İSTEĞE BAĞLI SİGORTALILIK İLE ZORUNLU SİGORTALILIĞIN ÇAKIŞMASINDA ÖZELLİKLİ DURUMLAR Süleyman TUNÇAY * I-GİRİŞ: Bilindiği gibi 31/05/2006 tarihli 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunun sigortalılığa ilişkin hükümleri 2008 yılı Ekim ayı başı itibariyle yürürlüğe girmiş bulunmaktadır. 5510 sayılı Kanunla farklı sosyal güvenlik kanunlarına (506,1479,5434 sayılı Kanunlar) göre sigortalı olanların sigortalılık statüleri yeniden belirlenmiştir. Bu Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrası ile ilk defa 2008 yılı Ekim ayı başı itibariyle sigortalı olarak çalışmaya başlayanlar için sigortalılık statüsü, hizmet akdine tabi olarak çalışmaya başlayanlar için (a) bendi kapsamında, hizmet akdine bağlı olmaksızın kendi nam ve hesabına bağımsız olarak çalışanlar için (b) bendi kapsamında, kamu idarelerinde yukarıda belirtilen (a) ve (b) bendi kapsamı dışında çalışanları için ise (c) bendi kapsamında sigortalılık hali olarak belirlenmiştir. Bununla birlikte 5510 sayılı Kanuna konulan geçici birinci madde ile bu kanun yürürlüğe girmeden önce mülga 506 ve 2925 sayılı Kanunlara göre geçen sigortalılık süreleri 4/a bendi kapsamında, mülga 1479 ve 2926 sayılı Kanunlara göre sigortalılık süreleri 4/b bendi kapsamında, mülga 5434 sayılı Kanun kapsamında geçen sigortalılık süreleri ise 4/c bendi kapsamında geçmiş sigortalılık süreleri olarak kabul edilmiştir. 5510 sayılı Kanunda sigortalılık; kısa ve/veya uzun vadeli sigorta kolları bakımından adına prim ödenmesi gereken veya kendi adına prim ödemesi gereken kişi olarak tanımlanmıştır. Kanunda belirlenen sigortalılık statüsüne göre sigorta primleri ya sigortalının kendisi tarafından ya da onu çalıştıran işvereni tarafından Kuruma ödenmektedir. Örneğin 5510 sayılı Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (a) ve (c) bendi kapsamında sigortalı sayılanlar için prim ödeme yükümlüsü bunları çalıştıran işverenleri, 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (b) bendi kapsamında sigortalı sayılanlar için prim ödeme yükümlüsü ise sigortalının kendisidir. * Sosyal Güvenlik Kurumu Başmüfettişi 289
5510 sayılı Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (a),(b) ve (c) bentleri kapsamında sigortalı sayılanların kısa ve uzun vadeli sigortalı kollarının uygulanması bakımından sigortalı olmaları zorunludur. Burada sigortalı olup olmamak kişinin isteğine bırakılmamış ve kanunen getirilmiş bir zorunluluktur. Bu durumda olanların sigorta hak ve yükümlülüklerini ortadan kaldırmak, azaltmak, vazgeçmek veya başkasına devretmek gibi hakları bulunmamaktadır. Buna ilişkin iki taraflı sözleşmeler yapılsa ve buna dair sözleşmelere hüküm konulsa bile bunlar geçersiz sayılacaktır. Çünkü burada sigortalılık niteliği sigortalı sayılan kişinin Kanun kapsamına girmesine gerektirecek durumun, fiilin, olgunun ortaya çıkmasıyla kendiliğinden kazanılmakta ve Kanun kapsamından çıkmasını gerektirecek durumun, fiilin ve olgunu ortadan kalkmasıyla da kendiliğinden sona ermektedir. 