ZAMANSAL COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİ (ZCBS)- NÜFUS NÜFUS SAYIM VERİLERİNE İLİŞKİN VEKTÖR TABANLI BİR TEMATİK ZCBS UYGULAMASI

ZAMANSAL COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİ (ZCBS)- NÜFUS NÜFUS SAYIM VERİLERİNE İLİŞKİN VEKTÖR TABANLI BİR TEMATİK ZCBS UYGULAMASI TEMPORAL GIS: A CASE STUDY USING CENSUS DATA Ş. Dal, M. Başaraner, M. Selçuk Yıldız Teknik Üniversitesi İnşaat Fakültesi, Beşiktaş,İstanbul sahideceber@yahoo.com, mbasaran@yildiz.edu.tr, selcuk@yildiz.edu.tr ÖZET Günümüzde Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) çoğunlukla gerçek dünyanın anlık bir temsilini sunmaktadır. Oysa veriler zamanla değişir ve bunların bilgi sistemine yansıtılmaması veya farklı zaman aralıklarında yansıtılması bilgi tutarlılığını bozar. CBS; jeoloji, jeofizik, arkeoloji, pazarlama, çevre bilimleri, demografi ve tarım gibi bir çok alanda yaygın olarak kullanılmaktadır ve bu alanlara ilişkin uygulamalar, genellikle coğrafi olguların geometrik ve/veya semantik değişimlerinin zamana dayalı modellenmesi, analizi ve görselleştirilmesine gereksinim duyarlar. Bu yüzden zaman ın CBS ile bütünleştirilmesi son yıllarda önem kazanmış ve bunun sonucunda farklı disiplinlerin daha karmaşık zamana bağlı mekansal araştırmalarına yanıt verebilmek için zamansal CBS (ZCBS) ortaya çıkmıştır. ZCBS, hem mekansal hem de zamansal değişimleri kayıt etme, analiz etme, işleme ve görselleştirmeye olanak tanır. Bu yazıda, 1927-2000 yılları arasında Türkiye deki nüfus ve il sınırı değişimlerinin vektör tabanlı bir tematik ZCBS içinde modellendiği, analiz edildiği ve görselleştirildiği, MapInfo Professional ile gerçekleştirilen bir uygulama sunulmaktadır. Anahtar Kelimeler: Zamansal CBS, Zamana Bağlı Mekansal Analiz, Zamana Bağlı Mekansal Görselleştirme, Tematik Veri, Tematik Kartografya ABSTRACT Geographic information system(s) (GIS) today mainly use(s) an instantaneous representation of the real world. Whereas, the data changes in the course of time and the fact that these are not reflected into the information systems or these are reflected in different time intervals spoils the information consistency. GIS has been widely used in many fields such as geology, geophysics, archaeology, marketing, environmental science, demography and agriculture etc., and their applications usually need time-based modelling, analysis and visualization of geometric and/or semantic changes of geographic phenomena. For this reason, time integration into GIS has gained importance in recent years and as a result of this, temporal GIS (TGIS) emerged to be able to answer more complicated spatio-temporal inquiries of different disciplines. TGIS enables recording, analysing, processing and visualizing the both spatial and temporal changes. In this paper, a case study is presented implemented in MapInfo Professional, where the population and city boundary changes in Turkey during the period 1927-2000 is modeled, analyzed and visualized in a vector-based thematic TGIS. Key Words: Temporal GIS, spatio-temporal analysis, spatio-temporal visualization, thematic data, thematic cartography

