TÜRKİYE NÜFUS HAREKETLERİNDE İSTANBUL UN YERİ Dr. ALAETTİN TANDĞAN * Türkiye, dem grafik açıdan çeşitli yönleriyle incelenmeye değer bir nüfus yapısına sahiptir. Ülkemiz nüfusunun ilgi çeken yönlerinden biri de, yurdun belirli bölgelerinden önemli iş alanlarına dğru bir nüfus akımının meydana gelmesidir. Özellikle 1950'den snra hızlanan bu dahili nüfus hareketlerinin dak nktasını, İstanbul ili teşkil etmiştir. Bu çalışmamızda, D.I.E nin 1985 yılında basılan Nüfus Sayımı 12.10.1980-Daimi Ikâmetgaha Göre Iç G öçler adlı yayınındaki verilerden yararlanarak İstanbul un bu dahili nüfus hareketleri içerisindeki yerini belirtmeye çalışacağız. Şurasını hemen ifade etmeliyiz ki; her il, nüfusuna göre diğer illere mutlaka bir miktar göç vermekte ve yine bir miktar göç almaktadır. Tabl l de, 1975-1980 döneminde illerin dış göç miktarları (daimi ikametgahını başka ile nakleden nüfus) ile iç göç miktarları (diğer illerden ayrılarak daimi ikametgahını ile nakleden nüfus) ve net göç ranları gösterilmiştir. Tablnun tetkikinden anlaşılacağı üzere, bu nüfus hareketlerinden 18 il kazançlı çıkmakta; buna mukabil 49 il, nüfus kaybına uğramaktadır. D.I.E. ııin yukarıda adı geçen yayınından elde ettiğimiz değerlere göre, 1975-1980 döneminde Türkiye de 2 713 378 kişi daimi ikametgahını bir ilden bir başka ile nakletmiştir. Bu sayıyı, 1975 de Türkiye de ikamet eden 38 397 859'a ranladığımızda, ülkemizde yaşayan her bin kişiden 71 inin bu beş yıllık dönemde yer değiştirdiğini belirlemiş luruz. Samira Yener in 1965-1970 dönemi için bu rakamı 107 larak tesbit ettiğini dikkate alırsak1, Türkiye de 10 yıl aradan snra cğrafi m bilitede ran itibariyle bir azalma lduğu snucuna varırız. Göç alan 18 ile, 1975-1980 döneminde tplam larak 1 758 485 kişi gelip yerleşmiştir. Bu rakam, tplam göç eden nüfusun (2 713 378 kişi) % 65 ine tekabül eder. Bu dönemde, daimi ikametgahını İstanbul a taşıyan nüfusun miktarı, 559 326'dır. Bu değerden anlıyruz ki İstanbul, tplam göç eden nüfusun * Karadeniz Teknik Üniversitesi, iktisadi ve İdari İlimler Fakültesi. Trabzn. 1 Yener, S. (1977): 1965-1970 Döneminde illerarası göçler ve göç edenlerin nitelikleri. DPT Yay. N: 1528. Ankara, S. 8.
136 AIjAETTİN t a n d ğ a n % 20.6 sını kendine çekmiştir. İç göç miktarı bakımından 254 311 kişi ile ikinci sırada yer alan Ankara nın payı, ancak % 9.4 den ibarettir. İstanbul'a, 1975-1980 döneminde 559 326 kişi gelip yerleşirken 268 484 kişi de, bu ilden ayrılmıştır. Buna göre İstanbul un net nüfus kazancı, 290842 kişidir. Bu değeri, ilin 1975 nüfusuna ranlayarak bulduğumuz net göç ranı % 074.5'dir. Saıııira Yener in araştırmasından, 1965-1970 dönem inde İstanbul'un net göç ranının % 0207 lduğunu öğreniyruz. Bu değerlerden anlıyruz ki; İstanbul da, 1975-1980 döneminde, 10 yıl öncesine nazaran, göç kabul eden bir cazibe alanı larak ransal bir gerileme söz knusudur. Bu dönemde başta Kcaeli lmak üzere Bursa, İçel ve Antalya nın ldukça yğun bir nüfus akımına sahne lduğunu görüyruz (Tabl: 2, Harita: 1). 1975-1980 döneminde İstanbul a hangi illerden ne miktarda ve ne randa nüfus gelerek yerleşmiştir? Bu sruyu, Tabl: 3 ve Harita: 2 nin yardımıyla cevaplandırabiliyruz: 1) Bu dönemde İstanbul a yerleşen 559 326 kişinin önemli bir bölümü, şu üç ilden gelmiştir: Ankara (%072), Sivas (%063) ve Kars (%051). Böylece bu üç ilden gelenlerin ranı, % 0186 ya ulaşır. 2) İstanbul a yerleşen nüfusun % 025-49 u ranında göç veren 9 il, Karadeniz (Kastamnu, Giresun, rdu, Trabzn, Tkat, Samsun) ve Dğu A nadlu (Malatya, Erzurum, Erzincan) bölgesinde yer alır. 3) %010-24 ranında İstanbul a göç vermiş lan 22 il, her bölgeye dağılmış lmakla birlikte, Marmara bölgesinin bütün illeriyle Karadeniz bölgesinin geri kalan illeri, bu grup içerisinde yer alır. 4) İstanbul a %010 dan az randa göç vermiş lan 32 il, genellikle yurdumuzun Güneybatı ve Güneydğu Bölgelerinde yer alır. En düşük randa İstanbul a göç veren üç ilimiz, Muğla (%01.8), Burdur (%01.3) ve Hakkâri (%00.6) dır. Görülüyr ki, İstanbul'a yerleşen nüfus içerisinde her ile isabet eden pay farklı değerler arz eder. Bu farklılığı, bir başka açıdan değerlendirerek daha belirgin bir tarzda rtaya kyabiliriz. Gerçekten, her ilden ayrılan tplam nüfus içerisinde İstanbul a yerleşenlerin ranı dikkatp alındığında, ilginç durum larla karşılaşıyruz. Bu tür bir değerlendirmede, Karadeniz Bölgesinin üç ili ön plana çıkar: Kastamnu, Sinp ve Giresun (Tabl: 4, Harita: 3). 1975-1980 dönem inde Kastamnu'dan ayrılan nüfusun % 0612 si, Sinp tan ayrılan nüfusun % 0608 i, Giresun dan ayrılan nüfusun % 0567 si, İstanbul a yerleşmiştir. Bu üç ilin dışında, yine yüksek randa İstanbul'a göç veren illerin, genellikle A nadlu nun Kuzey yarısında yer aldığı dikkati çeker. Karadeniz Bölgesi sahil kesiminde Rize, Trabzn, rdu, Samsun, Znguldak, Sakarya; iç kesimde
TÜ RKİYE'D E NÜFUS HAREKETLERİ 137 Gümüşhane ve Tkat; Dğu ve İç Anadlu Bölgesinde Kars, Erzincan, Bingöl, Malatya, Sivas, Çankırı; Marmara Bölgesinde Tekirdağ, Kırklareli, Edirne, Çanakkale, Bursa ve K caeli den göç eden nüfusun % 0250-500 ü İstanbul a yerleşmiştir. Bu ilimize % 0100-249 ranında göç veren 34 il, çğunlukla Anadlu nun iç, güney ve dğu bölgelerinde yer alır. İstanbul'a düşük randa % 0 100 den az) göç veren 9 ilden 7 si, Batı Anadlu da (Kütahya, Afyn, Muğla, Manisa, Denizli, Aydın ve Burdur), biri Iç (Kırşehir), diğeri de Dğu Anadlu Bölgesinde (Hakkâri) yer almaktadır. Bu iller arasında Burdur, Aydın ve Hakkâri, İstanbul a en düşük randa göç veren iller larak belirir. Bu üç ilden göç eden nüfusun ancak % 055-58 i İstanbul a yerleşmiştir. Bu değerlendirmeden anlıyruz ki İstanbul, genellikle Karadeniz ve Marmara bölgesi halkı için birinci derecede tercih edilen bir il durumundadır. Batı Anadlu nun 7 ili ile Kırşehir ve Hakkâri ili halkı için İstanbul, diğer çekim merkezlerinin yanında ldukça geri planda kalır. Batı Anadlu illeri için İzm ir; Iç Anadlu illeri için Ankara, birinci derecede tercih edilen merkezler larak karşımıza çıkmaktadır. Anadlu nun Güneydğu ucunda yer alan Hakkâri ili halkının yerleşmek için tercih ettiği birinci merkez, Van dır. Netice larak şunu söyleyebiliriz ki İstanbul, ülkemiz nüfus hareketlerinin en önemli dak merkezi durumundadır. 1975-1980 dönem inde ülke içerisinde yer değiştiren nüfusun % 21 i (559 326 kişi) İstanbul a gelerek yerleşmiştir. Ayrıca, 42 ilden ayrılan nüfus, yerleşme yeri larak birinci sırada İstanbul u seçmiştir. Bu iller arasında bilhassa Kastamnu, Sinp, Giresun, Erzincan, Sivas, Tkat, rdu, Rize ve Gümüşhane den ayrılan nüfusun önemli bir bölümü (%61-41 i) İstanbul'a yerleşmiştir. Bir genelleme yapmak gerekirse, bir iki istisna dışında, İzmir-Van hattının kuzeyinde yer alan illerden ayrılan nüfus için İstanbul, yerleşmek üzere birinci derecede tercih edilen bir il durumundadır.