5510 sayılı Kanunda zorunlu sigortalılığın yanında bir de kişilere tanınmış olan isteğe bağlı sigortalılık düzenlemesi mevcuttur. Buna göre isteğe bağlı sigortalılık; kişilerin isteğe bağlı sigortalı olarak prim ödemek suretiyle uzun vadeli sigorta kollarına ve genel sağlık sigortasına tabi olmalarını sağlayan bir sigortacılıktır. Zorunlu sigortalılıktan farklı olarak isteğe bağlı sigortalı olabilmek kişilerin bu konuda irade beyanına yani isteğine ve talebine bağlı kılınmıştır. II-İSTEĞE BAĞLI İLE ZORUNLU SİGORTALILIĞIN ÇAKIŞMASI 1-İsteğe Bağlı Sigortalılığın Başlangıcı ve Sona Ermesi: İsteğe bağlı sigortalılık adından da anlaşılacağı üzere sigortalı olmak isteyen kişinin bu konudaki yazılı müracaatının Kuruma intikal ettiği tarihi takip eden günden itibaren başlar. Bu talep isteğe bağlı sigorta giriş bildirgesi veya talep dilekçesinin verilmesi suretiyle yapılır. Burada adi posta veya kargo ile gönderilen veya Kuruma doğrudan verilen bildirgenin Kurum kayıtlarına intikal ettiği tarih, taahhütlü, iadeli taahhütlü veya acele posta servisi olarak gönderilenlerde ise postaya verildiği tarih, başvuru tarihi olarak kabul edilir. İsteğe bağlı sigortalılığın sona ermesi kural olarak isteğe bağlı sigortalı olan kişinin isteğe bağlı sigortalılığını sona erdirmek için yazılı talepte bu- 290
lunmasına bağlıdır. Bu durumda isteğe bağlı sigortalılık, buna ilişkin dilekçenin Kurum kayıtlarına geçtiği tarihten önceki primi ödenmiş son günü takip eden günden itibaren sona erdirilir. Kural olarak isteğe bağlı sigortalılık, sigortalının buna ilişkin yazılı talebinin bulunmasına bağlı olmakla birlikte zorunlu sigortalılıkla çakışan isteğe bağlı sigortalılıkta geçen sürelerde isteğe bağlı sigortalılığı sona erdiren sebepler arasında yer alır. 2-Sigortalılık Hallerinin Birleşmesi veya Çakışması: Bilindiği üzere, 5510 sayılı Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (a), (b) ve (c) bentleri kapsamında sayılan zorunlu sigortalılık hallerinin bir kimsede aynı anda birleşmesi halinde öncelikle bunlardan (c) bendi kapsamında sigortalılık, (c) bendi kapsamında sigortalılık hali söz konusu değilse bunlardan ilk önce başlayan sigortalılık hali esas alınarak sigortalılık statüsü belirlenir. Bunun yanında isteğe bağlı sigortalılık hali ile zorunlu sigortalılık halinin aynı kişide birleşmesi veya çakışması durumunda isteğe bağlı sigortalılık hali sona erer. Bu duruma ay içinde otuz günden az çalışan veya 5510 sayılı Kanunun 80 nci maddesi uyarınca prim ödeme gün sayısı, ay içindeki toplam çalışma saatinin 4857 sayılı İş Kanununa göre belirlenen günlük normal çalışma saatine bölünmesi suretiyle hesaplanan gün sayısının 30 günden az olması nedeniyle kalan günlerini isteğe bağlı sigortaya prim ödemek suretiyle tamamlamak isteyenler için bir istisna getirilmiştir. Özetlemek gerekirse burada aynı kişide zorunlu sigortalılık hallerinin aynı anda birleşmesi halinde bu zorunlu sigortalılık hallerinden ( c ) bendi kapsamında zorunlu sigortalılık haline öncelik verilmekte, ( c ) bendi kapsamı dışındaki zorunlu sigortalılık hallerinin birleşmesi halinde yani (a) ve (b) bendi kapsamında sigortalılık hallerinin birleşmesi halinde bunlardan ilk önce başlayan sigortalılık haline öncelik verilmekte, bunun dışında zorunlu sigortalılık ile isteğe bağlı sigortalılığın bir kişide aynı anda birleşmesi halinde ise zorunlu sigortalılık isteğe bağlı sigortalılığı sona erdirmektedir. 291