1. GİRİŞ Veri yapıları ne kadar geliştirilmiş olurlarsa olsunlar günümüzdeki coğrafi bilgi sistemlerinin çoğu gerçek dünyanın statik görüntüsünü temsil ederler. Tipik olarak CBS içindeki bilgilerin eldeki uygulama ile doğrudan ilişkili olan bir alt bölümü sürekli güncel olarak tutulur; çünkü verinin bu bölümü CBS nin sahibi olan kuruluşun sorumluluğundadır. Verinin geri kalan kısmı ise genellikle başlangıçta diğer kuruluşlardan toplanır ve CBS nin ömrü boyunca düzenli olarak güncelleştirilemez, belki de hiç güncelleştirilmez. Örneğin; Orman Bakanlığı topografik verileri birkaç yıl önce üretilmiş olan topografik haritalardan veya sayısal formattaki topografik veri setlerinden toplar. Fakat sadece kendi verilerini (orman yollarını vb.) güncelleştirir. Coğrafyayı meydana getiren temeller; mekan, mekandaki ilişkiler ve mekandaki değişikliklerdir. Dolayısıyla, coğrafi bilgi zaman içinde değişime uğrar. Veri tabanı yönetim sistemi (VTYS) zamana bağlı değişimleri tutabilecek özellikte ise ve tasarım da ona göre yapılmışsa semantik (öznitelik) verilerdeki değişimler kolayca anlaşılabilir, modellendirilebilir ve temsil edilebilirler. Ancak coğrafi verinin geometrik bileşeni de zamanla değişir. Bunun sonucu olarak coğrafi nesneler arasındaki topolojik ve düzen ilişkileri de değişime uğrayabilirler. Klasik CBS de bu değişiklikleri tutacak zaman ekseni bulunmaz. Fakat pek çok CBS uygulaması zamana göre değişken süreçlerin modellendirilmesini ve temsil edilmesini gerektirir. Bu gibi uygulamalara örnek olarak çevre, kadastro, iklim, nüfus, araç görevlendirme, acil durum yönetimi, orman yönetimi vb. verilebilir. Mekansal ilişkilere dayalı olarak coğrafi veriyi analiz etme, sunma ve depolama yeteneklerinden dolayı CBS kullanımı hızla büyümektedir. Bununla birlikte; nüfus, ekonomik aktiviteler, taşımacılık faaliyetleri, trafik şartları ve daha bir çok alanda zamanla birlikte değişiklikler olmaktadır. Zamansal CBS, zamansal bilgiyi kayıt ederek nerede, ne zaman ve ne oldu gibi sorulara cevap verebilmektedir. Langran a göre zamansal CBS nin temel fonksiyonları; keşif, analiz, güncelleme, kalite kontrol, planlama ve görselleştirmedir (Ott and Swiaczny, 2001). Keşif; hem bilgisayar kayıtları hem de fiziksel dünyadaki değişiklikler için çalışılan alana ilişkin eksiksiz tanımlamaları kayıt etmeyi gerektirir. Analiz; değişikliklerin etkileri veya nedenlerini, zamanla birlikte mekansal desendeki değişiklikleri ve bunlara ek olarak mekansal olayların keşfini gerektirmektedir. Güncelleme; veri tabanı için geçerli olan en son bilginin sağlanmasıyla ilgilidir. Kalite kontrol; gerçek dünya olayları hakkındaki tarihsel bilgiye dayalı olan yeni bilginin, geçerliliği ve tutarlılığını kontrol ederek hataların minimize edilmesi anlamına gelir. Planlama; kesin bir zaman periyodunun geçmesi veya verilerdeki değişiklikler olaylar gibi önceden tanımlanmış eylemleri harekete geçirmeye izin veren bir mekanizmadır. Görselleştirme; zamansal değişikliklerin sunumunu gerektirmektedir. Günümüzde CBS, tarımsal alanların %20 sinden fazlasını kaplayan taşkın ne zaman meydana geldi? veya 1980 ve 1990 yılları arasında orman sınır değişikliklerini göster gibi sorulara yanıt verebilmektedir. Bu nedenle Zamansal CBS nin yararı ve gerekliliği açıktır. Şekil 1.1 de iki arazi kütlesi geçmişte birleşikmiş ama şimdi birbirinden ayrılmış ve bir köprü yapımıyla ulaşım sağlanmıştır. Basit sorgulamalar ilgilenilen öznitelikteki değişimler veya hareketler içindir. Karmaşık sorgulamalar geçmişteki olayları açıklamak için veya gelecekteki olayları tahmin etme amaçlıdır. Klasik CBS nin fonksiyonlarını anlamak için, nesneler için zamansal bilgi CBS de kullanılan veri modellerine eklenmek zorundadır.

