TR41 BURSA ESKİŞEHİR BİLECİK BÖLGE PLANI

TR41 BURSA ESKİŞEHİR BİLECİK BÖLGE PLANI 2010-2013

Ç NDEK LER K saltmalar... v Tablolar... viii ekiller... xii Haritalar... xiv ÖNSÖZ... 1 SUNU... 2 YÖNET C ÖZET... 4 PLAN HAZIRLAMA SÜREC VE KATILIMCILIK... 12 Genel De erlendirme ve Kapsam... 12 Bölge Planlama Süreci ve Kat l mc l k... 13 1. GENEL B LG LER... 21 2. SOSYAL SERMAYE VE KURUMSAL YAPI... 23 2.1. TR41 Bölgesi nde Mevcut Durum... 23 2.1.1. Merkezi dare, Yerel Yönetimler ve Özel Kesimin Bölgede Örgütlenmesi... 24 3. DEMOGRAF K YAPI... 28 3.1. Demografik Göstergeler... 28 3.1.1. Nüfusun Temel Göstergeleri... 29 3.1.2. Göç... 32 4. SOSYAL YAPI... 35 4.1. Gelir da l m, Yoksulluk ve Sosyal D lanma... 35 4.1.1. Gelir, Gelir Da l m ve Yoksulluk... 35 4.1.2. Sosyal D lanma ve Yoksullukla Mücadele... 37 4.2. Sosyal Hizmetler... 38 4.2.1. Bursa... 38 4.2.2. Eski ehir... 39 4.2.3. Bilecik... 41 4.3. Gençlik ve Spor... 42 4.3.1. Bölgede Gençlik ve Spor... 42 4.4. E itim... 44 4.4.1. Örgün E itim... 45 i

4.4.2. Yayg n E itim... 48 4.5. Sa l k... 50 4.5.1. Sa l k Hizmetleri... 51 5. GÜCÜ VE ST HDAM... 54 5.1. gücü, stihdam ve sizlik... 54 5.1.1. gücü... 55 5.1.2. stihdam... 56 5.1.3. sizlik... 60 6. EKONOM K YAPI... 63 6.1. Genel Ekonomik Görünüm... 63 6.2. Sektörel Gayri Safi Katma De erleri... 63 6.3. Vergi Gelirleri... 64 6.4. Sanayi Sektörü... 65 6.4.1. TR41 Bölgesi Sanayi Sektörü Genel Durumu... 66 6.4.2. Bölgede Önde Gelen Sanayi Dallar... 70 6.4.3. Küçük ve Orta Büyüklükteki letmeler (KOB )... 73 6.4.4. Organize Sanayi Bölgeleri... 74 6.4.5. Küçük Sanayi Siteleri (KSS)... 79 6.4.6. Serbest Bölgeler... 80 6.5. Ar-Ge, Yenilikçilik ve Kümelenme... 80 6.5.1. Ara t rma-geli tirme ve Yenilikçilik... 80 6.5.2. Kümelenme... 82 6.6. n aat Sektörü... 85 6.7. Tar m Sektörü... 86 6.7.1. Do al ve Tar msal Kaynaklar... 86 6.7.2. Arazi Da l m... 88 6.7.3. Sulama Potansiyeli... 91 6.7.4. Tar msal Yap ve Üretim Sistemi... 91 6.7.5. Hayvansal Üretim... 98 6.7.6. Su Ürünleri... 101 6.8. Bankac l k Sektörü... 102 ii

6.8.1. llere ve Sektörlere Göre Bankac l k... 104 6.8.2. Ki i Ba na Ortalama Mevduat ve Kredi... 105 6.9. Ticaret Sektörü... 105 6.9.1. TR41 Bölgesi nde Ticaret... 106 6.9.2. D Ticaret... 110 6.10. Ula m ve Lojistik... 115 6.10.1. Bölgede Lojistik Sektörüne Genel Bak... 116 6.10.2. Karayolu Ta mac l... 119 6.10.3. Denizyolu Ta mac l... 120 6.10.4. Havayolu Ta mac l... 121 6.10.5. Demiryolu Ta mac l... 122 6.10.6. Kent içi Ula m... 124 6.10.7. Haberle me ve leti im... 125 6.11. Turizm ve Kültür... 126 6.11.1. Bölgedeki Mevcut ve Potansiyel Turizm Ürünleri... 127 6.11.2. TR41 Bölgesi nin Turizm Verileri... 128 6.11.3. Kültürel Yap... 132 6.12. Giri imcilik... 135 7. YATIRIMLAR... 137 7.1. Kamu Yat r mlar... 137 7.2. Uluslararas Do rudan Yat r mlar... 138 7.3. Yat r m Te vikleri... 141 8. ÇEVRE... 145 8.1. Bölgede Biyolojik Çe itlilik ve Koruma Alanlar... 145 8.2. Su Altyap s... 147 8.2.1. Yeralt ve Yerüstü Su Kaynaklar... 147 8.2.2. Havza Yönetimi... 148 8.2.3. çme ve Kullanma Suyu... 148 8.3. At k Yönetimi... 149 8.3.1. At ksu... 149 8.3.2. Kat At klar... 150 iii

8.3.3. T bbi At klar... 151 8.4. Çevresel Harcamalar... 151 8.5. Su Kirlili i... 151 8.6. Toprak Kirlili i... 152 8.7. Hava Kirlili i... 153 8.8. Gürültü Kirlili i... 154 9. ENERJ VE TAB KAYNAKLAR... 155 9.1. Enerji... 155 9.1.1. Elektrik... 155 9.1.2. Do algaz... 158 9.1.3. Yenilenebilir Enerji Kaynaklar... 158 9.1.4. Enerji Altyap s... 161 9.1.5. Enerji Verimlili i... 161 9.2. Tabii Kaynaklar... 162 GÜÇLÜ VE ZAYIF YÖNLER, FIRSATLAR VE TEHD TLER (GZFT) ANAL Z... 164 GZFT Analizi Metodolojisi... 164 PESTLE ANAL Z... 170 BÖLGEN N TÜRK YE ve DÜNYADAK YER... 176 V ZYON VE TEMEL LKELER... 189 GEL ME EKSENLER, AMAÇ VE HEDEFLER... 191 BÖLGEN N MEKANSAL GEL M... 251 F NANSMAN... 254 PERFORMANS GÖSTERGELER... 256 KOORD NASYON, ZLEME VE DE ERLEND RME... 258 EKLER... 260 EK-1: Tan mlar ve Kavramlar... 260 EK-2: GZFT Envanteri... 270 REFERANSLAR... 285 iv

K saltmalar AB ABD AÇSAP ADNKS AHCI Ar-Ge A BESOB B LSEM BORSAB BTSO BUSEB BUSMEK BUTGEM DGKÇ DOSAB DS DTM EBK Kümesi E E EOSB EPDK ESA 95 ESO ESTRAM ETKB EÜA FAO GATT GB GEPA GÜSAB GSGM GS M GSKD GSYH HES HOSAB HRS BBS DO IFOAM GEP Avrupa Birli i Amerika Birle ik Devletleri Ana Çocuk Sa l ve Aile Planlamas Adrese Dayal Nüfus Kay t Sistemi Art and Humanities Citation Index (Sanat ve nsan Bilimleri At f Endeksi) Ara t rma - Geli tirme Anonim irketi Bursa Esnaf ve Sanatkarlar Odalar Birli i Bilim ve Sanat Merkezi Bozüyük Organize Sanayi Bölgesi Bursa Ticaret ve Sanayi Odas Bursa Serbest Bölgesi Bursa Büyük ehir Belediyesi Sanat ve Meslek E itimi Kurslar Bursa Teknoloji ve Tasar m Geli tirme Merkezi Do algaz Kombine Çevrim Santrali Demirta Organize Sanayi Bölgesi Devlet Su leri Genel Müdürlü ü D Ticaret Müste arl Eski ehir-bilecik-kütahya Seramik kümesi Elektrik leri Etüt daresi Genel Müdürlü ü Eski ehir Sanayi Odas Organize Sanayi Bölgesi Enerji Piyasas Düzenleme Kurumu Avrupa Hesaplar Sistemi Eski ehir Sanayi Odas Eski ehir Hafif Rayl Sistemi Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl Elektrik Üretim A.. Birle mi Milletler G da-tar m Örgütü Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anla mas Gümrük Birli i Güne Enerjisi Potansiyel Atlas Gürsu Organize Sanayi Bölgesi Gençlik ve Spor Genel Müdürlü ü Gençlik ve Spor l Müdürlü ü Gayri Safi Katma De er Gayri Safi Yurtiçi Has la Hidroelektrik Santrali Hasana a Organize Sanayi Bölgesi Hafif Rayl Sistem statistiki Bölge Birimleri S n fland rmas stanbul Deniz Otobüsleri Uluslararas Organik Tar m Hareketleri Federasyonu ç Göç Entegrasyon Projesi v

GE KUR TU IUCN KASDEP KGM KOB KOSAB KOSGEB KSS KYB MB MEB MTA NOSAB OÇEM OECD OSB ÖSYM RAM RAMSAR REPA RES SAM SCI SGK SHÇEK SPK SRAP SSCI STA STK SYDGM SYDT Fonu TBB TCDD TE A T GEM T M TK TMO TMS TMSK TOK TSKB nsanî Geli mi lik Endeksi Türkiye Kurumu yi Tar m Uygulamalar Uluslararas Do a Koruma Birli i K rsal Alanda Sosyal Destek Projesi Karayollar Genel Müdürlü ü Küçük ve Orta Büyüklükteki letmeler Kestel Organize Sanayi Bölgesi Küçük ve Orta Ölçekli letmeleri Geli tirme ve Destekleme daresi Ba kanl Küçük Sanayi Sitesi Kalk nma ve Yat r m Bankas Mevduat Bankas Millî E itim Bakanl Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlü ü Nilüfer Organize Sanayi Bölgesi Otistik Çocuklar E itim Merkezi Ekonomik birli i ve Kalk nma Te kilat Organize Sanayi Bölgesi Ö renci Seçme ve Yerle tirme Merkezi Rehberlik Ara t rma Merkezi Ya ama Ortam Olarak Uluslararas Öneme Sahip Sulak Alanlar Sözle mesi Rüzgar Enerjisi Potansiyel Atlas Rüzgar Enerjisi Santrali Seramik Ara t rma Merkezi Science Citation Index (Bilimsel At f Endeksi) Sosyal Güvenlik Kurumu Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Sermaye Piyasas Kurulu Sosyal Riski Azaltma Projesi Social Science Citation Index (Sosyal Bilimler At f Endeksi) Serbest Ticaret Anla mas Sivil Toplum Kurulu lar Sosyal Yard mla ma ve Dayan ma Genel Müdürlü ü Sosyal Yard mla ma ve Dayan may Te vik Fonu Türkiye Bankalar Birli i Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryollar Türkiye Elektrik letim Anonim irketi Tar m letmeleri Genel Müdürlü ü Türkiye hracatç lar Meclisi Türkiye Kömür letmeleri Toprak Mahsulleri Ofisi Türkiye Muhasebe Standartlar Türkiye Muhasebe Standartlar Kurulu Toplu Konut daresi Türkiye S nai Kalk nma Bankas vi

TÜB TAK TEYDEB TÜ K UDY UEA U B UFRS URAK WTO YHT YOSAB Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Ara t rma Kurumu Teknoloji ve Yenilik Destek Programlar Ba kanl Türkiye statistik Kurumu Uluslararas Do rudan Yat r mlar Uluslararas Enerji Ajans Uluda hracatç Birlikleri Uluslararas Finansal Raporlama Standartlar Uluslararas Rekabet Ara t rmalar Kurumu Dünya Ticaret Örgütü Yüksek H zl Tren Yeni ehir Organize Sanayi Bölgesi vii