3- Zorunlu Sigortalılık İle İsteğe Bağlı Sigortalılığın Başladığı Tarihte Birbiriyle Çakışması Durumu: Bilindiği gibi 5510 sayılı Kanuna göre isteğe bağlı sigortalılık, isteğe bağlı sigortalı olmak isteyen kişinin isteğe bağlı sigorta işe giriş bildirgesinin veya talep dilekçesinin Kurum kayıtlarına intikal ettiği tarihi takip eden günden itibaren başlatılmaktadır. Örneğin 10.10.2010 tarihinde isteğe bağlı sigortalı olmak için Kuruma yazılı talepte bulunan kişinin isteğe bağlı sigortalılığı 11.10.2010 tarihinde başlatılmaktadır. Buna göre isteğe bağlı sigortaya prim ödemek için yazılı talepte bulunanlardan isteğe bağlı sigortalılığın başladığı tarihte 5510 sayılı Kanunun 4 üncü maddesine göre zorunlu sigortalılığı bulunduğu tespit edilenlerin isteğe bağlı sigortalılık talepleri kabul edilmeyecektir. Örneğin 05.08.2010 tarihinde isteğe bağlı sigortalı olmak için Kuruma yazılı talepte bulunan A şahsının Kurum kayıtların yapılan araştırmada isteğe bağlı sigortalılığının başlayacağı 06.08.2010 tarihinde zorunlu sigortalılığının bulunduğunun tespit edilmesi halinde bu talebi reddedilecektir. Bu durum ay içinde otuz günden az çalışan veya 5510 sayılı Kanunun 80 nci maddesi uyarınca prim ödeme gün sayısı, ay içindeki toplam çalışma saatinin 4857 sayılı İş Kanununa göre belirlenen günlük normal çalışma saatine bölünmesi suretiyle hesaplanan gün sayısının 30 günden az olması nedeniyle kalan günlerini isteğe bağlı sigortaya prim ödemek suretiyle tamamlamak isteyenler için söz konusu değildir. Bunun yanında isteğe bağlı sigortalılığın başladığı tarihte 5510 sayılı Kanunun 4 üncü maddesine göre zorunlu çalışması sonradan tespit edilenlerin, isteğe bağlı sigortalılık talepleri tamamen reddedilmemekle birlikte isteğe bağlı sigortalılık, zorunlu sigortalılığın bittiği tarihi takip eden günden itibaren başlatılmaktadır. Bu durum özellikle isteğe bağlı sigortaya prim ödemekle birlikte aynı zamanda 5510 sayılı Kanunun 4 üncü maddesine göre zorunlu çalışmasının Kurum tarafından yapılan araştırma, kontrol ve denetim sonucu tespit edilmesi sonucu ortaya çıkmaktadır. 292
Örneğin 10.05.2010 tarihinde isteğe bağlı sigortalılığı başlatılan ve isteğe bağlı sigortalılık devam ederken 5510 sayılı Kanunun 4/a bendi kapsamında zorunlu sigortalılığı bulunan ve 05.08.2010 tarihinde zorunlu sigortalılığı sona eren sigortalının bu durumunun daha sonradan yapılan araştırma sonucu tespit edilmesi halinde bu kişinin isteğe bağlı talebi tamamen reddedilmemekte zorunlu sigortalılığın sona erdiği tarihi takip eden 06.08.2010 tarihi itibariyle isteğe bağlı sigortalılığı başlatılmaktadır. 4- Zorunlu Sigortalılığın İsteğe Bağlı Sigortalılık Devam Ederken Birbiriyle Çakışması Durumu: İsteğe bağlı sigortalılığı devam etmekte iken 5510 sayılı Kanunun 4 üncü maddesine göre zorunlu sigortalı olmayı gerektirecek çalışması bulunanların, zorunlu sigortalılıkla çakışan isteğe bağlı sigortalılık süreleri iptal edilmekte ve isteğe bağlı sigortalılık zorunlu sigortalılığın başladığı tarihten bir gün önce sona erdirilmektedir. Örneğin isteğe bağlı sigortalılığı 01.02.2010 tarihinden itibaren devam etmekte olan A şahsının 10.06.2010-05.09.2010 tarihleri arasında 5510 sayılı Kanunun 4/a maddesine göre zorunlu çalışmasının bulunması halinde 10.06.2010-05.09.2010 tarihleri arasındaki isteğe bağlı sigortalılık iptal edilecek ve isteğe bağlı sigortalılık 09.06.2010 tarihi itibariyle sona erdirilecektir. İsteğe bağlı sigortalılığı devam etmekte iken zorunlu sigortalılıkla çakışan isteğe bağlı sigortalılık süreleri iptal edilmekte birlikte bu sigortalılardan zorunlu sigortalılığın sona erdiği tarihten itibaren 12 ay içerisinde isteğe bağlı sigorta primi ödemesi olanların, isteğe bağlı sigortalılıkları, zorunlu sigortalılığın sona erdiği tarihi takip eden günden itibaren yeniden başlatılacaktır. Örneğin isteğe bağlı sigortalılığı 01.05.2009 tarihinden itibaren devam ederken 03.04.2009-05.05.2009 tarihleri arasında 4/a bendi kapsamında zorunlu çalışması bulunan A şahsının 31.12.2009 tarihine kadar isteğe bağlı sigorta primi ödemiş olması halinde 03.04.2009-293
05.05.2009 tarihleri arasındaki isteğe bağlı sigortalılık primleri iptal edilecek isteğe bağlı sigortalılık zorunlu sigortalılığın sona erdiği tarihi takip eden 06.05.2009 günden itibaren yeniden başlatılacak bu durumda isteğe bağlı sigortalılık süresi 01.05.2009-02.04.2009 ila 06.05.2009-31.12.2009 olacaktır. İsteğe bağlı sigortalılığı devam etmekte iken zorunlu sigortalılıkla çakışan isteğe bağlı sigortalılık süreleri iptal edilmekte birlikte bu sigortalılardan zorunlu sigortalılığın sona erdiği tarihten itibaren 12 ay içerisinde isteğe bağlı sigorta prim ödemesi bulunmayanların, zorunlu sigortalılığın sona erdiği tarihi takip eden günden itibaren isteğe bağlı sigortalılıkları yeniden başlatılmayacaktır. Bu durumda isteğe bağlı sigortaya prim ödemek için yeniden yazılı talep şartı aranacaktır. Örneğin 01.02.2009 tarihinde başlayan isteğe bağlı sigortalılığı devam etmekte iken 05.04.2010-15.08.2010 tarihleri arasında 5510 sayılı Kanunun 4/a bendine göre zorunlu çalışması bulunan A şahsının zorunlu sigortalılığın sona erdiği tarihten itibaren 12 aylık sürede isteğe bağlı sigorta prim ödemesinin bulunmaması halinde zorunlu sigortalılığın sona erdiği tarihi takip eden 16.08.2010 tarihinden itibaren isteğe bağlı sigorta yeniden başlatılmayacak ve isteğe bağlı sigortalılık 04.04.2010 tarihi itibariyle sona erdirilecektir. III-SONUÇ: 5510 sayılı Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (a),(b) ve (c) bentlerine göre hizmet akdine tabi olarak bir veya birkaç işveren tarafından çalıştırılanlar, hizmet akdine tabi olmaksızın kendi nam ve hesabına bağımsız olarak çalışanlar ile kamu idarelerinde yukarıda belirtilen (a) ve (b) bentleri kapsamı dışında çalışanların sigortalı olmaları zorunludur. 5510 sayılı Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (a), (b) ve (c) bentleri kapsamında sigortalı olmayı gerektirecek şekilde çalışmaya başlayanların, sigortalılık niteliği kendiliğinden kazanılmakta, sigortalı olmak kişilerin isteğine bırakılmamaktadır. Bu durumda olanların sigorta hak ve yükümlülüklerini ortadan kaldırmak, azaltmak, vazgeçmek veya başkasına devretmek gibi hakları bulunmamaktadır. Buna ilişkin iki taraflı sözleşme- 294
ler yapılsa ve buna dair sözleşmelere hüküm konulsa bile bunlar geçersiz sayılacaktır. 5510 sayılı Kanunda sigortalılık kapsamına girecek niteliğin ortaya çıkmasıyla birlikte sigortalılığın mecburiliğinin yanında zorunlu sigortalılık kapsamına bulunmayanlara tanınmış bir de isteğe bağlı sigortalılık düzenlemesi mevcuttur. İsteğe bağlı sigortalılık; kişilerin isteğe bağlı sigortalı olarak prim ödemek suretiyle uzun vadeli sigorta kollarına ve genel sağlık sigortasına tabi olmalarını sağlayan bir sigortacılıktır. Ancak çalışma hayatında bir kimsenin aynı anda farklı sigortalılık hallerinin kapsamına girecek şekilde çalışması ve faaliyette bulunması söz konusu olabilir. Bu durumda aynı anda bir kimse üzerinde farklı sigortalılık halleri birleşebilir ve çakışabilir. Bu çakışma zorunlu sigortalılık halleri için söz konusu olabileceği gibi isteğe bağlı sigortalılık ile zorunlu sigortalılık için de söz konusu olabilir. Zorunlu sigortalılık ile isteğe bağlı sigortalılığın aynı anda birleşmesi veya çakışması halinde zorunlu sigortalılık durumu isteğe bağlı sigortalılığı sona erdirmektedir. Burada isteğe bağlı sigortalılığın başladığı tarihte zorunlu sigortalılık ile çakışma durumunun söz konusu olması halinde isteğe bağlı sigortalılık talebi reddedilmekte, isteğe bağlı sigortalılığın devamı sırasında zorunlu sigortalılık ile çakışması halinde ise zorunlu sigortalılıkla çakışan isteğe bağlı sigortalılık süreleri iptal edilmekte birlikte bu sigortalılardan zorunlu sigortalılığın sona erdiği tarihten itibaren 12 ay içerisinde isteğe bağlı sigorta primi ödemesi olanların, isteğe bağlı sigortalılıkları, zorunlu sigortalılığın sona erdiği tarihi takip eden günden itibaren yeniden başlatılmaktadır. Böylelikle 12 aylık süre zarfında zorunlu sigortalılıkla çakışmayan isteğe bağlı sigortaya ödenen primler iptal edilmeyerek kişilerin mağduriyetlerinin önüne geçilmiş olmaktadır. KAYNAKÇA Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı (28/09/2010). 5510 Sayılı Kanun Gereğince Sigortalı Sayılanlar, Sayılmayanlar, Sigortalılığın Başlangıcı, Kuruma Bildirilmesi Ve Sona Ermesi Hakkında Tebliğ Ankara: Resmi Gazete (27011 Sayılı). 295
MALİ Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı (01/07/2010). İsteğe Bağlı Sigorta İşlemleri Hakkında Tebliğ. Ankara: Resmi Gazete (27628 Sayılı). T.C.Yasalar (16/06/2006). 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu. Ankara: Resmi Gazete (26200 sayılı). T.C.Yasalar (10/06/2003). 4857 sayılı İş Kanunu. Ankara: Resmi Gazete (25134 sayılı). 296