138 ALAETTİN TANDĞAN İLLER DIŞ GÖÇ DIŞ GÖÇ RANI % İÇ GÖÇ İÇ GÖÇ RANI % NET GÖÇ NET GÖÇ RANI % Adana 73.328 59.1 74.653 60.2 + 1.325 + 1.06 Adıyaman 22.357 64.4 11.012 31.7-11.345-32.7 Afyn 33.915 58.6 20.633 35.6-13.282 22.9 Ağr. 34.784 105.3 9.826 29.8-24.958-75.5 Amasya 24.436 75.7 17.121 53.0-7.315-22.6 Ankara 203.949 78.9 254.311 98.4 + 50.362 + 19.4 Antalya 22.135 33.1 39.308 58.7 + 17.173 + 25.7 Artvin 23.160 101.6 10.495 46.0-12.665-55.5 Aydın 28.986 47.5 38.470 63.1 + 9.484 + 15.6 Balıkesir 51.647 65.4 45.626 57.8-6.021-7.6 Bilecik 14.284 104.2 13.956 101.8-328 - 2.3 Bingöl 16.833 79.9 6.224 29.5-10.603-50.2 Bitlis 28.299 129.6 10.760 49.3-17.539-79.8 Blu 27.365 63.8 26.899 62.7-466 - 1.0 Burdur 13.949 62.6 12.412 55.7-1.537-6.9 Bursa 36.932 38.4 95.899 99.7 + 58.967 + 61.2 Çanakkale 22.509 60.9 21.194 54.4-1.315-3.5 Çankırı 27.758 104.5 13.988 52.7-13.770-51.4 Çrum 39.061 71.3 15.381 28.1-23.680-43.2 Denizli 29.445 52.5 26.352 47.0-3.093. 5.5 Diyarbakır 48.403 74.3 32.724 50.2-15.679-24.0 Edirne 24.063 70.6 21.364 62.7-2.699. 7.9 Elazığ 39.482 94.5 22.177 53.1-17.305. 41.4 Erzincan 33.649 118.6 24.443 86.1-9.206. 32.4 Erzurum 76.722 102.7 30.689 41.1-46.033. 61.6 Eskişehir 35.387 71.5 43.205 87.3 + 7.818 + 15.8 Gaziantep 34.071 47.6 32.886 45.9-1.185-1.6 Giresun 35.257 76.1 17.748 38.3-17.509. 37.7 Gümüşhane 31.263 106.5 9.520 32.4-21.743 74.0 Hakkari 6.628 52.6 4.590 36.4-2.038. 32.0 Hatay 31.546 42.4 45.788 61.5 + 14.242 + 19.1 İsparta 21.456 66.5 18.765 58.1-2.691-3.8 İçel 33.222 46.5 73.699 103.1 + 40.477 + 56.6 İstanbul 268.484 95.0 559.326 143.2 + 290.842 + 74.5 İzmir 83.898 50.1 204.274 122.0 + 120.376 + 71.9 Kars 89.983 127.0 19.235 27.2-70.748 100.0 Kastamnu 34.081 77.8 23.431 53.5-10.650. 24.3 Kayseri 37.197 55.0 47.971 70.9 + 10.774 + 15.9 Kırklareli 21.620 80.6 18.516 69.0-3.104. 11.5 Kırşehir 20.938 89.9 12.618 54.2-8.320. 35.7 Kcaeli 33.157 69.4 87.039 182.2 + 53.882 + 112.8 Knya 62.613 44.0 52.637 37.0-9.976. 7.0 Kütahya 22.260 47.3 22.751 48.4 + 491 + 1.0 Malatya 48.291 84.0 25.188 43.8-23.103. 40.2 Manisa 39.449 45.2 48.569 55,7 9.120 + 10.5 K. Maraş 30.132 47.0 21.965 34.2. - 8.167. 12.7 Mardin 41.713 80.3 12.884 24.8 28.829. 55.4 Muğla 15.181 37.9 16.883 42.1 + 1.702 + 4.2 Muş 25.289 94.6 8.389 31.4. - 16.900. 63.2 Nevşehir 15.960 64.0 12.560 50.4-3.400. 13.6 Niğde 26.679 57.6 19.558 42.2-7.121. 15.3 rdu 39.758 59.9 19.188 28.9 20.570. 30.9 Rize 31.456 93.5 23.071 68.6-8.385. 24.9 Sakarya 28.041 56.6 32.431 65.4 + 4.390 + 8.8 Samsun 46.019 50.8 35.025 38.1-10.994. 12.1 Siirt 28.258 74.1 17.392 4j>.l - 10.866. 28.5 Sinp 20.314 75.9 12.497 46.7-7.817. 29.2 Sivas 74.792 100.8 24.542 33.1-50.250. 67.9 Tekirdağ 23.581 73.7 28.511 89.1 + 4.930 + 15.4 Tkat 34.990 58.4 18.254 30.5-16.736. 27.9 Trabzn 49.810 69.3 32.922 45.8 16.888. 23.4 Tunceli 19.962 121.3 6.756 41.0-13.206. 80.2 Ş. Urfa 51.439 86.1 16.309 27.3-35.130. 58.8 Uşak 12.543 54.6 11.441 49.8-1.102. 4.7 Van 20.751 53.7 13.165 34.1-7.586. 19.6 Yzgat 40.268 80.5 18.436 36.8 21.832. 43.6 Znguldak 36.572 43.7 45.397 54.3 + 8.825 + 10.5 Bilinmeyen 11.618 2.129 _ - 9.489 _ Tplam 2.713.378-2.713.378 - - Tabl: 1- İllerin dış, iç ve net göç m iktarları ile göç ranları.
TÜ R K İYE DE NÜFUS HAREKETLERİ 139 * * t - n ı 10 v N 3 9 u 0 :0 1 e rh ı_h c + + + T? i Tİ cm Tp r 1 + v «> n t? h + + + + + + ı H ı * 0 0 r H I + + 1 fi 3 u 2? v :0 w 3 ^ s* 2 i c m l N v Tİ H v t- ' + + + + *İ,-h nv ^ İll 0 \ N i / 5 i n ı / j ı n r H r H r H r H r H r-h r H rf + + + + + + + 0 0 0 T? + + + + n ^ * :0 l \Qf'- h D N c N ÇS H v Tİ T? r- T? r-h c c T İ r H Tİ r-h r-h n T i ^ N C M t N T İ ^H 4> + + 4- + + + + + + + + + + + + :fi c u rs 6 : b -Q t - m c c c N Ti c n c V v c l V n r H 00 ^ 2 nl ^ n c r- T? h S V c nti c C r-h ^ c as v c c c r H c c :fi *' fi - 4) b 0*>^ N c v T i N N c r- N n c v ^ t İ N N c r H rh N c ^ H c r- t r H v N. c r- N T İ T P c vq T İ 0 0 * V T İ T? T? T P c T i T i t - c c r - S5 C < tf ^ S :S. d 4i CÖ 3 -Q Sm fi S «3 s M c as Ih J* 2.2 >b * «cc "t.2t 5 -.5 "f 2s -e m " t-c N r ^ C M C T f CÖ i- r * C/D CÖ - f i 4 < hj {İH H
140 ALAETTİN TANDĞAN İstanbul'a İstanbul a Gelen Nüfusun % 0 ranına Göre Gruplandırmaya G öç Veren iller Gelen Nüfus % 0 ranı Gruplandırma Giren 11 Sayısı 1 - Ankara 40.469 72 2 - Sivas 35.023 63 50-74 3 3 - Kars 28.678 51 4 - Kastamnu 20.846 37 5 - Giresun 20.005 36 6 - Malatya 19.011 34 7 - Erzurum 17.513 31 25-49 9 8 - rdu 17.351 31 9 - Erzincan 16.507 29 10 - Trabzn 16.345 29 11 - Tkat 15.401 28 12 - Samsun 15.050 27 13 - Rize 13.321 24 14 - Gümüşhane 12.834 23 15 - Sinp 12.350 22 16 - İzmir 11.023 20 17 - Kcaeli 10.663 19 18 - Znguldak 9.789 18 19 - Knya 9.387 17 20 - Sakarya 9.247 16 21 - Adana 9.121 16 22 - Bursa 9.116 16 23 - Tekirdağ 8.388 15 24 - Elazığ 8.017 14 25 - Kayseri 7.687 14 26 - Kırklareli 7.509 14 27 - Edirne 7.355 13 28 - Diyarbakır 7.193 13 29 - Balıkesir 7.112 13 30 - Çankırı 7.071 13 10-24 22 31 - Gaziantep 6.460 12 32 - Amasya 5.961 11 33 - Çrum 5.860 10 34 - Çanakkale 5.656 10 Diğer İller 106.006 190 0-9 32 TPLAM 559.326 1000 66 Tabl: 3-1975-1980 Döneminde illerin İstanbul'a verdikleri göç miktarına göre sıralanışı
TÜ RKİYE DE NÜFUS HAREKETLERİ 141 İLLER İlden tplam göç eden nüfus İstanbul'a göç eden nüfus İstanbul'a göç eden nüfusun % 0 ranı % 0 ranına göre gruplandırma Kastamnu 34.081 20.846 611.6 Sinp 30.314 12.350 607.9 + 500 Giresun 35.257 20.005 567.4 Erzincan 33.649 16.507 490.6 Sivas 74.792 35.023 468.0 Tkat 34.990 15.401 440.1 rdu 39.758 17.351 436.4 Rize 31.456 13.321 423.4 Gümüşhane 31.263 12.834 411.0 Malatya 48.291 19.011 393.7 Tekirdağ 23.581 8.388 355.7 Kırklareli 21.620 7.509 347.3 Sakarya 28.041 9.247 329.7 Trabzn 49.810 16.345 328.1 250-500 Samsun 46.019 15.050 327.0 Kcaeli 33.157 10.663 321.5 Kars 89.983 28.678 319.0 Edirne 24.063 7.355 305.6 Bingöl 16.833 4.645 275.9 Znguldak 36.572 9.789 267.6 Bursa 36.932 9.116 256.8 Çankırı 27.758 7.071 254.7 Çanakkale 22.509 5.656 251.2 Amasya 24.436 5.961 243.9 Nevşehir 15.960 3.667 229.7 Tunceli 19.962 4.578 229.0 Erzurum 76.722 17.518 226.8 Kayseri 37.197 7.687 206.6 Blu 27.365 5.565 203.3 Elazığ 39.482 8.017 203.1 Ankara 203.949 40.469 198.4 G. Antep 34.071 6.460 189.6 Siirt 28.258 5.202 184.0 Artvin 23.160 4.069 175.6 Niğde 26.679 4.501 168.7 Eskişehir 35.387 5.563 157.2 Antalya 22.135 3.351 151.3 Bilecik 14.284 2.235 156.4 Çrum 39.061 5.860 150.0 Knya 62.613 9.387 149.9 Diyarbakır 48.403 7.193 148.6 Adıyaman 22.357 3.229 144.4 Balıkesir 51.647 7.112 137.7 Ağrı 34.784 4.630 133.0 Mardin 41.713 5.514 132.2 İsparta 21.456 2.835 132.1 İzmir 83.898 11.023 131.3 Van 20.751 2.666 128.4 Adana 73.328 9.121 124.3 Muş 25.289 2.918 115.4 Hatay 31.546 3.512 111.3 Yzgat 40.268 4.377 108.7 Ş. Urfa 51.439 5.581 108.5 Bitlis 28.299 3.055 108.0 İçel 33.222 3.401 102.3 Uşak 12.543 1.275 101.6 K. Maraş 50.132 3.031 100.5 100-250 Kütahya 22.260 1.828 82.1 Afyn 33.915 2.744 80.9 Kırşehir 20.938 1.494 71.4 Muğla 15.181 1.040 68.5 Denizli 29.445 1.914 65.0 <100 Manisa 39.449 2.535 64.2 Hakkari 6.628 387 58.4 Aydın 28.986 1.649 56.9 Burdur 13.949 772 55.3 Bilinmeyen 11.618 2.244 4.0 TPLAM 2.713.378 559.326 1000.0 Tabl: 4-1975-1980 Döneminde her ilden göç eden tplam nüfus içerisinde İstanbul a yerleşenlerin % 0 ranlarına göre tasnifi. ^ A ilinden göç ederek İstanbul a yerleşen nüfus iqqq A ilinden göç eden tplam nüfus