Tablolar Tablo 1. Yerel Yönetim Birimleri ve Say lar (2009)... 25 Tablo 2. Mahalli dareler Gelir ve Giderleri (2009)... 25 Tablo 3. Mahalli dareler nsan Kaynaklar Say lar (2009)... 26 Tablo 4. Sivil Toplum ve Meslek Kurulu lar Say lar (2010)... 27 Tablo 5. Demografik Göstergeler... 28 Tablo 6. Nüfusun Temel Göstergeleri (2009)... 29 Tablo 7. kamet Edilen le Göre Nüfus (2009)... 30 Tablo 8. Göç, Verilen Göç, Net Göç ve Net Göç H z (2008-2009 Dönemi)... 32 Tablo 9. TR41 Bölgesi'nin En Fazla Göç Ald ve Verdi i ller (2009)... 33 Tablo 10. SYDT Fonu Yard mlar n n Da l m (2009)... 37 Tablo 11. Bursa l Sosyal Hizmetler Müdürlü ü ne Ba l Kurulu lar (2010)... 38 Tablo 12. Bursa l Sosyal Hizmetler Müdürlü ü nün Di er Hizmetleri (2010)... 39 Tablo 13. Eski ehir l Sosyal Hizmetler Müdürlü ü ne Ba l Kurulu lar (2010)... 40 Tablo 14. Eski ehir l Sosyal Hizmetler Müdürlü ü nün Di er Hizmetleri (2010)... 40 Tablo 15. Bilecik l Sosyal Hizmetler Müdürlü ü ne Ba l Kurulu lar (2010)... 41 Tablo 16. Bilecik l Sosyal Hizmetler Müdürlü ü nün Di er Hizmetleri (2010)... 41 Tablo 17. Lisansl ve Faal Sporcu Say lar (2010)... 42 Tablo 18. Spor Kulübü Say lar (2010)... 42 Tablo 19. GS M Spor Tesisi Say lar (2010)... 43 Tablo 20. Genel ve E itim Sektörü Geli mi lik S ralamas (2003)... 45 Tablo 21. Ülke ve Bölgedeki Okur-Yazarl k Oranlar (2009, %)... 45 Tablo 22. Ö retmen, Ö renci ve Derslik Say lar (2009-2010)... 45 Tablo 23. Brüt ve Net Okulla ma Oranlar (2009-2010, %)... 46 Tablo 24. Ortaö retimde Okul, Ö retmen ve Ö renci Say lar (2009-2010)... 46 Tablo 25. Ortaö retimde Derslik ve Ö retmen Ba na Dü en Ö renci Say lar (2009-2010)... 47 Tablo 26. Ortaö retim Kurumlar nda Okulla ma Oranlar (2009-2010, %)... 47 Tablo 27. Üniversiteler ve Birimleri (2009-2010)... 48 Tablo 28. Yüksekö retimde Ö renci, Ö retim Eleman ve Bilimsel Yay n Say lar... 48 Tablo 29. Özel E itim, Rehberlik ve Dan ma Hizmeti Veren Kurumlar (2009-2010)... 49 Tablo 30. Özel Ö retim Kurumlar (2009-2010)... 49 Tablo 31. Di er Özel Ö retim Kurumlar (2009-2010)... 50 Tablo 32. Sa l k Sektörü ve Genel Geli mi lik S ralamas (2003)... 51 Tablo 33. Bebek ve Anne Ölüm H zlar (2009)... 51 Tablo 34. Sa l k Kurulu lar Say lar (2010)... 52 Tablo 35. Sa l k Kurulu lar Ba na Dü en Nüfus (2010)... 52 Tablo 36. Sa l k Personeli Say lar (2010)... 52 Tablo 37. 100 Bin Ki i Ba na Dü en Sa l k Personeli Say lar (2010)... 53 Tablo 38. Nüfusun Sosyal Güvenlik Aç s ndan Da l m (2010)... 53 viii

Tablo 39. Kurumsal Olmayan Nüfusun gücü Durumu ( 15+ Ya )... 55 Tablo 40. Ya Gruplar na Göre Temel gücü Göstergeleri (2009)... 55 Tablo 41. Temel gücü Göstergeleri... 55 Tablo 42. stihdam n Cinsiyete Göre Da l m (15+ Ya Nüfus)... 56 Tablo 43. Çal an Nüfusun teki Durumu (2009, Bin Ki i)... 58 Tablo 44. E itim Düzeyine Göre stihdam (2009, Bin ki i)... 58 Tablo 45. SGK Kay tl l na Göre stihdam Edilenler (2009, Bin Ki i)... 59 Tablo 46. sizlik Oranlar (2009, %)... 60 Tablo 47. Vergi Gelirleri (2009)... 64 Tablo 48. letme ve KOB Say lar n n llere Göre Da l m (2008)... 73 Tablo 49. KOSGEB Destek Yönetmeli i Kapsam nda Verilen Destekler (2003-2009)... 74 Tablo 50. TR41 Bölgesi OSB Verileri... 75 Tablo 51. Küçük Sanayi Siteleri (2006)... 79 Tablo 52. Patent Ba vurular n n llere Göre Da l m... 81 Tablo 53. Y llara Göre Bölge Üniversitelerinin SCI-Endeksi Akademik Yay n Say lar... 82 Tablo 54. Kümelenmede Tespit Edilen 32 Kategori... 83 Tablo 55. Bölge lleri Sektör Yo unluklar... 84 Tablo 56. Kay tlar na Göre Giri im Say lar (2009)... 85 Tablo 57. Yap Kullanma zin Belgelerine Göre Bina Say s (2008)... 85 Tablo 58. Yerel Birimlere Göre Temel Göstergeler (2007)... 86 Tablo 59. Tar msal Organizasyon Fonksiyonlar ve Sorumluluklar... 87 Tablo 60. Tar m Sektöründeki Nitelikli nsan Kaynaklar (2005-2006)... 87 Tablo 61. Tar msal Alet ve Makineler (2009)... 87 Tablo 62. DS ve KHGM Taraf ndan Yap lan Toprak ve Sulama Tesisleri (2005)... 88 Tablo 63. Arazi Kullan m Biçimlerine Göre Da l m (2004)... 88 Tablo 64. Tar m Alan Kullan m (2009, hektar)... 89 Tablo 65. Toprak Yap s ve Arazinin Kullan m Kabiliyetlerine Göre Da l m (2005, Hektar)... 90 Tablo 66. Tar m Arazilerinin Sulanabilirlik Durumu (2006)... 91 Tablo 67. Tar msal Üretim ve Arazi Durumu (2001)... 92 Tablo 68. Tarla Bitkileri Üretimi (2008)... 93 Tablo 69. Sebze Üretim Miktarlar (2008, Ton)... 93 Tablo 70. Meyve Üretimi (2007-2008, Ton)... 94 Tablo 71. Süs Bitkileri Ekili Alanlar (2004, Dekar)... 95 Tablo 72. Örtü Alt Sebze ve Meyve Üretimi ve Alanlar (2008)... 95 Tablo 73. Organik Tar m (2008)... 96 Tablo 74. Kültür Mantar Üretim Alanlar ve Miktarlar (2005)... 97 Tablo 75. Sertifikal Fidan ve Tohum Üretim Miktarlar (2005)... 97 Tablo 76. Süt Üretimi (2009, Ton)... 99 Tablo 77. At Say s... 100 Tablo 78. Ar c l k Faaliyet Durumu (2009)... 101 Tablo 79. pekböcekçili i (2009)... 101 ix

Tablo 80. Avlanan ç Su Bal k Miktar (2009, Ton)... 102 Tablo 81. Ülke Genelinde Faaliyet Gösteren Bankalar (2009)... 103 Tablo 82. llere Göre Mevduat Bankalar ube Say lar (2009)... 103 Tablo 83. llere Göre Mevduat (2009, Milyon TL)... 104 Tablo 84. Sektörlere Göre Kredi (2009, Milyon TL)... 104 Tablo 85. Ki i Ba na Ortalama Mevduat ve Kredi (2008)... 105 Tablo 86. Serbest Ticaret Anla malar m z... 106 Tablo 87. BTSO ya Kay tl Üye Say s 1.000 in Üzerinde Olan Sektörler (2009)... 106 Tablo 88. Bursa daki Üye Say s 1.000 in Üzerinde Olan Esnaf ve Sanatkar Odalar (2010)... 107 Tablo 89. Eski ehir deki Esnaf ve Sanatkar Odalar (2010)... 108 Tablo 90. Bilecik teki Esnaf ve Sanatkar Odalar (2010)... 109 Tablo 91. Esnaf ve Sanatkar Odalar (2010)... 109 Tablo 92. Bölge llerinde Gerçekle en hracat ve thalat (Milyon $)... 111 Tablo 93. Ülke hracat nda lk 10 l... 111 Tablo 94. Bölge hracat nda lk 10 Ülke (2009)... 112 Tablo 95. lk 1000 hracatç n n llere Da l m... 112 Tablo 96. l Baz nda hracatç ve thalatç Firma Say lar... 113 Tablo 97. Bursa hracat n n Sektörel Da l m (2009)... 113 Tablo 98. Eski ehir hracat n n Sektörel Da l m (2009)... 114 Tablo 99. Bilecik hracat n n Sektörel Da l m (2009)... 114 Tablo 100. Lojistik Performans Endeksi (2010)... 115 Tablo 101. D Ticarette Kullan lan Ta ma Modu Oranlar (2010, %)... 115 Tablo 102. Karayolu Uzunluklar (2010, km)... 119 Tablo 103.Trafik Kaza, Ölü ve Yaral Say s (2008)... 119 Tablo 104. Karayollar nda Gerçekle en thalat - hracat statistikleri (2009)... 120 Tablo 105. Karayollar Üzerindeki Seyir ve Ta malar (2009, km)... 120 Tablo 106. Limanlar Baz nda thalat- hracat Miktarlar (2008, Ton)... 121 Tablo 107. Denizyolu Ta mac l nda Y llara Göre Da l m (2008, Ton)... 121 Tablo 108. Tüm Uçu ve Yolcu Trafi i (2009)... 122 Tablo 109. Demiryolu Ana Hat Uzunlu u (2009, km)... 122 Tablo 110. Yerel Bas n Yay n Kurulu lar (Temmuz 2010)... 126 Tablo 111. Türkiye Turizm Stratejisi 2023 te TR41 lleri... 126 Tablo 112. Turizm Ürünleri (2010)... 127 Tablo 113. Turizm letme Belgeli Tesisler (2010)... 130 Tablo 114. Turizm Yat r m Belgeli Tesisler (2010 Temmuz)... 132 Tablo 115. Sit Alanlar Say s (2010)... 132 Tablo 116. Tescilli Ta nmaz Kültür ve Tabiat Varl klar (2010)... 133 Tablo 117. Kongre ve Kültür Merkezleri (2010)... 133 Tablo 118. Müzeler (2008)... 134 Tablo 119. Tiyatro Verileri (2008)... 134 Tablo 120. Sanat Galerileri (2008)... 134 x

Tablo 121. Kütüphane Verileri (2010)... 135 Tablo 122. Giri im Say lar (2009)... 135 Tablo 123. 2010 Y l Planlanan Kamu Yat r mlar n n Da l m (Bin TL)... 137 Tablo 124. llere Göre Uluslararas Do rudan Yat r mlar (2009)... 139 Tablo 125. UDY Te vik Belgeli Yat r m Projeleri Da l m (2005-2009)... 140 Tablo 126. UDY Te vik Belgeli Yat r m Projelerinin llere Göre Da l m... 140 Tablo 127. Te vikler Kapsam ndaki Sabit Yat r mlar n Da l m (Bin TL)... 142 Tablo 128. 2009-2010 Y llar n n Ocak-May s Dönemlerinde Verilen Te vikler... 144 Tablo 129. Su Varl klar (2007)... 147 Tablo 130. Su Yüzeyleri (2007, Hektar)... 148 Tablo 131. At ksu Verileri (2008)... 150 Tablo 132. Sanayi Tüketim Oranlar (%)... 157 Tablo 133. Jeotermal Kaynaklar (2005)... 159 Tablo 134. Tüzel Ki ilikler ve DS -E E Taraf ndan Geli tirilen HES (2009)... 160 Tablo 135. Madenler... 163 xi

ekiller ekil 1. Y llara Göre Nüfus (Bin Ki i)... 28 ekil 2. Nüfus Projeksiyonu (Bin Ki i)... 29 ekil 3. kamet Edilen ile Göre Nüfus (2009)... 30 ekil 4. TR41 Bölgesi Nüfusunun E itim Düzeyi (2009)... 30 ekil 5. Ya Grubu ve Cinsiyete Göre Nüfus (2008, Bin Ki i)... 31 ekil 6. Ya Gruplar na Göre Evlenme-Bo anma Say lar (2008, E: Erkek, K: Kad n, Bin ki i) 31 ekil 7. Ya Grubuna Göre Ölüm Say s ( l- lçe Merk.) (2008, E:Erkek, K:Kad n, Bin Ki i)... 32 ekil 8. TR41 Bölgesi'nin Verdi i ve Ald Göç (2009)... 32 ekil 9. Bursa, Eski ehir, Bilecik lçe Nüfuslar ve De i im Oranlar (2008-2009)... 33 ekil 10. Düzey 2 Bölgelerinin Türkiye Toplam Maa ve Ücretleri çindeki Paylar (2006)... 35 ekil 11. Yüzdelik Gelir Dilimlerinin Toplam Gelir çindeki Paylar (2003)... 36 ekil 12. Harcama Türlerine Göre Hanehalk Tüketim Harcamalar n n Da l m... 36 ekil 13. Yüz Bin Ki i Ba na Dü en Spor Kulübü Say lar (2010)... 43 ekil 14. Yüz Bin Ki i Ba na Dü en Spor Tesisi Say lar (2010)... 43 ekil 15. Türkiye de Yayg n E itim Kurumu Say s... 48 ekil 16. TR41 ve Türkiye'de gücüne Kat l m, sizlik ve stihdam Oranlar... 54 ekil 17. gücüne Dahil Olmayan Nüfusun Dahil Olmama Nedenleri (2009)... 56 ekil 19. stihdam n Sektörel Da l m... 57 ekil 18. stihdam n Ya Gruplar na Göre Da l m (2009)... 57 ekil 20. E itim Düzeyine Göre istihdam (2009)... 58 ekil 21. SGK Kay tl l na Göre stihdam Paylar (2009)... 59 ekil 22. Düzey 2 Bölgeleri ve Türkiye'deki sizlik Oranlar (2009)... 60 ekil 23. sizli in Ya Gruplar na Göre Da l m (2009)... 60 ekil 24. Ya Gruplar na ve E itim Düzeyine Göre sizlik Oranlar (2009)... 61 ekil 25. Genel ve Tar m D sizlik Oranlar... 61 ekil 26. GSKD in Sektörlere Göre Da l m... 64 ekil 27. Sanayi Çal anlar Sektörel Da l m... 67 ekil 28. Sanayi letmeleri Sektörel Da l m... 67 ekil 29. Türkiye Toplam Sanayi hracat ve TR41 Pay (Milyar Dolar, % Pay)... 70 ekil 30. Proje Ba vurular n n llere Göre Da l m (1995-2009, Birikimli, lk 18 l)... 81 ekil 31. Ar-Ge Merkezlerinin llere Göre Da l m (2010 Ocak)... 81 ekil 32. lemeli Tar ma Uygun Toprak (2005)... 91 ekil 33. Sebze Üretimi (2008)... 94 ekil 34. Toplam Büyükba Hayvan (S r ve Manda) Say s (Bin)... 98 ekil 35. Küçükba Hayvan Say s (Bin)... 99 ekil 36. At Varl (2009)... 100 ekil 37. Et ve Yumurta Tavu u Say lar (Bin)... 100 ekil 38. Bal Üretimi (2009, Ton)... 101 xii

ekil 39. ç Su Bal k Paylar (2009)... 102 ekil 40. Avlanan Deniz Bal (2009, Ton)... 102 ekil 41. Kullan lan Banka Kredileri (Milyon TL)... 104 ekil 42. Bölge Baz nda D Ticaret (Milyon $)... 110 ekil 43.Bölge llerinin hracat ve thalat Paylar (2009)... 111 ekil 44. Bölge lleri hracat (2009)... 114 ekil 45. Bilgi ve leti im Pazar Pay Büyüklü ü ve Sabit Telefon Abone Say s... 125 ekil 48. Ortalama Geceleme Miktar (Yerli ve Yabanc )... 129 ekil 46. Yerli ve Yabanc Turistlere Ait Konaklama Say lar... 129 ekil 47. Yerli ve Yabanc Turistlere Ait Geceleme Say lar (Bin Ki i)... 129 ekil 49. Otellerin Y llara Göre Doluluk Oranlar (%)... 130 ekil 51. Gelen Turistlerin Aylara Göre Da l m (2008)... 131 ekil 50. TR41 Bölgesi ne En Fazla Turist Gönderen Ülkeler (2009)... 131 ekil 52. Aç lan ve Kapanan Kurulu ( irket-kooperatif ve Ticari letme Toplam ) Say s... 136 ekil 53. 2010 Y l Planlanan Kamu Yat r mlar... 137 ekil 54. Gerçekle en Kamu Yat r mlar... 137 ekil 55. Bölgedeki Yabanc Sermayeli Firmalar n Sektörel Da l m (31.12.2010 itibari ile).. 140 ekil 56. llere Göre Te vik Belgesi Say lar (2005-2009)... 141 ekil 57. Te vikler Kapsam nda Sabit Sermaye Yat r mlar (Milyon TL)... 142 ekil 58. Te vikler Kapsam ndaki Sabit Sermaye Yat r mlar n n Da l m (2007-08 toplam ).. 143 ekil 59. Te vikler Kapsam nda stihdam Say lar (Ki i)... 143 ekil 60. Orman Varl (2008)... 146 ekil 61. Ar tma Tesisi Hizmetine Sahip Nüfusun Belediye Nüfusundaki Oran (2008,%)... 149 ekil 62. Kanalizasyon ebekesi ve At ksu Ar tma Tesisi Hizmetleri (2008)... 149 ekil 63. Bertaraf Yöntemine Göre At k Miktar (2008, Ton)... 150 ekil 64. Belediyelerin Toplam Çevresel Harcamalar (2008, Milyon TL)... 151 ekil 65. TR41 Bölgesi nde Su Kaynaklar n n Kirlenme Nedenleri Da l m (2007-2008)... 152 ekil 66. Hava Kirlili i Ölçümleri (2009, mg/m3)... 153 ekil 67. Enerji Arz Çe itlili i (2009)... 155 ekil 68. Türkiye Elektrik Üretimi (Bin GWh)... 156 ekil 69. Bölge lleri Elektrik Üretim Potansiyeli (2009)... 156 ekil 70. Türkiye Elektrik Tüketim De erleri (GWh)... 157 ekil 71. Ki i Ba na Sanayi ve Mesken Elektrik Tüketimi (2008, kwh)... 157 xiii

Haritalar Harita 1. lçelerin Geli mi lik Düzeyleri (2000)... 35 Harita 2. Sanayi Yo unla ma Haritas... 69 Harita 3. TR41 Bölgesi OSB'leri... 76 Harita 4. Türkiye Havza Planlar (2009)... 90 Harita 5. Ula m A lar ve Yerle imlerin Nüfus Da l m... 118 Harita 6. Karayollar Kullan m Yo unluk Haritas (2009)... 119 Harita 7. Devlet Demiryollar ebekesi (2009)... 123 Harita 8. Uluslararas Yat r mlar n Da l m (2009)... 138 Harita 9. REPA Haritalar... 159 Harita 10. GEPA-Türkiye... 160 xiv

ÖNSÖZ Bölge Plan, bölge vizyonuna ula ma hedefine yönelik olarak geli me eksenlerini belirleyen ve yerel kaynaklar n bu yönde harekete geçirilmesini öngören temel bir belgedir; hiyerar ik olarak ulusal kalk nma plan ndan sonra gelmektedir. Bursa, Eski ehir ve Bilecik illerinden olu an TR41 Düzey 2 Bölgesi için haz rlanan 2010-2013 Bölge Plan n n vizyonu Ya ayan tarihi, kültürü ve do as yla turizmde çekim merkezi; giri imci ruhuyla lider; yenilikçi ve bilgi odakl sanayi ve tar m yla Avrupa n n en rekabetçi üretim merkezi; çevreye ve insana duyarl müreffeh bir bölge olarak belirlenmi tir. TR41 Bölge Plan, kat l mc sosyal bir süreçle, yenilikçi ve stratejik bir yakla mla haz rlanm t r. Bölge planlama çal malar na kamu, özel sektör ve sivil toplumu kapsayan payda analizi ve payda ziyaretleriyle ba lanm t r. Bölgenin ekonomik, sosyal ve kültürel tüm sektörlerine ili kin mevcut durum tespit çal malar yap lm t r. Ard ndan 9-10 A ustos 2010 tarihlerinde Kalk nma Kurulu üyeleri ile kamu, özel kesim ve sivil toplumu temsilen 220 ki inin kat l m yla Bölge Plan Çal tay gerçekle tirilmi tir. Çal tay n ard ndan geli me eksenleri alt nda yer alan amaç, hedef ve stratejileri geli tirmek amac yla sektörel ve tematik toplant lar düzenlenmi tir. TR41 Bölge Plan, kamu kesimi, özel kesim ve sivil toplum kurulu lar aras ndaki i birli ini geli tirerek, kaynaklar n yerinde ve etkin kullan m n sa lamak ve yerel potansiyeli harekete geçirmek suretiyle, ulusal kalk nma plan ve programlarda öngörülen ilke ve politikalarla uyumlu olarak, bölgesel geli meyi h zland rmak, sürdürülebilirli ini sa lamak, bölgeler aras ve bölge içi geli mi lik farklar n azaltmaya hizmet edecektir. Bu çal mada eme i geçen Devlet Planlama Te kilat Müste arl, BEBKA Yönetim ve Kalk nma Kurulu üyeleri, BEBKA Genel Sekreterli i, Bölge Plan haz rlama sürecinde katk veren kamu, özel sektör ve sivil toplum kurulu lar ndan tüm payda lar m za te ekkürlerimi sunar m. Mehmet KILIÇLAR Eski ehir Valisi BEBKA Yönetim Kurulu Ba kan 1

SUNU Günümüzde ulusal kalk nma politikalar, bölgeler aras geli mi lik farklar n n dengeli bir yap ya kavu turulmas ve bunun etkili bir ekilde gerçekle tirilmesi için bölgesel düzeyde ele al nmaya ba lanm t r. Bu kapsamda ülkemizde yerel sorunlar n tespitini, kaynaklar n yerinde ve etkin kullan m n sa layacak bölgesel yöneti im mekanizmalar na olan ihtiyaç her zamankinden daha çok artm t r. Bu amaçla bölgesel düzeydeki plan, program ve projelerin yönlendirilmesine ili kin temel görevleri yürütmek için Kalk nma Ajanslar kurulmu tur. Bölgesel geli meye yön verecek amaç ve öncelikleri içeren stratejik bir belge olan ve Bursa Eski ehir Bilecik illerini kapsayan 2010-2013 Bursa Eski ehir Bilecik Bölge Plan, kamu kurum ve kurulu lar n n, sivil toplum kurulu lar n n ve özel sektör temsilcilerinin geni kat l m yla haz rlanm t r. Ya ayan tarihi, kültürü ve do as yla turizmde çekim merkezi; giri imci ruhuyla lider; yenilikçi ve bilgi odakl sanayi ve tar m yla Avrupa n n en rekabetçi üretim merkezi; çevreye ve insana duyarl müreffeh bir bölge vizyonunu benimseyen plan, bölgedeki potansiyeli en üst düzeyde harekete geçirmeyi hedeflemektedir. Plan vizyon da belirtildi i gibi bölgenin küresel rekabet gücünün art r lmas n desteklerken, sosyal ve çevresel bile enleri de göz ard etmeyen sürdürülebilir bir kalk nma hedefini benimsemektedir. Bu do rultuda belirlenen geli me eksenleri ekonomik sektörlerde rekabetçili in art r lmas n, sosyal alanda ya am kalitesinin yükseltilmesini ve çevreye duyarl bir yakla m öngörmektedir. Söz konusu amaçlara ula abilmek için üretimde yenilikçili in ve verimlili in sa lanmas, kurumsal altyap n n güçlendirilmesi, ula m altyap s n n geli tirilmesi ve enerji verimlili inin sa lanmas öncelikli hedeflerimiz aras ndad r. Ayr ca bölgenin ihtiyaçlar do rultusunda istihdam n ve i gücü niteli inin art r lmas, e itim ve sa l k hizmetlerinin geli tirilerek sosyal sermayenin güçlendirilmesi ve sa l kl kentle menin gerçekle tirilmesi de bölge vizyonuna ula lmas nda kritik öneme sahip hususlar aras ndad r. Plan kapsam nda belirlenen amaç ve hedeflerin hayata geçirilmesinde Ajans n bölgesel düzeydeki destekleyici rolü bölgedeki kamu kesimi, özel sektör ve sivil toplum örgütlerinin i birli i ve uyum içerisinde çal mas na katk sa layacakt r. Ayr ca bu süreçte DPT nin ulusal 2

düzeyde koordinasyonu bölgesel kalk nman n do ru ve etkin yöneti imi için yol gösterici niteliktedir. Bölge plan n n haz rlanmas nda ba ta DPT olmak üzere, Yönetim Kurulu ve Kalk nma Kurulumuzun de erli üyelerine, kat l mlar ve k ymetli görü leri ile plan n ekillenmesinde katk da bulunan kamu, özel sektör ve sivil toplum temsilcilerine te ekkürü borç biliriz. Ayr ca, bölge plan n n haz rlanmas nda eme i geçen Ajans m z n de erli uzmanlar na, destek personeline ve di er çal anlar na te ekkür ederiz. Dr. Mehmet Sait CÜLF K BEBKA Genel Sekreteri 3

YÖNET C ÖZET Küreselle me sosyal, kültürel ve politika alanlar nda de i imi ve yeniden yap lanmay gerektiren bir ekonomik süreç olup, bu süreçte bölgeler daha rekabetçi olabilmek ve küresel piyasalarla bütünle erek ekonomik büyümelerini h zland rmak için büyük çaba sarf etmektedirler. Küreselle me bir yandan rekabeti art r rken, öte yandan bölgelere çe itli f rsatlar yaratmaktad r 1. D dünyadaki f rsatlar kullanarak küresel ekonomiye kolay uyum sa layabilen bölgelerin h zla büyüdükleri ve bölgede ya ayanlara refah art sa lad klar görülmektedir. Yeni dünya düzeninde, bölge ekonomilerinin rekabet ko ullar na ayak uydurma yetene ini geli tirmek ve gerekli her türlü altyap y haz rlayabilmek için çabuk karar al p uygulayabilen, esnek ve dinamik yeni kurumsal yap lara ihtiyaç duyulmu bu ihtiyaçtan hareketle Devlet Planlama Te kilat koordinasyonunda düzey 2 bölgeleri baz al narak Kalk nma Ajanslar kurulmu tur. Kalk nma Ajanslar n n kurulmas yla düzey 2 bölgeleri planlama ve kalk nma birimleri haline gelmi tir. Bölgelerin sosyoekonomik geli me e ilimlerini, yerle melerin geli me potansiyelini, sektörel hedefleri, faaliyetlerin ve alt yap lar n da l m n belirlemek üzere haz rlanan planlar bölge plan olarak adland r lmaktad r. Daha önce Devlet Planlama Te kilat bünyesinde baz bölge planlar yap lm olmakla birlikte art k günümüzde bu planlar Devlet Planlama Te kilat koordinasyonunda Kalk nma Ajanslar taraf ndan haz rlanmaktad r. Bursa merkez olmak üzere 14.07.2009 tarih ve 15236 say l Bakanlar Kurulu karar ile kurulan Bursa Eski ehir Bilecik Kalk nma Ajans (BEBKA) kurumsalla ma faaliyetlerini tamamlamas n n ard ndan bölge planlama çal malar na Haziran 2010 tarihi itibar yla ba lam t r. 2010-2013 dönemini kapsayan TR41 Bursa Eski ehir Bilecik Bölge Plan n n amac ekonomik, sosyal ve kültürel alanda bütüncül bir yakla mla dengeli, rekabetçi ve insan odakl kalk nmay sa lamak ve sürdürülebilir k lmakt r. 1 Erayd n (2010). 4

Bölge Planlama Süreci ve Kat l mc l k Bölge plan haz rlama süreçlerine payda lar n tam kat l m ve katk sa lamas, bölge plan n n sahiplenilmesi ve uygulaman n gerçekle tirilmesi aç s ndan özel önem ta maktad r. Bu sebeple bölge plan çal malar na payda analizi ile ba lanm t r. Bölgedeki kamu, özel kesim, üniversite ve sivil toplum kurulu lar bölge plan kararlar ndan etkilenme ve etkileme düzeyleri ve önem derecelerine göre analiz edilmi ve payda analizi haz rlanm t r. Bölgedeki önemli payda lara ziyaretler yap lm BEBKA n n faaliyetleri ve bölge planlama süreci hakk nda bilgi verilmi tir. Bölgenin mukayeseli üstünlüklerini, ekonomik ve sosyal yap s n, vizyona ula ma yönünde engellerini, d dünyayla ili kilerini ve bölge d ndan kaynaklanan f rsatlar n ortaya koyabilmek amac yla; nüfus-demografik yap, kurumsal yap, e itim, sa l k, sosyal hizmetler, tar m, turizm sanayi, ticaret, ula m, çevre ve enerji gibi ba l klarda mevcut durum tespit çal malar yürütülmü tür. Mevcut durum tespit çal malar n n ard ndan kat l mc toplant lar ile payda lar n bölge planlama sürecine dahil olmalar sa lanm t r. 9-10 A ustos 2010 tarihlerinde Kalk nma Kurulu üyeleri ve bunun d nda kamu, özel kesim ve sivil toplumu temsilen 220 ki inin kat l m yla Bölge Plan Çal tay gerçekle tirilmi tir. Çal tay ortak ak l yaratmay amaçlayan kat l ml bir planlama metodolojisi olan Arama Konferans tekni i ile yönetilmi tir. Bölge plan çal tay sonucunda bölgenin GZFT envanteri ç kar lm, bölge vizyonuna ili kin temel kavramlar ortaya konmu tur. Bölgeyi kalk nma vizyonuna ula t racak geli me eksenlerinin çerçevesi çizilmi ve bu amaçlara ula abilmek için hedef ve stratejiler için payda lar n görü ve katk lar al nm t r. Çal tay n ard ndan geli me eksenleri alt nda yer alan amaç, hedef ve stratejileri daha ayr nt l hale getirmek, sektörün sorunlar n derinlemesine inceleyebilmek için Yenilenebilir Enerji, G da, Tekstil-Haz r Giyim, Metal-Makine ve Otomotiv sektörlerine ili kin toplant lar ile Tar m ve K rsal Kalk nma Toplant lar düzenlenmi tir. Söz konusu toplant lara kamu kurum ve kurulu lar, üniversite ö retim üyeleri ve sivil toplum kurulu lar kat lm lard r. Bölge plan çal tay sonucu ortaya ç kan GZFT envanteri yap lan sektörel ve tematik çal taylarda daha da geli tirilmi tir. Mevcut durum raporu ve GZFT analizi BEBKA kurumsal web sitesinde yay nlanm, ayr ca payda lara posta yoluyla gönderilerek öneri ve katk lar talep edilmi tir. GZFT analizi çal mas n daha da derinle tirmek ve d dünyadaki f rsat ve tehditleri 5

daha iyi analiz edebilmek için PESTLE anketi haz rlanm ve tüm payda lara gönderilmi tir. Anket sonuçlar de erlendirilerek muhtemel ve önemli f rsatlar ve bölgenin kar kar ya gelebilece i tehditler analiz edilmi önlem al nmas gereken, bölge kalk nmas na engel olabilecek riskli alanlar belirlenmi tir. Bölgenin payda lar n ortak bir gelecek paydas nda birle tiren bölge vizyonu, vizyona ula mak için geli me eksenleri, amaç, hedef ve stratejiler kat l mc planlama yöntemleri kullan larak yap lan arama konferans, çal tay ve ziyaretler ile bölgedeki payda lar n görü leri al narak olu turulmu tur. 2010-2013 Bursa Eski ehir Bilecik Bölge Plan web sitesinde yay nlanarak payda lar n görü lerine sunulmu tur. Bölge plan n n en önemli önceli i ulusal ve yerel kal nma çabalar n uyumlu hale getirmek ve bu ekilde kalk nmay h zland rmakt r. Bunu sa lamak amac yla bölge plan n n üst kademesinde yer alan Kalk nma Plan ve özel ihtisas komisyonu raporlar ayr ca di er ulusal strateji belgeleri incelenmi bölgeye ve bölgedeki öncelikli sektörlere ili kin stratejiler plana veri olarak girmi tir. Di er taraftan bölge plan n n alt kademesinde yer alan bölge illerine ait 1/100.000 ölçekli çevre düzeni planlar, yerel yönetimlere ve üniversitelere ait stratejik planlar ve di er strateji belgeleri incelenmi bölge plan na gerekli katk lar yap lm t r. Bölgenin Mevcut Durumu ç Anadolu Bölgesi ile Marmara Bölgesi ni birbirine ba layan TR41 Bölgesi 29.095 km 2 lik yüzölçümüne ve 3.508.133 nüfusa sahiptir. Bölge Bursa, Eski ehir ve Bilecik illerinden olu maktad r. Bölgenin y ll k nüfus art 18,8, nüfus yo unlu u 123 ki i/km 2, ehirle me oran da % 87,5 olup bu de erler Türkiye ortalamalar n n üzerindedir. Ortalama hane halk büyüklü ü ise 3,8 ile Türkiye ortalamas n n alt ndad r. Yüksek nüfus art h z n n ana nedeni bölge d ndan al nan göçtür. DPT nin 2003 y l nda yay mlad llerin Sosyoekonomik Geli mi lik S ralamas çal mas nda 4. s rada yer alan TR41 Bölgesi nde Bursa birinci, Eski ehir ve Bilecik ise ikinci derecede geli mi iller aras ndad r. Ancak bölge ilçelerinin sosyoekonomik geli mi lik düzeylerinde farkl l klar çok daha belirgindir. Ayr ca Uluslararas Rekabet Ara t rmalar Kurumu (URAK) n 2008-2009 y l iller aras Rekabetçilik Endeksi sonuçlar na göre, Bursa, en rekabetçi 5. ehir konumundayken, Eski ehir, 6. s rada, Bilecik ise 54. s rada yer alm t r. 6

Bölgede toplam okuryazarl k oran %96 d r. TR41 Bölgesi e itim sektörü geli mi lik s ralamas nda Düzey 2 bölgeleri aras nda 4. s radad r. Net okulla ma oranlar nda bölge özellikle okul öncesi e itim ve ortaö retimde ülke ortalamas n n oldukça üstündedir. Bölgede sanayiye paralel olarak meslekî ve teknik ortaö retim kurumlar genel liselerden daha fazlad r. Eski ehir de iki, Bursa ve Bilecik te birer üniversite faaliyet göstermektedir. Özellikle Anadolu Üniversitesi ülke çap nda aç k ö retim ihtiyac n kar layan öncü bir kurumdur. Kurulu u yak n zamanda onaylanan Bursa Teknik Üniversitesi bölgenin 5. üniversitesi olarak bir sanayi üssü olan Bursa ya teknik alanda hizmet verecektir. Sa l k sektöründe bölge Türkiye geneline göre iyi durumdad r. Sa l k personeli eri iminde Eski ehir en avantajl konumdaki il iken Bursa ve Bilecik te daha fazla sa l k personeline ihtiyaç duyuldu u görülmektedir. Bölge Düzey 2 bölgeleri aras nda ki i ba GSKD düzeyinde 9.377$ ile en yüksek 3. bölge olarak kar m za ç kmaktad r. Bununla beraber gelir da l m nda derin farklar vard r. 2009 y l nda TR41 Bölgesi i sizlik oran %13,9 ile Türkiye geneline yak n seyretmi tir. Ayr ca ekonomik kriz döneminde bölge istihdam oran da azalm t r. Erkeklerde %70,3, bayanlarda %26,8 olan i gücüne kat l m oran, iller baz nda yo un ö renci nüfusuna sahip Eski ehir d nda, Türkiye ortalamas n n üzerindedir. Nitelikli i gücüne ihtiyaç duyan sanayi sektörünün toplam istihdamdaki pay %41 dir. Ticaret ve hizmetler sektörünün istihdam pay artmakta, tar m sektörünün pay ise azalmaktad r. Ticaret ve hizmetler sektörüne tar m sektöründen göçle yap lan geçi ler bu durumun ana nedenidir. TR41 Bölgesi sanayide özellikle tekstil ve haz r giyim, otomotiv, g da, makine, elektrikli teçhizat ve seramik sektörleri ile ön plana ç kmaktad r. Ayr ca kimya, mobilya, madencilik ve metal sanayi gibi birçok sektörde de Türkiye nin önemli imalatç lar bölgede mevcuttur. D Ticaret Müste arl öncülü ünde yap lan Ulusal Kümelenme Politikas n n Geli tirilmesi Projesi kapsam nda istihdama dayal kümelenme analizleri bölge için benzer sektörleri ön plana ç karm, Eski ehir-bilecik-kütahya (EBK) Seramik Kümesi pilot kümeler içinde ilk tüzel ki ili e sahip küme olmu tur. Rekabet üstünlü üne de sahip lokomotif sektörlerde öncü markalar bulunmakla beraber, markala mada henüz tatmin edici seviyeye gelinmemi tir. Bölgede toplam 22 Organize Sanayi Bölgesi bulunmaktad r, yenilerinin yap lmas dü ünülmemektedir. Küçük sanayi siteleri bölgede yo undur ve Türkiye geneline paralel olarak i letmelerin %99,7 sini 7

KOB ler olu turmaktad r. Bursa Serbest Bölgesi de (BUSEB) 2009 da 1,3 milyar dolar ticaret hacmiyle bölgenin önemli ticaret ve sanayi merkezlerindendir. Sanayide ileri teknolojili ürünlerin üretimi Ar-Ge faaliyetlerine ba l d r. Bölgede artan çal malara ra men etkin bir üniversitesanayi i birli ine geçilememi, Ar-Ge potansiyeli aç a ç kar lamam t r. TR41 Bölgesi d ticaret fazlas ile ülke ekonomisine önemli katk da bulunmaktad r. 2009 y l ihracat 9,6 milyar dolar, ithalat ise 7,5 milyar dolar olarak gerçekle mi tir. D ticaretin tamam na yak n Bursa dan yap lmaktad r. Bölgenin ihracat nda s ras yla Fransa, talya ve Almanya ba çekmektedir. Otomotiv, tekstil-haz r giyim, g da, ana metal sanayi, çimento ve toprak ürünleri, kimya-plastik sektörü en önemli ihracat kalemlerindendir. hracat ve istihdam aç s ndan önem arz eden uluslararas do rudan yat r mlarda özellikle Bursa iyi bir konumdad r, Bilecik ve Eski ehir de ciddi bir potansiyele sahiptir. Tar m sektörü katma de erinde, Türkiye genelinde oldu u gibi, dü ü e ilimi görülmektedir. Ülkemizdeki tar m alanlar n n %3,9 u TR41 Bölgesi ndedir. Tar m alanlar n n %60 ekilen alanlarken, kalan n sebze bahçeleri, meyvelikler, zeytinlikler, yem bitkileri ve nadas alanlar olu turmaktad r. Bölgede arazinin %36 s nda i lemeli tar m yap labilir. Tar m arazisinin yakla k dörtte biri sulamaya uygundur fakat bunun ancak yar s sulanabilmektedir. Ekonomik i letmecilikten uzak, 50 dekardan küçük tar msal i letmelerin ço unlukta olmas toplula t rma ihtiyac n aç a ç karmaktad r. TR41 Bölgesi eker imalat nda kullan lan bitkiler ve tah l ürünleri, eftali, armut, zeytin, siyah incir, kiraz ve özellikle tar msal sanayiye girdi sa layan domates gibi sebze-meyve üretiminde yo unla m t r. Siyah incir, eftali, nar ve ahududu marka olu turan ürünler olarak öne ç kmaktad r. Hayvanc l kta bölge çok iyi bir durumda de ildir, özellikle çay r ve mera yetersizli i küçükba ve büyükba hayvanc l n önemli bir sorunudur. Bursa ili denizyolu ve karayolu ta mac l nda geli mi iken, Eski ehir ile Bilecik te karayolu ve demiryolu ta mac l ndan söz etmek mümkündür. Bölge lojisti inde en önemli problem, üretim yerlerinden deniz, demiryolu ve havayolu terminallerine eri im zorluklar d r. Bölge illerinden Eski ehir ve Bilecik için TCDD taraf ndan planlanan lojistik köy projeleri mevcuttur. Gebze Körfez geçi i, Bursa- zmir otoyolu projesi lojistik sektörünü olumlu etkileyecek projelerdir. Bölge deniz ta mac l Bursa daki Gemlik liman üzerinden sa lanmaktad r. Ayr ca Eski ehir ve Bursa da birer havaalan bulunmaktad r. Kamu yat r mlar Bursa ve Bilecik te ula t rma 8

sektöründe yo unla m t r. TCDD, Ankara- stanbul h zl tren hatt na eklenecek Bilecik-Bursa ba lant s n önümüzdeki 4 senede bitirmeyi planlamaktad r. TR41 Bölgesi tarih ve kültür miras ile birlikte do al zenginlikleri aç s ndan çe itlilik göstermektedir. Bölge Osmanl mparatorlu u nun kuruldu u yerdir. Frigya-Roma-Bizans kültür ve medeniyeti aç s ndan da önemli arkeolojik kal nt lar bulunmaktad r. Bölgede k, termalsa l k, tarih-kültür, inanç, fuar-kongre, do a, hava sporlar, oto safari, av, k y turizmi imkanlar vard r. Ayn zamanda yat turizmi, golf turizmi, spor, gastronomi, al veri, akarsu (rafting) turizmi için de potansiyel olup bunlar n de erlendirilmesi için çal malar yap lmaktad r. Turistlerin geceleme sürelerinin ülke ortalamas n n alt nda kalmas ve konaklama tesis doluluk oranlar n n dü üklü ü verimlilik ve tan t m gibi sorunlar n varl n göstermektedir. Giderek artan çevre kirlili i bölge için bir tehdit unsurudur. Do algaz n yayg nla mas yla hava kirlili inin azalmas hedeflenmektedir. Ayr ca kat at k ay rma, geri dönü üm ve sa l kl çöp depolama tesis in aatlar önem kazanmaktad r. Jeotermal, rüzgar, güne, hidroelektrik gibi yenilenebilir enerji kaynaklar n n kullan m çevre kirli ini azaltmada ve elektrik üretimi do algaz ba ml l n dü ürmede önem kazanmaktad r. Bu kapsamda Eski ehir ilinde hidroelektrik potansiyelinin de erlendirilmesi amaçl enerji sektörü yat r mlar ön plandad r. Bölge tabii kaynaklar aç s ndan da zengindir. Özellikle Bilecik te mermer, Eski ehir de Lületa ve bor, Bursa Uluda da volfram bölgenin öne ç kan yer alt zenginliklerindendir. Madenlerin i lenerek katma de er yarat lmas, linyit sahalar n n termik santrallerle yerinde de erlendirilmesi, bor gibi stratejik madenlerde alternatif ürün çal malar n n yürütülmesi bu konudaki önceliklerdendir. Vizyon ve Temel lkeler 2010-2013 TR41 Bursa Eski ehir Bilecik Bölge Plan n n vizyonu Ya ayan tarihi, kültürü ve do as yla turizmde çekim merkezi; giri imci ruhuyla lider; yenilikçi ve bilgi odakl sanayi ve tar m yla Avrupa n n en rekabetçi üretim merkezi; çevreye ve insana duyarl müreffeh bir bölge olarak belirlenmi tir. 9

Bu ba lamda bölge vizyonuna ula lmas nda a a daki ilkeler temel al nacakt r: Bilgi Odakl Giri imcilik Toplumsal leti im ve Kat l mc l k nsana ve Çevreye Duyarl l k Geli me Eksenleri 2010-2013 dönemini kapsayan Bursa Eski ehir Bilecik Bölge Plan n n geli me eksenleri: Sanayide Verimlilik ve Rekabetçilik Tar mda Verimlilik ve K rsal Kalk nma Turizmde Çe itlilik Sosyal Kalk nma ve stihdam Sürdürülebilir Çevre ve Enerji Ula m ve Lojistik Tüm payda lar n ortak akl ile olu turulan bölge vizyonuna ula abilmek için 6 geli me ekseni alt nda 27 amaç, 68 hedef, muhtelif stratejiler ve performans göstergeleri belirlenmi tir. Geli me eksenleri ve amaçlar a a da yer alan ekilde özetlenmektedir. 10

GEL ME EKSENLER ve AMAÇLAR 11

PLAN HAZIRLAMA SÜREC VE KATILIMCILIK Genel De erlendirme ve Kapsam Devlet Planlama Te kilat ve Türkiye statistik Kurumu taraf ndan 2001 y l nda yap lan çal ma sonucunda, Türkiye de üç düzey halinde statistiki Bölge Birimleri tan mlanm ve bu s n fland rma 28 A ustos 2002 tarihli Bakanlar Kurulu Karar ile yürürlü e konmu tur. Söz konusu karar kapsam nda bölgesel politikalar n bu bölgeler esas al narak yönlendirilmesi de uygun bulunmu tur. Bu çerçevede, bölgesel geli me politikalar n n Düzey 2 bölgeleri esas al narak bölgesel kalk nma planlar arac l yla yönlendirilmesi bu sayede yerel dinamikleri ve potansiyeli ortaya ç kararak en iyi ekilde de erlendirmek, ulusal ve yerel kalk nma inisiyatiflerini uyumla t rarak kalk nmaya ivme kazand rmak amaçlanmaktad r. Bölgesel kalk nma planlar n yapma, yapt rma ve onaylama yetkisi 3194 say l mar Kanunun 8. Maddesi gere ince Devlet Planlama Te kilat na (DPT) aittir. Bu çerçevede henüz bölge plan olmayan Düzey 2 bölgelerinde, 2010-2013 y llar kapsayacak Bölge Planlar n n Kalk nma Ajanslar taraf ndan haz rlanmas DPT Müste arl taraf ndan uygun görülmü tür. Bursa merkez olmak üzere 14.07.2009 tarih ve 15236 say l Bakanlar Kurulu karar ile kurulan Bursa Eski ehir Bilecik Kalk nma Ajans (BEBKA), Genel Sekreter atamas yla birlikte kurumsalla ma çabalar na h z vermi ; geçen süre içerisinde ajans n çal ma alan n n temini, uzman ve destek personeli al m n gerçekle tirmi tir. Haziran 2010 tarihi itibar yla bölge planlama çal malar na ba layan BEBKA, çal malar n DPT taraf ndan haz rlanan Bölge Plan Haz rlama K lavuzu çerçevesinde yürütmü tür. Bursa, Eski ehir ve Bilecik illerini kapsayan bölge ve kom u bölgelerde onayl ve yürürlükte herhangi bir bölge plan bulunmamaktad r. Ulusal plana uygun bir ekilde haz rlanacak olan bölge plan n n kom u bölgelerle uyum içerisinde haz rlanmas amac yla Marmara Bölgesi kalk nma ajanslar aras nda genel sekreter ve uzman düzeyinde farkl toplant lar yap lm, planlamaya ili kin yöntem, süreç ve stratejiler payla lm t r. Bölge plan üç ana bölümden olu maktad r. Birinci bölüm; planlama süreci ve yöntemi, kat l mc l k stratejisi ve yönetici özetini içermekte ve giri niteli i ta maktad r. Plan n ikinci bölümünde bölgemizdeki üç ile ili kin verilerin bölge ve Türkiye kar la t rmalar ile detayl

anlat ld, nüfus ve demografi, e itim, sa l k, sosyoekonomik yap, çevre, ula m, altyap, enerji gibi ba l klar kapsayan mevcut durum verilerinin tespiti yer almaktad r. Yine bu bölümde yer alan ve kat l mc yöntemlerle haz rlanan GZFT analizinde, bölgenin güçlü ve zay f yönleri ile d e ilimler nda f rsat ve tehditler de erlendirilmektedir. Bu bölümde yap lan di er bir analiz bölgenin kalk nmas na ivme kazand racak veya engel te kil edebilecek f rsat ve tehdit unsurlar n n etkisini kavramaya ve de erlendirmeye imkan veren PESTLE Analizidir. kinci bölümde bölgenin kalk nma amaçlar na ula mas nda etkili olabilecek be eri kaynaklar, ekonomik ve sosyal yap s, kalk nmaya ivme kazand racak f rsat ile vizyona ula ma yönünde tehdit ve engeller farkl analiz yöntemleri kullan larak ortaya konmaya çal lm t r. Bölge plan n n üçüncü bölümünün ba lang c nda Dokuzuncu Kalk nma Plan ve di er ulusal stratejilerde bölgeye ili kin üst ölçekli plan kararlar n n sentezi ve uluslararas geli meler nda bölgenin rolü de erlendirilmektedir. Yine bu bölümde, ulusal plan ve politikalarla uyumlu bir ekilde, bölgenin Dünya ve Türkiye deki yeri, mevcut durum ve potansiyeli dikkate al narak olu turulan gelecek vizyonu, vizyona ula mak için belirlenen geli me eksenleri, amaç, hedef ve stratejiler yer almaktad r. Bölge Planlama Süreci ve Kat l mc l k Mevcut Durum Analizi Bölge Planlama Süreci Mevcut Durum Analizi Vizyonun Belirlenmesi Gelişme eksenleri, amaç, hedef ve stratejilerin belirlenmesi Bölge planlama mevcut durum analiz çal mas yla ba lam t r. Öncelikle mevcut durum tespitine yönelik literatür taramas yap larak tüm ilgili verilerin toplanmas, iller baz nda bir araya getirilerek derlenmesi ve analiz edilmesi sa lanm t r. İzleme ve Değerlendirme Uygulama Di er taraftan bölge planlama sürecinde görü ve katk lar na ihtiyaç duyulan tüm ilgili kamu kurum ve kurulu lar, üniversite, özel sektör temsilcileri ve sivil toplum kurulu lar n n dahil edildi i payda analizi 13

çal mas yürütülmü tür. Bölge plan haz rlama süreçlerine payda lar n tam kat l m ve katk sa lamas, bölge plan n n sahiplenilmesi ve uygulaman n gerçekle tirilmesi aç s ndan özel önem ta maktad r. Bu noktadan hareketle mevcut durum analiz çal malar devam ederken özel sektör, üniversite, kamu ve sivil toplumdan 43 payda ziyareti de e zamanl olarak yürütülmü tür. Bu ziyaretlerinin amac kalk nma ajans n n yeni bir yap lanma olmas sebebiyle payda lar m za kurumun tan t lmas, yap lacak bölge plan ve di er faaliyetler hakk nda bilgi verilmesi ve mevcut durum analizi çal malar nda bilgi ve katk lar n n dahil edilmesidir. Mevcut durum analiz çal malar kapsam nda yürütülen di er çal ma, bölge plan n n üst kademesinde yer alan ulusal plan, sektörel/tematik planlar ve AB uyum sürecinde haz rlanan dokümanlarda yer alan bölgeye ve sektörlere ili kin öngörü ve stratejilerin taranmas d r. Ayr ca, bölge plan ölçe inin alt kademesinde yer alan; Bursa, Eski ehir ve Bilecik e ait 1/100.000 ölçekli l Çevre Düzeni Planlar, l Özel dareleri Stratejik Planlar, 50.000 nüfusun üzerindeki belediyelerin stratejik planlar, Üniversitelerin, Ticaret ve Sanayi Odalar n n Stratejik Planlar, kurum ve kurulu lardan talep edilmi tir. Bu planlarda yer alan bölge plan n ilgilendirecek içerikteki GZFT çal malar, sektörel öncelikler ve stratejiler bir araya getirilerek analiz edilmi tir. Mevcut durum raporu ve GZFT analizi tamamland ktan sonra Bölge Plan Çal tay kat l mc lar na gönderilmi ve ajans n kurumsal web sitesinde yay nlanarak payda lar n görü ve katk lar al nm t r. Kat l mc Toplant lar Bölge Plan Çal tay : Bölge plan n n temel esaslar n olu turacak olan vizyon, geli me eksenleri ve hedeflerin tüm payda lar n görü lerini yans tacak ekilde ve kat l mc bir süreçle belirlenebilmesi için 9-10 A ustos 2010 tarihlerinde Bölge Plan Çal tay düzenlenmi tir. Çal taydan önce kat l mc l art rmak ve yap lacak çal man n metodunu anlatmak üzere Bursa, Eski ehir ve Bilecik te bilgilendirme toplant lar gerçekle tirilmi tir. llerin Vali, Vali 14

yard mc lar ve BEBKA Genel Sekreteri nin ba kanl k etti i toplant larda bölge plan süreci, bölge plan çal tay metodolojisi ve yap lacak çal malar hakk nda bilgi verilerek, çal taya kat l m n önemi vurgulanm t r. Bölge Plan Çal tay na Bursa, Eski ehir, Bilecik illerinden Kalk nma Kurulu üyeleri ve bunun d nda kamu kesimi, özel sektör ve sivil toplumu temsilen toplam 220 ki i kat lm t r. Çal tay ortak ak l yaratmay amaçlayan kat l ml bir planlama metodolojisi olan Arama Konferans tekni i ile gerçekle tirilmi ve toplant n n moderasyonu hizmet al m yoluyla profesyonel bir ekip taraf ndan yap lm t r. 8-10 ki ilik küçük çal ma gruplar nda fikirlerin geli tirilmesi, fikirlerin bir araya getirilerek ortakla t r lmas ve genel oturumlarda tüm kat l mc lar n görü lerinin al nmas na imkan tan yan ve ortak ak la ula may amaçlayan arama konferans çal ma sistemati i a a daki emada sunulmaktad r. Arama Konferans Süreci Çal tay n ilk bölümünde bölgeyi etkileyen ak mlara ve mevcut durumun tespitine yönelik tüm kat l mc lar n yer ald bir beyin f rt nas gerçekle tirilmi tir. Bu çal man n ard ndan, beyin f rt nas baz al narak GZFT analizi için kat l mc lar iki ana gruba ayr lm lard r. Birinci grup kendi içinde 7 küçük gruba ayr larak bölgenin güçlü ve zay f yanlar n, ikinci grup da kendi içinde 7 küçük gruba bölünerek f rsat ve tehditleri çal m, küçük gruplar kendi içlerinde yapt klar çal malar sunarak ç kt lar ortakla t rm lard r. Ortakla t r lan güçlü ve zay f yönler 15

ile f rsat ve tehditler genel oturumda tüm kat l mc lara sunulmu ve katk lar al narak ortak ak l bulunmaya çal lm t r. Çal man n ikinci bölümünde bölge vizyonunun ve geli me eksenlerinin belirlenebilmesi için tüm kat l mc lar yine iki gruba ayr lm ve her ana grupta 5 küçük çal ma grubu olu turulmu tur. Küçük grup çal malar n n sunumu ve ard ndan ortakla t r lmas gerçekle tirilmi ve genel oturumda tüm kat l mc lar taraf ndan bölge vizyonuna ve geli me eksenlerine katk lar yap lmas sa lanm t r. Çal man n üçüncü k sm nda, geli me eksenleri alt ndaki amaç, hedef ve stratejilerin geli tirilmesi amac yla kat l mc lar Bursa, Eski ehir ve Bilecik illeri baz nda ayr larak üç paralel grupta çal m lard r. l bazl ana çal ma gruplar geli me eksenleri ba l klar alt nda 7 küçük çal ma grubuna ayr larak bölgenin kalk nmas na yönelik amaç, hedef ve stratejileri geli tirmi tir. 21 küçük çal ma grubunun sunumlar genel oturumda yap larak tüm kat l mc lar n katk ve önerileri al nm t r. Bölge plan çal tay sonucunda bölgenin GZFT envanteri ç kar lm, bölge vizyonuna ili kin temel kavramlar ortaya konmu tur. Bölgeyi kalk nma vizyonuna ula t racak geli me eksenlerinin çerçevesi çizilmi ve bu amaçlara ula abilmek için hedef ve stratejiler için payda lar n görü ve katk lar al nm t r. Bölge Plan Metodolojisi ve Kat l mc Toplant lar GELİŞME EKSENİ BÖLGE VİZYONU GELİŞME EKSENİ AMAÇ 1 HEDEF 1 STRATEJİLER AMAÇ 2 HEDEF 2 16

Sektörel ve Tematik Toplant lar: Bölge plan çal tay nda bölgenin vizyonuna dair kavramsal çerçeve, GZFT envanteri, geli me eksenleri ve geli me eksenlerine ula abilmek için hedef ve stratejilere ili kin öneriler geli tirilmi tir. Geli me eksenleri alt nda yer alan amaç, hedef ve stratejileri daha ayr nt l hale getirmek, sektörün sorunlar n derinlemesine inceleyebilmek için sektörel/tematik toplant lar düzenlenmi tir. Sanayide rekabet gücünün ve verimlili in art r lmas na yönelik sektörel stratejilerin geli tirilmesi amac yla G da, Tekstil-Haz r Giyim, Metal-Makine ve Otomotiv Sektörleri temsilcileri ve KOSGEB ile toplant lar gerçekle tirilmi tir. Özel sektör temsilcileri, Uluda Üniversitesi ö retim üyeleri ve BEBKA Genel Sekreteri ve uzmanlar n n kat ld toplant larda sektörlerin gelece ine yönelik öngörüler de erlendirilmi, bölge plan n n hedef ve stratejilerine katk sa lanm t r. Çevre ve çevrenin korunmas na yönelik bölge planlama çal tay nda ortaya konan amaç ve hedefleri daha detayl bir ekilde geli tirebilmek amac yla l Çevre Müdürlü ü yönetici ve uzmanlar ile günlük çal ma toplant s gerçekle tirilmi tir. Bu toplant da çevrenin korunmas ve çevre kirlili inin önlenmesine yönelik bölgemizde yap lmas gereken çal malar görü ülmü stratejiler belirlenmi tir. Bölgede var olan yenilenebilir enerji potansiyelinin de erlendirilmesi ve enerji verimlili i konusunda özel sektör temsilcileri, kamu kurumlar ve üniversiteden ö retim üyelerinin kat l m yla Yenilenebilir Enerji Sektörü Toplant s düzenlenmi tir. Toplant da yenilenebilir enerji ve enerji verimlili i konusunda bölge plan kararlar gözden geçirilmi ve katk lar al nm t r. Bölgesel rekabette önemli geli me eksenlerinden biri olan turizm konusunda Bursa ve Eski ehir Valilikleri taraf ndan 2009 y l nda, geni payda kat l m yla Turizm Çal taylar gerçekle tirilmi tir. Bu sebeple, turizm konusunda bu çal taylar n ç kt lar ndan faydalan lmas na karar verilmi ve yeni bir çal tay düzenlenmesine gerek görülmemi tir.konuyla ilgili olarak üniversiteden akademisyenler ve l Kültür ve Turizm Müdürlükleri ile görü meler yap lm böylece bölge plan stratejilerine katk lar sa lanm t r. Sosyal kalk nma alan nda yerel yönetimlerin sosyal hizmet müdürleri ve uzmanlar yla toplant lar yap lm bölge plan kararlar hakk nda görü ve dü ünceleri al nm t r. Ayr ca ç Göç Entegrasyon Projesi gibi sosyal kalk nma alan nda bölgede uygulanm olan AB projelerinin stratejik eylem planlar ndan faydalan lm t r. 17

Tar m ve K rsal Kalk nma Toplant lar : DPT taraf ndan haz rlanan ve 2004 y l nda yay nlanan lçelerin Sosyo-Ekonomik Geli mi lik S ralamas Ara t rmas na göre bölgemizde geli mi lik s ralamas nda dördüncü ve be inci grupta yer alan ilçelerde toplant lar gerçekle tirerek sorunlar ve çözüm önerilerini bölgede ya ayanlarla birlikte de erlendirmek amaçlanm t r. Bu kapsamda Bursa da görece geri kalm da yöresindeki Büyükorhan ve Harmanc k ilçeleri, Bilecik te Yenipazar ve nhisar ilçeleri ile Eski ehir de Alpu ve Mihal çç k ilçeleri ziyaret edilmi tir. lçe toplant lar na ilçe kaymakamlar, belediye ba kanlar, muhtarlar, ilçe sa l k ve milli e itim müdürleri, tar m kooperatifleri davet edilerek tar m ve k rsal kalk nma alan nda sorunlar ve çözüm önerileri tart lm ve bölge plan na katk lar al nm t r. Vizyon, Geli me Eksenleri, Amaç, Hedef ve Stratejilerin Belirlenmesi A a da yer alan bölge planlama ak emas ndan da takip edilebilece i gibi, bölgenin payda lar n ortak bir gelecek paydas nda birle tiren bölge vizyonu, vizyona ula mak için geli me eksenleri, amaç, hedef ve stratejiler kat l mc planlama yöntemleri kullan larak yap lan arama konferans, çal tay ve ziyaretler ile bölgedeki payda lar n görü leri al narak olu turulmu tur. Tüm payda lar m z n bölge plan hakk nda görü ve katk lar n alabilmek için plan n ajans n kurumsal web sitesinde yay nlanmas ve payda lar n öneri ve katk lar n n al nmas sa lanm t r. Plan kararlar n n ulusal plan ve programlara uygun ve yerel önceliklerle uyumlu olmas na özel önem verilerek bölge plan n n üst ve alt ölçe inde yer alan plan çal malar n n bölgeye özgü öncelikleri ve stratejileri plana dahil edilmi tir. Yönetim Kurulu üyelerinin görü üne sunulan TR41 Bursa Eski ehir Bilecik Bölgesi 2010-2013 Bölge Plan Devlet Planlama Te kilat Müste arl onay na sunulmu tur. 18

Bölge Planlama Süreci Ak emas 19

DURUM ANAL Z BÖLGEY ANLAMAK 20

1. GENEL B LG LER ç Anadolu Bölgesi ile Marmara Bölgesi ni birbirine ba layan TR41 Bölgesi, 29.095 km 2 lik yüzölçümü ile Türkiye yüzölçümünün %3,7 sine denk gelmektedir. Bölge Bursa, Eski ehir ve Bilecik illerinden olu maktad r. TR41 Bölgesi ndeki Bursa ili, Ege ile Marmara y birbirine ba layan stanbul- zmir karayolu üzerinde yer al rken, Eski ehir ili Güney Marmara ve Ege bölgelerini ç Anadolu ya, Bilecik ili ise Marmara ile Akdeniz Bölgesi ni birbirine ba layan karayollar üzerinde bulunmaktad rlar. Bölgenin bat s nda yer alan Uluda 2543 m. yüksekli i ile bölgenin en yüksek da ve Bursa Ovas n n su kayna durumunda olup, ülkenin en önemli k turizm merkezidir. Yine bölgede yer alan Samanl ve Sündiken önemli s rada lar aras ndad r. Bölgedeki da lar genellikle geni ormanl k alanlarla kapl olup, içlerinde zengin a aç türleri mevcuttur. Ayr ca flora ve fauna aç s ndan ülkedeki önemli merkezler durumundad r. TR41 Bölgesi içerisinde bulunan Bursa ilinde Bursa, negöl, Karacabey, M. Kemalpa a, znik ve Orhangazi Ovalar nda a rl kl olarak sulu tar m yap lmakta olup, sebze yeti tiricili i önemli bir geçim kayna d r. Bilecik te Bozüyük, Gölpazar, Osmaneli ve Pazaryeri Ovalar ; Eski ehir ilinde Porsuk, Sar su ve Yukar Sakarya Ovalar bölgenin di er ba l ca ovalar aras nda yer almaktad r. Bölgenin önemli su varl klar znik ve Uluabat do al gölleri, Sakarya Nehri, Nilüfer Çay, M. Kemalpa a Çay, Porsuk Çay, Sar su ve eydi Suyu dur. Uluabat ve znik göllerinde bal kç l k önemli bir gelir kayna d r. Uluabat Gölü göçmen ku lar n u rak yerlerindendir. Eski ehir ilinde Sakarya Irma üzerinde Yenice ve Gökçekaya Baraj Gölü ile Porsuk Çay üzerinde Porsuk Baraj Gölü su ürünleri aç s ndan önem ta maktad r. Bölgede Bursa ili Gemlik ilçesinde yer alan serbest bölge ve limanlar, Bursa ve yak n bölgelerde üretilen sanayi ve tar m ürünlerinin ihracat ve ithalat kap s d r. Ayr ca Mudanya liman ndan stanbul ba lant l yolcu ve feribot seferleri ile ihtiyaç durumuna göre ithal ve ihraç ürünlerin kargo ta mac l da yap lmaktad r. TR41 Bölgesi nin Marmara Denizi ne yak n olan bölgelerinde Karadeniz ve Akdeniz iklimi, Bursa ve Bilecik illerinin güney kesimleri ile Eski ehir ilinde ise karasal iklim görülmektedir.

Bölgede alçak kesimlerde bulunan maki bitki örtüsü yükseklere ç kt kça yerlerini ormanlara b rakmaktad rlar. Eski ehir ilinde ç Anadolu nun step bitkileri, Kuzey Anadolu ve Bat Anadolu nun orman bitkilerinin etkisi alt nda olup orman genellikle karaçam a açlar ndan olu maktad r. Bursa ve Bilecik illerinde karaçam, k z lçam gibi i ne yaprakl a açlar n yan s ra kestane, kay n, gürgen, ç nar gibi yüksek boylu a açlar da bulunmaktad r. Bursa ilinin Marmara Denizi ne yak n olan kesimlerinde geni zeytinlik alanlar, Karacabey ve M.Kemalpa a Ovalar nda büyük mera alanlar mevcuttur. Uluda yöresi ise zengin bir botanik kompozisyona sahiptir. Adrese Dayal Nüfus Kay t Sistemi (ADNKS) 2009 verilerine göre 3.508.133 nüfusa sahip olan bölgenin kilometrekareye 123 ki i olan nüfus yo unlu u, 94 olan ülke nüfus yo unlu unun üzerindedir. Bölge illerinden Bursa n n nüfus yo unlu u 245 ile bölge de erinin üzerinde iken, Eski ehir 55 ve Bilecik 47 ile bölge rakam n n oldukça alt nda kalm t r. Bölgenin 2009 y l y ll k nüfus art oran 18,8 dir. Bölge nüfusunda genç nüfusun a rl dikkat çekicidir. 2009 y l nda bölge nüfusunun %38 i 25 ya n alt ndad r. 25-65 ya aras nüfus, toplam nüfusun %54 ünü, 65 ya üstü nüfus, toplam nüfusun %8 ini olu turmaktad r. 2009 y l nda ehir nüfus oran %87 dir. 2009 y l nda istihdam edilenlerin %47,4 ü hizmetler, %11,9 u tar m ve %40,7 si sanayi sektöründe çal maktad r. Bölgenin i sizlik oran yine ayn y l için %13,9, i gücüne kat lma oran %48,4, tar m d i sizlik oran %15,4 ve istihdam oran %41,7 dir. TR41 Bölgesi nin 2008 y l nda toplam tar msal alan 969.344 hektard r. Bu alan n 874.870 hektar toplam i lenen tar m alan, geri kalan ise uzun ömürlü bitkiler alan d r. Bölgede, daha çok sebze ve meyve üretimi yap lmakla birlikte tah l üretimi de önem te kil etmektedir. Eski ehir ili ekerpancar üretiminde ülke genelinde ilk s ralarda yer al r. Hayvansal ürünlerde ise, süt ürünleri ba ta olmak üzere k rm z et, beyaz et üretimi mevcuttur. Bölgede ayr ca çe itli tabiat parklar, tabiat an tlar, tabiat koruma alanlar ve tarihi zenginlikleri bulunmaktad r. 22

2. SOSYAL SERMAYE VE KURUMSAL YAPI Bölgesel Geli me Plan, belli bir co rafi alan hedef alan çe itli toplumsal, ekonomik ya da yönetsel aktörlerin karar almas, politikalar benimsemesi, benimsenen bu politikalar n uygulanmas ve de erlendirilmesinden olu maktad r. Plan n amac, bölge s n rlar içinde ya ayan insanlar için bir gelecek tasarlamakt r. Bu yönü ile plan, gelece i tasarlanan toplumun kat l m, ortak mutabakat, bilimsel verileri, dünyada olu makta olan ak mlar ve bu ak mlar n bölgeye olan etkilerini de içermelidir. Di er yönü ile ula lacak vizyonu ve bu vizyona ula mak için belirlenen hedefleri ve süreçleri de göstermelidir. Böyle bir plan süreci, kurumsalla ma kavram n n önemini de beraberinde getirmektedir. Amaca uygun bir kurumsalla ma yap s olmaks z n, bölgesel kalk nma plan geli me eksenlerini belirlemek, politika ve stratejilerini saptamak, olu um ve ak mlar de erlendirmek, gereken de i imleri gerçekle tirmek mümkün olmayacakt r. Bu aç dan kurumsalla ma, bölge plan n n ba ar s için öncelikli ko ullardan biri olarak nitelendirilebilir. 2.1. TR41 Bölgesi nde Mevcut Durum Bölgenin kurumsal yap s, kamu örgütleri ve sivil toplum örgütlerinden olu maktad r. Özel kesim, sivil toplumun en önemli ö esidir. Üretim ve kar amac na göre örgütlenmi olan özel kesim kurumsal yap s n da buna göre olu turmu tur. TR41 Bölgesi nde 3 valilik ve 39 Sivil toplumun di er bir ö esi ise, (genellikle) kar kaymakaml k bulunmaktad r. Ayr ca amac gütmeyen ve ço u kez, uzmanla t bir alanda il özel idareleri, belediyeler ve köy kamusal yarar elde etmek için çal an gönüllü yönetimleri gibi yerel yönetimler örgütlerden olu maktad r. Kurumsal yap n n kamu d nda birçok kamu kurulu una ait kesimi, merkezden yönetim, valilikler ve müdürlükler de bölge içerisinde etkin kaymakaml klar eliyle yürütülmektedir. Bölgede 3 bir ekilde faaliyet göstermektedir. valilik ve 39 kaymakaml k bulunmaktad r. Merkezden yönetim ta ra te kilat, mülki idare ve bölge kurulu lar biçiminde örgütlenmi tir. Bölge kurulu lar biçiminde örgütlenen ve bölge müdürlükleri olan Devlet Su leri Genel Müdürlü ü, Karayollar Genel Müdürlü ü, Türkiye statistik Kurumu, Vak flar Genel Müdürlü ü gibi birimler de bölgede etkin bir ekilde çal maktad rlar. Yerel yönetim ise il özel idareleri, belediyeler ve köy yönetiminden olu maktad r. 23

2.1.1. Merkezi dare, Yerel Yönetimler ve Özel Kesimin Bölgede Örgütlenmesi Merkezi idarenin bölge te kilat eklinde örgütlenen kurumlar ile özel kesimin temsilcisi say labilecek bankalar n faaliyet alanlar incelenerek bölgenin kurumsal anlamda ba l oldu u merkezler ve hizmet verdi i alanlar belirlenmektedir. Buna göre ller Bankas n n Türkiye genelinde 18 bölge müdürlü ü bulunmaktad r. TR41 Bölgesi illeri ise 2 ayr bölge müdürlü ünün hizmet alan ndad r. ller Bankas 2. Bölge, Bursa, Bal kesir, Çanakkale illerine ve Yalova/Armutlu belediyesine hizmet vermektedir. 4. Bölge ise Afyon, Bilecik, Eski ehir ve Kütahya illerini kapsamaktad r. Türkiye genelinde 16 bölge müdürlü ü ile örgütlenen Karayollar Genel Müdürlü ü nün 4. Bölgesi, Ankara, Eski ehir, Bolu, Düzce ve K r kkale illerini, 14. Bölge ise Bursa, Bilecik, Bal kesir, Kütahya ve Çanakkale illerini kapsamaktad r. TR41 Bölgesi, DS nin Bursa, Yalova ve Kocaeli illerinden olu an 1. Bölge ve Eski ehir, Bilecik, Kütahya ve Sakarya illerinden olu an 3. Bölge nin faaliyet alan ndad r. Bursa ve Eski ehir de KOSGEB Hizmet Merkezi Müdürlü ü bulunmaktad r. Bilecik ili Eski ehir Hizmet Merkezi Müdürlü ü ne ba l d r. Türkiye genelinde ubelerle örgütlenen Merkez Bankas n n Bursa ve Eski ehir de ubesi vard r. Vak flar Genel Müdürlü ü yap lanmas nda Bursa Bölge Müdürlü ü, Bilecik ve Sakarya illerini de kapsamaktad r. Eski ehir ise Ankara Bölgesi nin içinde yer almaktad r. Ticari bankalar n ubelerinin ba l oldu u bölge müdürlüklerinin örgütlenmeleri incelendi inde birçok bankan n bölge merkezinin Bursa ilinde bulundu u gözlenmektedir. Merkezi idare ve özel kesim yap lanmas ile TR41 Bölge s n r n n örtü medi i gözlenmektedir. Ancak bölge merkezleri ve bölge merkezlerinin faaliyet alanlar, yerle melerin kademelenmesi ile do rudan ili kilendirilebilir. Dolay s yla kamu kesimi, özel sektör ve ticari bankalar aç s ndan olu an bölgesel örgütlenme biçiminin, di er kentsel fonksiyonlardaki (örne in ula m, depolama ve da t m fonksiyonlar ) örgütlenme için de geçerli olmas Bursa n n bölge merkezi olarak öne ç kmas na, Eski ehir in de Ankara n n etki alan nda kalmas na yol açm t r. 24

l Özel dareleri ve Belediyeler TR41 Bölgesi nde 1.273 köy, 82 belediye ve 3 il özel idaresi bulunmaktad r. Bölgedeki belediyelerden 2 si büyük ehir belediyesi, 9 u büyük ehir ilçe belediyesi, 29 u ilçe belediyesi, biri il belediyesi ve 41 i belde belediyesidir. Tablo 1. Yerel Yönetim Birimleri ve Say lar (2009) lçe say s Belediye say s Büyük ehir Belediyesi l Belediye Say s Merkez lçe Belediyesi lçe Belediyesi Belde Say s Köy Say s Bursa 17 37 1 0 7 10 20 659 38 Eski ehir 14 28 1 0 2 12 14 371 21 Bilecik 8 15 0 1 0 7 7 243 11 TR41 39 80 2 1 9 29 41 1.273 70 Birlik Say s Türkiye 957 2.949 16 65 143 749 1.976 34.367 1.806 Kaynak: TÜİK Bölgesel Göstergeler Bölgedeki mahalli idarelerinin gelir ve giderleri baz al narak ki i ba na dü en gelir ve giderler incelendi inde ki i ba na dü en gelir 528,8 TL ve giderin 563,1 TL oldu u görülmektedir. Tablo 2. Mahalli dareler Gelir ve Giderleri (2009) Nüfus Bütçe Gelirleri (Bin TL) Ki i Ba na Gelir (TL) Bütçe Giderleri (Bin TL) Ki i Ba na Gider (TL) Bütçe Dengesi (Bin TL) Bursa 2.550.645 1.344.709 527,2 1.408.561 552,2-63.852 Eski ehir 755.427 422.172 558,8 480.111 635,5-57.939 Bilecik 202.061 88.472 437,8 86.810 429,6 1.662 TR41 3.508.133 1.855.353 528,8 1.975.482 563,1-120.129 Türkiye 72.561.312 42.477.177 585,3 48.227.119 664,6-5.749.942 stanbul 12.915.158 10.650.456 824,6 13.963.572 1081,2-3.313.116 Ankara 4.650.802 4.015.150 863,3 4.742.688 1019,8-727.538 zmir 3.868.308 3.831.183 990,4 3.756.123 971,0 75.060 Kocaeli 1.522.408 2.250.817 1478,5 2.188.071 1437,2 62.746 Kaynak: Mahalli İdareler Genel Müdürlüğü Türkiye ortalamas ve geli mi lik s ralamas nda önde olan illere bak ld nda bölge illeri ortalamalar n n dü ük kald ortaya ç kmaktad r. TR41 Bölgesi nde 3 il özel idaresi, 82 belediye ve 1.273 köy bulunmaktad r. Bölgedeki belediyeler 2 büyük ehir, 1 il belediyesi, 9 merkez ilçe, 29 ilçe ve 41 belde belediyesinden olu maktad r. TR41 Bölgesi l Özel dareleri ve Büyük ehir Belediyeleri nde çal anlar n %28 inin memur, %53 ü i çilerden olu maktad r. Bölgedeki belediyelerin ço u mühendis ve teknik insan kayna n n yetersiz oldu unu ifade etmektedirler. 25

Ayr ca k rsal alanlarda teknik personeli olmayan belediyeler de mevcuttur. Bu sorunun belediyelerin teknik personel için yeterince kaynak ay ramamas ndan ve yeterli donan m olan insanlar n da büyük kentlerde ya ama iste inden kaynakland dü ünülmektedir. Tablo 3. Mahalli dareler nsan Kaynaklar Say lar (2009) Memur Geçici Sözle meli çi Toplam Bursa l Özel daresi 152 0 45 655 852 Bursa Büyük ehir Belediyesi 691 5 160 1.054 1.910 Eski ehir l Özel daresi 114 1 10 389 514 Eski ehir Büyük ehir Belediyesi 281 489 133 166 1.069 Bilecik l Özel daresi 47 0 9 201 257 Bilecik Belediyesi 62 5 13 88 168 TR41 1.347 500 370 2.553 4.770 Kaynak: İl Özel İdareleri ve Belediye Stratejik Planları Bölgedeki belediyelerde bilgisayar donan m, bilgisayar yaz l m ve bilgisayar a altyap lar bak m ndan çe itli eksiklikler bulunmakla beraber son y llarda belediyeler bu tür eksikliklerini h zla gidermeye çal maktad rlar. Sivil Toplum ve Meslek Kurulu lar Üretim, ticaret ya da hizmetler alan nda çal an özel sektör dernekleri, yar kamusal kimlik ta yan örgütler, dernekler ve vak flar ile yap sal bir örgütlenme söz konusu olmaks z n bir araya gelen insan topluluklar, sivil toplum kurulu lar olarak adland r l rlar. Bu kurulu lar, bölgesel kalk nma planlar nda sektörel geli me kararlar n almak, politika ve stratejileri saptamak, plan kararlar n uygulamaya geçirmek ve sonuçlar n TR41 Bölgesi nde aktif olan ve genel olarak sosyal, kültürel, dini hizmetler ve spor alanlar nda yo unla an birçok sivil toplum kurulu u bulunmaktad r. Bu kurulu lar n yan nda özellikle Bursa ve Eski ehir deki sanayi ve ticaret odalar etkin bir ekilde faaliyetlerini sürdürmektedirler. de erlendirmek aç s ndan son derece önemli unsurlar olarak kar m za ç kmaktad r. TR41 Bölgesi sivil toplum olu umlar bak m ndan güçlü bir potansiyele sahiptir. Bölgede etkin ve güçlü dernekler mevcuttur. Dernekler özellikle sosyal, kültürel, dini hizmetler ve spor alanlar nda yo unla m t r. Vak f örgütlenmesinde ise bölge, zengin tarihi birikim ve varl a ra men oldukça zay f kalm t r. Sanayi ve Ticaret Odalar nda ise özellikle Bursa ve Eski ehir deki kurulu lar oldukça etkindir. 26

Tablo 4. Sivil Toplum ve Meslek Kurulu lar Say lar (2010) Dernek Vak f Sanayi ve Ticaret Odas Ticaret Borsas Esnaf Odas Bursa 3382 82 8 5 106 Eski ehir 1013 48 2 1 39 Bilecik 350 11 2 0 13 TR41 4745 141 12 6 158 Türkiye 85291 4516 183 113 3123 Kaynak: Dernekler Dairesi Başkanlığı, Vakıflar Genel Müdürlüğü,TOBB ve TESK Verileri Sonuç olarak, TR41 Bölgesi kurumsal yap s kamu kesimindeki modern yöneti im anlay ve güçlü sivil toplum yap s ile kat l mc l üst seviyede sa layarak tüm kesimlerin mutab k oldu u, bölgeyi daha da ileriye ta yacak bir bölge plan yapma potansiyeline sahiptir. 27

3. DEMOGRAF K YAPI 3.1. Demografik Göstergeler TR41 Bölgesi nin demografik göstergelerine bak ld nda bölge, 3.508.133 ki ilik nüfusu ile Türkiye toplam nüfusunun %4,8 ini olu turmaktad r. Bölgenin nüfus yo unlu u, y ll k nüfus art ve ehirle me oran Türkiye ortalamas n n üzerindedir. Tablo 5. Demografik Göstergeler Yıl Bursa Eskişehir Bilecik TR41 Türkiye Toplam Nüfus (ki i) 2009 2.550.645 755.427 202.061 3.508.133 72.561.312 ehirle me Oran (yüzde) 2009 88,2 88,6 73,4 87,5 75,5 Nüfus Yo unlu u 2009 245 55 47 123 94 Toplam Ya Ba ml l k Oran 2009 43,3 39,5 43,6 42,5 49,3 Y ll k Nüfus Art H z (binde) 2009 16,9 18,3 45 18,8 14,5 Sosyoekonomik Geli mi lik S ralamas 2003 5 6 18 4 Do urganl k H z (adet) 2000 1,98 1,74 1,98 2,53 Ortalama Hanehalk Büyüklü ü (ki i) 2000 3,9 3,66 3,72 4,5 Medyan Ya 2009 27,97 29,44 28,91 24,83 Kaynak: TