliği nin uygulamaları ise Türkiye için önem arz etmektedir. Çalışmanın birinci bölümünde ticaretin kolaylaştırılması kavramının tanımına ve bu konuda uluslararası alanda yapılan çalışmalara, ikinci bölümünde Tek xiii
Pencere kavramının tanımına, amaçlarına ve faydalarına yer verilmiştir. Üçüncü bölümünde örnek ülke uygulamalarına ve AB de Tek Pencere konusunda yapılan çalışmalara, dördüncü bölümünde Türkiye tarafından takip edilmekte olan ticaretin kolaylaştırılması çalışmalarına ve uygulanması öngörülen Tek Pencere ye ilişkin yapılan çalışmalara ve son bölümde de ticaretin kolaylaştırılması ile Tek Pencere çalışmalarının ekonomik etkileri ele alınmış olup, fayda ve maliyet analizlerine yer verilmiştir. xiv
BİRİNCİ BÖLÜM TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASI Ülkelerin eşya, hizmet ve sermaye akımlarını izleme ve kontrol etme ihtiyaçları, uluslararası formalite ve prosedürlerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Söz konusu formalite ve prosedürlerin gelir elde etmek, ülke ve çevre güvenliğini sağlamak, silah ve uyuşturucu maddelerin ülkeler arası hareketlerini kontrol etmek gibi birçok amacı bulunabilmektedir. Ancak, bu prosedür ve formalitelerin, ekonomide gereksiz kaynak kullanımına ve firmaların uluslararası rekabet güçlerinin azalmasına neden olmasıdan dolayı, dış ticaret işlemlerindeki gereksiz ve tekrarlayıcı süreçlerin azaltılması gündeme gelmiş ve ticaretin kolaylaştırılması çalışmaları yeni bir boyut kazanmıştır. Ayrıca, dünya ticaret hacmindeki artışlar ve buna paralel olarak teknolojik gelişmeler sayesinde eşyaların ülkeler arasında yer değiştirme süresinin kısalması sonucunda ticaretin kolaylaştırılması çalışmaları ülkeler için bir seçenek olmaktan çok gereklilik haline gelmiştir. 1.1. TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASININ TANIMI Farklı hukuki ve idari yapıları bulunan ülkeler arasında eşyaların uluslararası hareketi nedeniyle ticaretin kolaylaştırılmasının ulusal, bölgesel ve uluslararası boyutları bulunmaktadır. Söz konusu terim, ticaret akımlarını kolaylaştırmak ve sorunsuz hale getirmek üzere atılacak bütün adımları kapsamakta ve ürün testi, 1
işgücü akımları önündeki engeller gibi her çeşit tarife dışı engeli kapsayacak şekilde geniş bir anlamda kullanılmaktadır. 1 Ticaretin daha iyi yönetimini amaçlayan bir süreç olan ticaretin kolaylaştırılması, dar anlamda, ülkeler arasında eşya hareketindeki gerekli belge ve bilgi sunumlarının sistematik olarak daha verimli hale getirilmesi olarak tanımlanabilir. Geniş anlamda ise, ulaştırma, taşımacılık, ithalat ve ihracat işlemleri, gümrük prosedürleri, güvenlik, gelir toplanması, sigortacılık, teknoloji ve istatistik gibi pek çok alanı da içerecek şekilde eşyanın dolaşımı sırasında gerçekleştirilen uygulama, eylem ve formalitelere ilişkin olarak talep edilen bilginin toplanması, sunulması, iletilmesi ve işlenmesi de dahil olmak üzere, uluslararası işlemlerin basitleştirilmesi ve uyumlaştırılması olarak tanımlanabilir. 2 Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) tarafından ticaretin kolaylaştırılması, uluslararası ticarette eşyaların hareketi için gerekli verilerin toplanması, işlenmesi, iletilmesi formalitelerini ve faaliyetlerini kapsayan uluslararası ticaret prosedürlerinin uyumlaştırılması ve basitleştirilmesi olarak tanımlanmaktadır. Doha Deklarasyonu ile transit de dahil olmak üzere eşyaların hareketinin, gümrüklenmesinin ve serbest bırakılmasının hızlandırılması noktaları da önem kazanmıştır. 3 1 The Cost and Benefits of Trade Facilitation, OECD Policy Brief October, 2005 http://www.oecd.org, (Erişim) 2 Haziran 2007, s.2 2 Ö. Çalışkan, Tek İdari Belge Reformu ve Varış Öncesi Kalkış Öncesi Beyanlar, Gümrük Müsteşarlığı Uzmanlık Tezi, Ankara, 2005 3 A. Kleitz, Cost and Benefits of Trade Facilitation, 2002 http://www.unece.org, (Erişim) 5 Haziran 2007 s.1 2
Birleşmiş Milletler/Avrupa Ekonomik Komisyonu na (BM/AEK) 4 göre; ticaretin kolaylaştırılması, ülkenin ticaret çevresini geliştirmek ve ticaret erbabı için uluslararası ticaretteki karmaşık yapıyı ve işlem maliyetlerini azaltmak ve aynı zamanda hükümetlerin kontrol düzeyini daha etkin hale getirmektir. Ticaretin kolaylaştırılmasını, gümrük kapıları, limanlar gibi ulaşımla ilgili hizmetlerin ve fiziksel altyapının modernize edilmesi ve özellikle sınırlardaki etkinlik ve etkililiği artırmayı da kapsayacak şekilde uluslararası ticaret çevresini geliştirmek amacıyla alınacak önlemlerin toplamı olarak kabul eden yaklaşımlarda bulunmaktadır. 1.2. TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASININ AMAÇLARI Ülkelerin uluslararası rekabet güçlerini artırmaları ve gerekli potansiyele sahip bütün işletmelerin dış ticarete katılımlarının sağlanması için dış ticaret işlemlerindeki formalite ve prosedürlerin basitleştirilerek dış ticaret sürecinde daha etkin bir yapının oluşturulması gerekmektedir. 5 Bu bağlamda, ticaretin kolaylaştırılmasının uluslararası rekabet gücü ve yatırım ortamı için temel unsurlardan birisi olduğu söylenebilmektedir. 6 İthalat ve ihracatla uğraşan ticaret erbabı en az maliyetle ürettikleri ürünlerin, yine en az maliyetle sınır geçişlerini tamamlamayı amaçlamaktadır. Bu nedenle üretim maliyetlerine, gümrük işlemleri ya da teknik standartlar gibi farklı maliyet 4 Trade Facilitation, An Introduction to the Basic Concepts and Benefits, UN/ECE, ECE/TRADE/289, (Erişim) www.unece.org 19 Mayıs 2007 5 C. Kalaycı, Ticareti Kolaylaştırma Çalışmaları ve Etkileri, www.dtm.gov.tr (Erişim) 12 Temmuz 2007 s.1-2 6 Lack Of Electronic Customs System Could Hurt Economy, GFP, http://www.siliconrepublic.com, (Erişim) 10 Nisan 2007 3
unsurlarının eklenmesinden kaçınmaktadırlar. Kaynakları ve uluslararası ticaret deneyimleri büyük şirketlere göre daha az olan küçük ve orta ölçekli işletmeler (KOBİ) için her ülke tarafından talep edilen farklı bilgi ve belgeler ek maliyet unsurları yaratmakta ve KOBİ lerin uluslararası ticarette rekabet güçlerini olumsuz etkilemektedir. Verimsiz ve tekrarlanan sınır işlemleri, dış ticaret açısından olumsuz etkiler yaratabildiği gibi, başta doğrudan yatırımlar olmak üzere ülkeye gelen yabancı sermayeyi de bir ölçüde engellemektedir. Bu bağlamda, ticaretin kolaylaştırılması çalışmalarındaki temel amaç, dış ticaretteki formalite ve prosedürlerin basitleştirmesi, fiziksel altyapının ve hizmetlerin geliştirilmesi ve uyumlaştırılması, uygulanan yasa ve düzenlemelerin uyumlaştırılması ile dış ticaret işlemlerinin daha hızlı ve verimli bir şekilde tamamlanarak, işlem maliyetlerini azaltmak ve hem hükümetlerin hem de ticaret erbabının faydalarını en üst düzeye çıkarmaktır. Ticaretin kolaylaştırılması tanım ve amaçlarına bakıldığında; söz konusu kavramın basitleştirme, uyumlaştırma ve standardizasyon olmak üzere üç başlık altında toplanabileceği anlaşılmaktadır. 7 - Basitleştirme; formalite, uygulama ve işlemlerdeki bütün gereksiz aşama ve tekrarlamaların kaldırılması, - Uyumlaştırma; ulusal prosedürlerin, işlemlerin ve belgelerin uluslararası sözleşmeler, standartlar ve uygulamalarla uyumlu hale getirilmesi, 7 Trade Facilitation, WTO Negotiations and UNCTAD, Trade Logistic Branch, UNCTAD, Geneva, 2004 4
- Standardizasyon; prosedürler, uygulamalar ve belgeler için uluslararası alanda kabul edilmiş formatların geliştirilme sürecidir. Ancak, yapılan tanımlardan ticaretin kolaylaştırılması çalışmaları ile yalnızca ithalatçı, ihracatçı ve devletin faydalarının en üst düzeye çıkarılacağı sonucuna ulaşmak da doğru değildir. İdari engellerden ve eşyaların sınırlardan geçişinden kaynaklanan maliyetlerin yansıtılmadığı ürünler tüketicilerin eline daha ucuza ulaşmakta ve toplum refahında da artış görülmektedir. 1.3. TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASI VE ULUSLARARASI KURULUŞLAR Her ülke tarafından uygulanan birbirinden farklı gümrük prosedürlerinin ve sınır kontrollerinin uluslararası ticareti engellediği yönündeki düşünce, hem özel sektör hem de kamu sektörü tarafından çeşitli platformlarda uzun bir süredir dile getirilmektedir. Bunun bir sonucu olarak da, sınır işlemlerinin basitleştirilmesi ve uygulamalarının standartlaştırılması uluslararası düzeyde tartışılan bir konu haline gelmiştir. Bu süreçte, İkinci Dünya Savaşı ndan sonraki dönemde, dünya ticaretini belirli standartlara kavuşturmak amacıyla yapılan çalışmaların sonucunda, Gümrük 5
Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması (GATT) 8, Gümrük İşbirliği Konseyi (GİK) ve Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (OECD) oluşturulmuştur. 9 GATT müzakereleri sonucunda tarife oranlarında büyük indirimler yapılmış olmasına karşın, ülkelerin gümrük işlemleri ve belge şartları gibi tarife dışı engellerin arttığı gözlemlenmektedir. Tarife dışı engellerin ortaya çıkışında, az gelişmiş ülkelerin, GATT kapsamında yürütülen Uruguay Müzakere Turu ile uygulamaya konulan süreçlere uyum sağlamakta zorluk çekmeleri ve bu süreçlerin ekonomik katkılarının kısa vadede ortaya çıkmayacağını düşünmeleri ile söz konusu ülkelerin bireysel davranışları önemli rol oynamıştır. Tarife dışı engellerin ticaretin kolaylaştırması çalışmalarında oynadığı rol de dikkate alındığında Uruguay Müzakere Turu nun ardından ticaretin kolaylaştırılmasına yönelik kurumsal çalışmalar ve yapılanmalar hız kazanmıştır Bu çerçevede, ticaretin kolaylaştırılmasına ilişkin olarak, Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD), BM/AEK, Ticareti Kolaylaştırma ve Elektronik İş Merkezi (UN/CEFACT), Dünya Gümrük Örgütü (DGÖ), DTÖ, Dünya Bankası, OECD, Uluslararası Para Fonu, Uluslararası Denizcilik Örgütü (UDÖ), Uluslararası Sivil Havacılık Organizasyonu, Asya Pasifik Ekonomik İşbirliği (APEC) 10, Güneydoğu Asya Uluslar Birliği (ASEAN) 11, Asya Kalkınma Bankası, Güney 8 Uluslararası ticaretin yürütülmesinde belirleyici rol oynayan ve 1994 yılında imzalanan Marakeş Anlaşması ile Dünya Ticaret Örgütü çatısı altında kurumsal bir nitelik kazanan GATT Ekim 1947 de 23 ülke tarafından imzalanmıştır. 9 O Diriöz, Dünya Gümrük Örgütü ve Dünya Ticaret Düzenine Olan Etkileri, Gümrük Dünyası Dergisi, Sayı 52, Kış, 2007, s.3-4 10 APEC üyesi ülkeler; Avustralya, Brunei, Kanada, Endonezya, Japonya, Malezya, Filipinler, Yeni Zelanda, Singapur, Güney Kore, Tayland, ABD, Tayvan, Hong Kong, Çin, Meksika, Papua Yeni Gine, Şili, Peru, Rusya, Vietnam 11 ASEAN üyesi ülkeler; Filipinler,Malezya,Tayland,Endonezya ve Singapur 6
Amerika Ortak Pazarı (MERCOSUR) 12 gibi çeşitli bölgesel ve uluslararası kuruluşlar tarafından çalışmalar yapılmaktadır. 1.3.1 GATT/ DTÖ Bünyesinde Yapılmakta Olan Çalışmalar Özellikle, 1980 li yılların sonu ve 1990 lı yılların başından itibaren dünyada yaygın olarak kullanılmaya başlanan, sosyal, siyasal ve kültürel yönleri de bulunan küreselleşme kavramının ticaretin küreselleşmesi, mali küreselleşme ve üretimin küreselleşmesi olarak farklı boyutları mevcuttur. Ticaretin küreselleşmesinin, 1947 de kurulan GATT çerçevesinde, gümrük tarifeleri ve kotalarının indirilerek, uluslararası ticaretin evrensel boyutlarda serbestleştirilmesi çalışmaları ile başladığı söylenebilir. 13 Hükümetler arası kuruluşlar içinde önemli bir yere sahip olan DTÖ ve öncülü GATT sisteminin temelinde, tarım, tekstil, sanayi ürünleri, hizmetler, kamu alımları, standartlar, ürün güvenliği, gıda sağlığı ve fikri mülkiyet hakları başta olmak üzere pek çok alanda uluslararası ticaretin temellerini atan 60 civarında hukuki belge ve anlaşma yer almaktadır. 14 GATT müzakereleri sonucunda tarifelerin indirilmesi ve kotaların giderek azaltılmasının ardından, ülkeler tarafından izlenen korumacı politika uygulamaları farklılaşmaya başlamıştır. Tarife ve kotaların dışında kalan ve ticareti kısıtlayan fiziki, teknik ve mali nitelikli her türlü kural ya da uygulamaları içeren tarife dışı 12 MERCOSUR üyesi ülkeler; Brezilya, Arjantin, Uruguay, Paraguay, Venezuela 13 H. Seyidoğlu, Uluslararası İktisat Teori Politika ve Uygulama, 14. baskı, Güzem Yayınları, İstanbul, 2001, s. 189 14 M. Özcan, DTÖ Doha Kalkınma Müzakerelerini Ne Durdurdu? Tarih Tekerrürden mi İbarettir?, Uluslararası Ekonomik Sorunlar, Sayı.24, Şubat 2007 s.22-27 7
engeller, bu süreçte ülkeler tarafından sıklıkla kullanılmaya başlanmıştır. Tarife dışı engellere örnek olarak, farklı ürün standartları, ayırımcı kamu alımı politikaları, kısıtlayıcı fiyatlar ya da dağıtım anlaşmaları, vergilendirme farklılıkları, patent ya da telif haklarının çıkarılması prosedürlerinin zorlukları gösterilebilir. 15 Çok taraflı ticaret müzakerelerinin başarılı sonuçları ile tarife ve kotaların indirilmesinde katedilen mesafeye paralel olarak, uluslararası ticaretin son yıllarda hızla arttığı görülmektedir. Artan ticaret hacmi ise, sınırlardan daha fazla eşya geçmesini dolayısıyla, ulusal idarelerin ellerindeki sınırlı kaynaklarla artan ticaretle baş etmeye çalışmaları sonucunu doğurmaktadır. GATT ın kurumsal bir yapıya kavuşturulmasını sağlayan Uruguay Round müzakereleri sonucunda DTÖ kurulmuş ve söz konusu örgütün en yüksek karar alma organı olan Bakanlar Konferansı nın ilki 1996 yılında Singapur'da, ikincisi 1998 yılında Cenevre'de, üçüncüsü 1999 yılında Seattle da, dördüncüsü 2001 yılında Doha da, beşincisi 2003 yılında Cancun da, altıncısı ise 2005 yılında Hong Kong da toplanmıştır. 1996 yılında Singapur da gerçekleştirilen I. DTÖ Bakanlar Konferansı nda yayınlanan Deklarasyon ile DTÖ müzakereleri kapsamına Ticaretin Kolaylaştırılması dahil edilerek, Mal Ticareti Konseyi tarafından bu alandaki mevcut kuralları yorumlamak ve ortaya koymak üzere ticarette aranan belgelerin basitleştirilmesi hakkında bugüne kadar farklı kuruluşlarca yürütülen çalışmalar çerçevesinde, üye ülkelerin ticaretin kolaylaştırılmasına yönelik öncelik ve 15 www.ikv.org.tr, (Erişim) 24.07.2007 8
ihtiyaçlarını tespit etmek amacıyla, tanımlayıcı ve analitik bir çalışma yürütülmesine karar verilmiştir. 16 DTÖ ye göre, ihracat ve ithalat idari prosedürleri, taşıma formaliteleri, ödemeler, sigorta ve diğer ticaretle ilgili finansal gereklliliker gibi aktiviteler ticareti kolaylaştırma kapsamı içerisinde yer almaktadır. 2001 yılında gerçekleştirilen Doha Turu Müzakereleri, her bir müzakere alanında ayrıntılı bir şekilde, GATT/DTÖ tarihinde daha önceki hiçbir turda görülmemiş sayıda fazla alanda konuyu ele almıştır. Bu alanlar; tarım, hizmetler, sanayi ürünleri, pamuk, ticaretle bağlantılı fikri mülkiyet hakları, kamu sağlığı, ticaretin kolaylaştırılması, kurallar (anti damping ve sübvansiyonlar), bölgesel ticaret anlaşmaları, anlaşmazlıkların halli sistemi, ticaret ve çevre, elektronik ticaret, küçük ekonomiler, ticaret, borç ve finans, ticaret ve teknoloji transferi, DTÖ anlaşmalarının uygulanması, teknik yardımlar, En Az Gelişmiş Ülke (EAGÜ) lerin durumları, Gelişmekte Olan Ülke (GOÜ) ve EAGÜ lere yönelik farklı ve lehte muameleler ve ticaret için yardım olarak sıralanabilmektedir. Doha müzakerelerinde Singapur konuları olarak bilinen ticaret-yatırım, ticaret-rekabet, kamu alımlarında şeffaflık ve ticaretin kolaylaştırılması başlıklarından, rekabet ve yatırımlar tartışmaların merkezini oluşturmuş ve bu konudaki süreç kesinleşmeden ülkeler kamu alımlarında şeffaflık ile ticaretin kolaylaştırılması konularını tartışmak istememişlerdir. Doha müzakereleri sonucunda yayınlanan Deklarasyonun içeriğini oluşturan Çalışma Programı çerçevesinde; Singapur konuları na ilişkin müzakerelerin V. Bakanlar Konferansı ile başlatılmasına karar verilmiş ve müzakereleri izlemek üzere Ticaret Müzakereleri 16 D. Aktekin, Ticaretin Kolaylaştırılması Gümrük İdarelerinin Rolü, Gümrük Müsteşarlığı Uzmanlık Tezi, Ankara, 2003 9
Komitesi oluşturulmuştur. Müzakerelerin, daha önce başlatılan İleri Tarım ve Hizmetler Ticareti müzakereleri de dahil olmak üzere, bir bütün olarak her konuda mutabakat sağlanmadıkça hiçbir konuda mutabakat sağlanamayacağı kuralına göre, 1 Ocak 2005 tarihine kadar tamamlanması karar altına alınmıştır. Ticaretin Kolaylaştırılması ile ilgili olarak V. Konferansa kadar geçecek süre zarfında Mal Ticareti Konseyi GATT 1994'ün transit geçiş serbestisine ilişkin V'inci maddesi, ithalat ve ihracatla ilgili ücret ve formalitelere ilişkin VIII'inci maddesi ile ticarete ilişkin düzenlemelerin uygulanması ve yayımlanmasına ilişkin X'uncu maddesinin ticaretin kolaylaştırılması ile ilgili yönlerini açıklığa kavuşturmak, geliştirmek ve üyelerin önceliklerini belirlemekle görevlendirilmiştir. 17 Söz konusu maddeler içerisinde gümrükleri ilgilendiren hükümler de yer almaktadır. Cancun sonrası çalışmalarda ticaretin kolaylaştırılması, diğer Singapur konuları yla kıyaslandığında üzerinde daha kolay uzlaşı sağlanabilecek bir başlık olarak ortaya çıkmıştır. Nitekim, Temmuz 2004 sonunda yapılan DTÖ Genel Konsey Toplantısında, konunun tek taahhüt kapsamında Doha gündemine dahil edilerek müzakereye açılması karara bağlanmıştır. Buna göre, ticaretin kolaylaştırılması alanında müzakerelerin, Doha Müzakere gündemine ilişkin, Temmuz Paketi olarak adlandırılan 01 Ağustos 2004 tarihli Genel Konsey Kararı nın D ekinde yer alan esaslar çerçevesinde gerçekleştirilmesine ve Ticaret Müzakereleri Komitesi altında 17 Ticaretin Kolaylaştırılması, DTÖ IV. Bakanlar Konferansı Katar/ Doha (9-14 Kasım 2001) www.dtm.gov.tr, (Erişim) 23.Haziran 2007 10
oluşturulacak Ticaretin Kolaylaştırılması Müzakere Grubu nda ele alınmasına karar verilmiştir. 18 Bu konuda müzakerelerin, transit geçişe tabi olanlar da dahil olmak üzere eşyaların gümrüklerden çekilmesi ve dolaşımının hızlandırılması amacıyla GATT 1994 ün V., VIII. ve X. maddelerinin açıklığa kavuşturulması ve geliştirilmesi hedefiyle yürütülmesi ve müzakerelerin, bu alanda kapasite artırılmasını teminen özellikle fiziksel altyapısı eksik olan gelişmekte olan ülkelere teknik yardım ve desteğin güçlendirilmesi amaçlanmıştır. Ticaretin Kolaylaştırılması Müzakere Grubu, 15.11.2004 tarihinde gerçekleştirdiği ilk toplantısında çerçeve metnin D ekinde yer alan hususlar temelinde çalışma programını belirlemiştir. Müzakere Grubu nun 22-23 Kasım 2004 tarihlerinde yapılan ikinci toplantısında ise bu alanda faaliyet gösteren uluslararası örgütlerin sunumları ile genel çerçeve oluşturulmaya çalışılmıştır. Toplantılarda, üyelerin müzakere sürecinden beklentisi genel olarak şeffaflık, etkinlik, tutarlılık, öngörülebilirlik ve ayrımcı olmama prensipleri temelinde gümrük işlemlerinin kısaltılması ve basitleştirilmesi, formalitelerin azaltılması, gümrük harç ve ücretlerinin makul düzeyde belirlenmesi, ticaretin kolaylaştırılmasına yönelik ihtiyaç ve öncelikler dikkate alınarak kapasite artırımına yönelik teknik yardım sağlanması şeklinde ortaya çıkmıştır. 18 Y. Duval, Cost and Benefits of Impementing Trade Facilitation Measures Under Negotiations at the WTO: an Exploratory Survey, Artnet Working Paper Series, No:3, January, 2006, s.3 11