Coğrafi veri; geometri ve öznitelik birleşimi ile tanımlanabilir ama aşağıdaki sorgulamalara bu CBS ile cevap verilemez. Zaman bileşenin eksikliği geçmişteki olayların analizini ve gelecek tahminini zor ve imkansız hale getirir. Bu nedenle ZCBS nin kullanımı kaçınılmaz olacaktır. Şekil / Figure 1.1 İki arazi yığını için ZCBS sorgulamaları / TGIS queries for two land masses (Candy, 1995). 2. CBS DE ZAMANA BAĞLI MEKANSAL VERİLERİN MODELLENMESİ Coğrafi nesneler yaratılmalarından yok olmalarına kadar sürekli olarak var olurlar. Yaşamı boyunca bir coğrafi nesne evrimsel bir süreç geçirir ve birtakım olaylardan etkilenir. Bütün bunlar coğrafi nesnenin geometrisinin (konum ve biçiminin) ve semantiğinin (özniteliklerinin) değişmesine neden olur. Bir coğrafi nesnenin değişimleri çeşitli türlerde karakterize edilebilir (Sarbanoğlu, 1996): Sürekli Değişimler Birçok olgunun doğası sürekli karakterdedir. Ancak süreklilik evrimin hızı, denizin sürekli ancak çok yavaş olarak biçimini değiştirdiği kıyı çizgisi ile bir kaç saat içinde dramatik olarak değişebilen bir hava sisteminde olduğu gibi büyük farklılıklar gösterir. Kesikli değişimler Bazı değişimler; orman yangını, deprem, toprak kayması veya kazalarda olduğu gibi ani değişiklikler gösteren yapıdadır. Eğer güncelleştirme, zaman ölçeği uygun olarak ayarlanmamış ise bu gibi ani değişiklikler yakalanamayabilir. Salınımlı değişimler Bazı coğrafi nesneler mevsim, gel-git, buzul ön çizgisi, avlanma alanları, bitki örtüsü gibi dönemsel olaylardan etkilenirler. Bu olayların çoğu kolayca modellenebilir özelliktedir. Geçici değişimler

Bazı coğrafi nesneler durumlarını geçici olarak değiştirirler. Örneğin; bir binanın inşaatı veya yoldaki buzlanma gibi. Eğer bu olaylar CBS nin veri toplama anında olursa ve CBS belli bir zaman ölçeğinde uygun güncelleştirme düzeninden yoksun ise bu nesneler yanlışlıkla geçici durumlarında temsil edilmiş olur. Coğrafi nesnelerin değişimleri, çoğunlukla yukarıda sözü edilen türlerin bir karması olarak gerçekleşir. Bir akarsuyun şekli, genişliği ve akışı, toprağın nem oranı, bir buzulun biçim ve konumu, kıyı çizgisi, yol durumu, binalar, kirlenme, bitki örtüsü, ormanda yayılmış olan bir hastalık hepsi zaman içinde değişirler. Coğrafi nesnelerin semantik ve geometrik özelliklerinin zamana bağlı değişimleri ayrı olarak analiz edilebilir. 2.1 CBS de Zamana Bağlı Değişimlerin Modellenmesi ve Temsili Coğrafi nesneler insanlar tarafından algılandıkları biçime uygun olarak şöyle modellendirilirler (Sarbaoğlu, 1996): coğrafi nesne = geometri + öznitelik Bu mantıksal model bilgi sisteminde şöyle bir genel modelde temsil edilir: coğrafi bilgi = geometrik bilgi + öznitelik bilgisi Zamana bağlı değişimler de ele alındığında bu formüle bir bileşen daha eklemek gerekir: zamansal coğrafi bilgi = geometri + hareket + öznitelik Bugün pek çok CBS uygulamasında, denizde bir petrol sızıntısının izlenmesi veya otomatik araç/gemi navigasyonun da olduğu gibi, coğrafi nesnelerin hareket bilgisine de gerek duyulur. Hareket bilgisi geometri verisinden türetilebilir. Ancak bunun için geometri verisi ile birlikte zaman verilerinin de kaydedilmesi gereklidir. Durumlar, olaylar ve ifadeler zamansal CBS de üç ana varlıktır. Durumlar, coğrafi olayların geometrik dağılımını tanımlarlar. Olaylar, zaman içindeki doğa olayları için durum değişikliklerinin nedenidir. İfadeler, keşfedilen ve ölçülen değişikliklerin nasıl olduğunu tanımlar. Bu yüzden durumlar, olaylar ve ifadeler kombine edildiğinde alanda ne var, ne oldu ve nasıl oldu gibi sorulara cevap verebilir (Ott and Swiaczny, 2001). Coğrafi mekanda nerede, hangi değişikliğin, ne zaman meydana geldiği hakkında bilginin açık ve kesin olması zamansal CBS nin özüdür. Klasik CBS veri modellerinde, temel kavram konumdur. Temel CBS birimleri, geometrik nesneler (noktalar, çizgiler, poligonlar ve raster yapı elemanları) ve bunların statik öznitelikleridir. Zamansal CBS konum bazlı analizlerin (örneğin; arazi kullanım değişiklikleri ve ekolojik kalıtım) ve işlem bazlı değişikliklerin (örneğin; yangın yayılması ve fırtına yayılması) her ikisini de desteklemelidir. Öznitelikler; noktalar, çizgiler, poligonlar veya raster yapı elemanları ile birleştirilmiştir. 2.2 CBS ye Zamanın Entegre Edilmesi Zamansal CBS; x, y, (z) ve t boyutları ile üç ya da dört boyutlu (3B/4B CBS) olarak adlandırılabilir. Bununla birlikte, CBS terminolojisinde 3B CBS genellikle konum ve yüksekliği

(geometrik boyut) ifade etmek için kullanılmaktadır. 4B CBS ile ise genellikle zamansal CBS kastedilmektedir. Zamansal CBS, mekansal nesnelerin hem geometrisindeki hem de özniteliklerindeki zamansal değişiklikleri kayıt etme yeteneğine sahip olmak zorundadır. Zamansal veri tabanları yapılandırılırken yaygın olarak kullanılan iki tür zamandan söz edilebilir: Uygulama zamanı: Geçerli zaman, dünya zamanı, olay zamanı veya mantıksal zaman olarak da adlandırılmaktadır. Kayıt zamanı: İşlem zamanı, veri tabanı zamanı, sistem zamanı, fiziksel zaman veya güncelleştirme zamanı olarak da adlandırılmaktadır. Zamana bağlı bir veri tabanında Veri tabanına göre 14 Nisan 1994 saat 21:00 de X parselinin hissedarları kimlerdi? gibi bir soruyu yanıtlayabilmek için hem uygulama zamanının hem de kayıt zamanının tutulması gerekir. Bu bazı karışıklıkların önlenmesi için zorunludur. Yıllık taşınmaz mal vergilerinin, mükelleflerin banka hesaplarından otomatik olarak kesilmesine dayalı bir vergilendirme sisteminde her iki zamanın da kaydedilmesi gereklidir. Aksi takdirde örneğin B olayı 1 nolu arazi sahibi hisselerini 3 nolu arazi sahibine sattı ise ve C olayı yıllık vergiler banka hesaplarından tahsil edildi ise durum çözülemez ve yanlışlık yapılır (Sarbanoğlu, 1996). Nesneler her iki zaman tarafından tanımlanırsa bu tür nesnelere çift zamanlı nesneler denir. Yukarıdaki zaman türlerine ek olarak Candy (1995) ölçüm zamanından söz etmiştir. Candy (1995) ye göre, her coğrafi nesneyi takip etmek için bir çok olanaklı zaman vardır. Nesnelerin başlangıç ve bitiş tarihleri vardır. Nesnedeki değişikliğin olduğu zaman uygulama zamanı, bu değişikliğin ölçüldüğü zaman ölçüm zamanı, değişikliğin CBS ye girildiği zaman ise kayıt zamanıdır. Burada önemli nokta olarak uygulama zamanı genelde çok hassas olarak bilinmez ama ölçüm zamanından tahmin edilir. Şekil 2.13 de farklı zaman türleri, yol üzerindeki taşkın örneği kullanılarak açıklanmıştır. Nesneyi tanımlamak için CBS içerisine x, y, (z), t ve öznitelik değeri girilir. Zaman değerini, uygulama veya kayıt zamanı temsil edebilir.

Şekil / Figure 2.1 Zamanın türleri / Types of time (Candy, 1995). 3. ZAMANSAL VERİ MODELLERİNE GENEL BAKIŞ CBS literatüründe yaygın kabul gören 5 adet ZCBS veri modeli bulunmaktadır. Bunlar; Basit anlık durum modeli: Tüm coğrafi tabaka ile zamanı kayıt eder. Güncelleme modeli: Her coğrafi detay için zamanı kayıt eder. Mekan-zaman karma modeli: Zaman içerisinde temel geometrik topolojiyi sunar. 3 ve 4 boyutlu karmaşık model: Zamana bağlı mekansal birleştirme işlemlerine ve sorgulama işlemlerine izin veren daha gelişmiş modeldir. Bütünleşik model: Vektör ve raster modellerin kombinasyonudur. Çok yönlü ZCBS için veri modeli seçimi kritiktir. Yukarıda açıklanan modeller zamana bağlı mekansal veriyi depolar ve tanımlar. Her model avantaj ve dezavantajlara sahiptir. Tablo 3.1 de beş adet ZCBS modeli değerlendirilmiştir. ANLIK DURUM (vektör) GÜNCELLEME (vektör) KARMA 3 ve 4 BOYUTLU ENTEGRE CBS YAPILANDIRMA İYİ ORTA ZAYIF ZAYIF ORTA PERFORMANS İYİ ZAYIF ORTA ORTA ZAYIF VERİ HACMİ ZAYIF İYİ İYİ İYİ ZAYIF VERİ GİRİŞİ İYİ İYİ ORTA ZAYIF İYİ DÜZENLEME İYİ İYİ ORTA ZAYIF ORTA ZAMANSAL ZAYIF ORTA ORTA İYİ İYİ SORGULAMA/ANALİZ ZAMANSAL ZAYIF ZAYIF ORTA İYİ ORTA MODELLEME VERİNİN ZAYIF ORTA ORTA İYİ ORTA GÖRSELLEŞTİRİLMESİ KULLANIM KOLAYLIĞI İYİ ORTA ORTA ZAYIF ZAYIF Tablo / Table 3.1 Genel ZCBS fonksiyonları için ZCBS veri modellerinin basit karşılaştırılması / A simple comparison of TGIS data models for general TGIS functions (Candy, 1995). 4. ZAMANSAL VERİ TABANI TÜRLERİ Bir veri tabanında zamansallık farklı yollardan ifade edilebilir. Buna göre zamansal veri tabanı türlerini şöyle sıralayabiliriz (Ott and Swiaczny, 2001): Statik veri tabanları: Yalnızca şu anki geçerli bilgiyi kayıt eder. Bazen yeni acil bir

veri eski verinin üzerine tekrar yazılabilir. Statik geri dönüşümlü veri tabanları: Veri tabanına her zaman eski verinin yanına yeni veriyi ekler. Ne yazık ki tüm veriler gereksiz olarak kayıt edilmek zorundadır. Bu yüzden bu yaklaşım diğer tüm durumlar için pek geçerli bir sonuç vermemektedir. Bu yaklaşım veri güvenliği sebebiyle güncelleştirme işlemi için uygulanmaktadır. Bu durumda yalnızca veri tabanı zamanı kayıt edilir. Tarihsel veri tabanları: Bu yaklaşım olayın meydana geldiği geçerli zaman kullanılır. Çift zamanlı veri tabanları: Çift zamanlı veriyi tutar. Her nesne için uygulama zamanı ve kayıt zamanı tutulur. 5. KARTOGRAFYA DA STATİK VE DİNAMİK GÖRSEL DEĞİŞKENLER Coğrafi bilgilerin özelliklerinin görsel olarak sunulması ile ilgili olarak kartografya da görsel (grafik) değişkenler kullanılmaktadır. Bunun yanında, modern kartografya; dinamik sunumlar için de görsel değişkenler geliştirilmiştir. Bu bağlamda, görsel değişkenler iki başlık altında incelenebilir: Statik Görsel Değişkenler: Şekil 5.1 de görülen geleneksel görsel değişkenler, statik görsel değişkenler olarak adlandırılmaktadır (Kraak, 2001; Yücel, 2002). Şekil / Figure 5.1 Statik görsel değişkenler / Static visual variables (Kraak, 2001). Dinamik Görsel Değişkenler: Dinamik görsel değişkenler, Dibiase ve MacEachren tarafından ortaya konmuştur (Kraak and Klomp, 1995): An: An, kartografik animasyon süresince haritada değişen elemandır. Zamansal ve zamansal olmayan animasyon için kullanılabilir.

Süre: Gerçek zamandaki elemanın süresini gösterir ve animasyon süresince görülebilir. Sıklık: Dinamik görsel değişken olan sıklık grafik elemanın meydana geliş oranı için kullanılır. Sıra: Animasyon gerçekte; verilen sırada tek tek çerçevelerin sunumudur. Zamansal verinin kronolojik olarak sunumu, büyük olasılıkla kartografik animasyon formunda kullanılır. Değişim Oranı: Değişim oranı M/D olarak tanımlanır. M: Büyüklüğün değişimi, D: Her bir durumun süresidir. Eğer M artarken D aynı kalırsa animasyon ani olacaktır. Eğer D artarken M sabit kalırsa değişim azalacaktır. Değişim oranı hem zamansal hem de zamansal olmayan animasyonda kullanılabilir. Eşzamanlılık: Eşzamanlılık 2 veya daha fazla olayın her biriyle bir animasyon içinde eş zamanlı gelişimlerini göstermesiyle ilgilidir. Eşzamanlılık açıkça görüldüğü gibi yalnızca zamansal ilişkiler için çalışmaktadır. Şekil / Figure 5.2 Dinamik görsel değişkenler / Dynamic visual variables 6. VEKTÖR TABANLI BİR TEMATİK ZCBS UYGULAMASI Uygulamada ülkemizdeki illerin, 1927 den 2000 yılına kadar sınırlarındaki (geometrik) ve nüfuslarındaki (öznitelik) değişimleri içeren vektör tabanlı bir tematik ZCBS oluşturulmuştur (Dal, 2004). ZCBS de yer alan varlıklar Tablo 6.1 de görülmektedir. Nüfus verileri, Devlet İstatistik Enstitüsü İstanbul Bölge Müdürlüğü nden elde edilmiştir. İllerin oluşum tarihleri ise valiliklerin internet sitelerinden elde edilmiştir. İl sınır değişimleri, mevcut haritalardan yararlanarak girilmiştir. Sistemde her ilin sınır (geometrik) değişimine bağlı olarak farklı kayıtları/versiyonları yer almaktadır. Nüfus (öznitelik) değişimleri için yeni bir kayıt/versiyon oluşturulmamış, bunun yerine pratik açıdan her yeni nüfus sayımı bir saha (sütun) olarak girilmiştir. Uygulama iki aşamadan oluşmaktadır. İlk aşamada, MapBasic ile MapInfo ortamında her bir ilin kaç tane versiyonu olduğunu gösteren ve ilin istenilen versiyonunu görmeyi sağlayan, seçilen ilin hangi yıllarda değişime uğradığı ve bu yıllardaki sınırını görmeyi sağlayan ve her bir ilin hangi ilçelere sahip olduğunu gösteren ve istenilen ilçeyi görmeyi sağlayan bir arayüz oluşturulmuştur (Ek-1). İkinci aşamada, Türkiye nin 1927 den 2000 yılına kadar nüfus ve sınır değişimleri; nüfus sayım yıllarına göre dinamik olarak oluşturulan tematik haritalar ile animasyon hazırlanarak sunulmuştur. Bu aşamada nüfus ve sınır değişimlerinin dinamik sunumu için Delphi de çalışmanın daha pratik olacağı anlaşılmış ve bu nedenle MapBasic

komutları, Delphi içinde kullanılarak bağımsız çalışan ikinci bir program oluşturulmuştur. Tematik haritalar oluşturulurken, illerin ilgili nüfus sayım tarihindeki en son versiyonları, veri tabanından otomatik olarak türetilmektedir. Ayrıca programda, etkileşimli olarak da tematik oluşturmak da mümkündür. Zamana bağlı değişimlerin izlenebilmesi ve anlaşılabilmesi için kartografik tekniklerden yararlanarak zamansal değişimleri gösteren dinamik bir tematik harita oluşturulmuş ve animasyon hazırlanmıştır. Dinamik değişkenlerden süre, değişim oranı ve sıra; geleneksel değişkenlerden ise renk, öznitelik değişimlerini göstermek için kullanılmıştır (Ek-2). Tablo / Table 6.1 Sistemdeki varlıklar, geometrileri ve öznitelikleri / Entities, their geometries and attributes in the system VARLIK GEOMETRİ ÖZNİTELİKLER TABLO ADI İLLER ALAN IL_ID, IL_ADI, ILLER OLUSUM_TARIHI, VERSIYON NÜFUS - IL_ID, N1927..N2000 NUFUS 7. SONUÇLAR Bu çalışmada zamansal CBS nin temel kavramları üzerinde durulmuş ve bir uygulama sunulmuştur. CBS de zamansal bilgiyi modelleme çalışmaları 1980 li yılların ortalarında başlamıştır ve son yıllarda bu konuda yoğun çalışmalar yapılmaya başlanmıştır. Zamansal CBS nin amacı; zamana bağlı mekansal verinin analiz edilmesi, yönetimi ve işlenmesidir. Bununla birlikte, herhangi bir bilgi sisteminin yetenekleri büyük oranda veri modellerinin tasarımına bağlıdır. Veri modelleri; kurallar, işlemler ve nesne türlerini tanımlamaktadır (Ott and Swiaczny, 2001). Eğer Zamansal CBS, iyi bir veri modeline sahip değilse, zamansal bilginin analizi ve sorgulanması etkili olmayacaktır (Nadi and Delavar, 2003). Bugünkü yeni kuşak veri tabanı modellendirme teknikleri öznitelik bilgilerinin zamanla değişimini kontrol altında tutabilecek olanaklar sunmaktadır. Ancak geometrik bilgiler de gerçekten zamanla değişmektedir. CBS de bu değişimlerin doğru biçimde tutulabilmesi için uygun veri modellerine gereksinim vardır. Oysa bugünkü CBS tasarımlarında zaman bağlı bu değişimlerin dikkate alınmadığı gözlenmektedir. Klasik CBS veri modellerinde gerçekliğin sunumu statik olarak vurgulanmaktadır. Etkin bir ZCBS modeli gelişitirilmesi için daha fazla araştırmaya gereksinim vardır. Zamansal CBS nin kullanıldığı alanlar çok çeşitlidir ama değişim, harita ve zaman kelimelerinin geçtiği her yerde Zamansal CBS vardır diyebiliriz. Bu alanları ise şöyle özetleyebiliriz: taşkınlar, ürün büyümesi, orman yangını, orman açıklığı, ağaç kesimi, kentsel büyüme, nüfus değişimi, deniz seviyesi, köprü yapımı, kaza analizi, hata analizi, kalite değerlendirme, veri analizi.. v.b. dir. Zamansal CBS sosyo-ekonomik verilerdeki değişiklikler ve seyahat yolları ile ilgili bir çok soruya cevap vermek için de kullanılabilir (Elbadrawi, 1996). Başarılı zamansal CBS uygulamaları mevcut tarihsel veriye bağlıdır. Zaman boyutu CBS yi daha çekici hale getirmiştir. Klasik CBS yerine zamansal CBS nin kullanımı yakın gelecekte kaçınılmaz olacaktır.

KAYNAKLAR 1. Candy, J., 1995. Development of a Prototype Temporal Geographic Information System, Unpublished Master's Thesis, Simon Fraser University, Burnaby, B.C., Canada. 2. Castagneri, J., 1998. Temporal GIS Explores New Dimensions In Time, GIS World, 11. 3. Dal, Ş., 2004. Vektör Tabanlı Zamansal Coğrafi Bilgi Sistemi Oluşturulması, Yüksek Lisans Tezi, YTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. 4. Elbadrawi, H., 1996. Temporal GIS Applications In Public Transit Planning And Management, Master Thesis, Department of Civil and Environmental Engineering, Florida International University, Miami, Florida. 5. Johnson, I., 1997. Mapping The Fourth Dimension: The Timemap Project, In: Archaeology In The Age Of The Internet: Proceedings Of The 25th Anniversary Conference Of CAA, Birmingham. 6. Kraak, M.J.and Klomp, A., 1995. A Classification of Cartographic Animations: Towards a Tool for the Design of Dynamics Maps in a GIS Environment, In: Proceedings of the Seminar on Teaching Animated Cartography, Madrid, Spain. 7. Nadi, S. and Delavar, M., 2003. Spatio-Temporal Modeling Of Dynamic Phenomena In GIS, Master Thesis, Department of Surveying and Geomatic Eng., Engineering Faculty, University of Tehran. 8. Ormeling, F.J., 1995. Teaching Animation Cartography, In: Proceedings of the Seminar on Teaching Animated Cartography, Madrid, Spain. 9. Ott, T. and Swiaczny, F., 2001. Time-Integrative Geographic Information Systems Management And Analysis Of Spatio-Temporal Data, Springer. 10. Sarbanoğlu, H., 1996. Coğrafi Bilgi Sistemlerinde Zamana Bağlı Değişimlerin Modellendirilmesi, CBS96 Sempozyumu, YTÜ, İstanbul. 11. Yuan, M., 1996. Temporal GIS And Spatio-Temporal Modelling, In: Proceedings Of The Third International Conference/Workshop On Integrating GIS And Environmental Modeling, Santa Fe, January pp.21-26. 12. Yuan, M., 1994. Wildfire Conceptual Modeling For Building GIS Space-Time Models, In: Proceedings GIS/LIS 94, pp.860-869. 13. Yücel, M.A., 2002. Coğrafi Bilgilerin Görselleştirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, YTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.

Ek / Appendix -1: ZCBS kullanıcı arayüzü / TGIS user interface - 1

Ek / Appendix -2: ZCBS kullanıcı arayüzü / TGIS user interface - 2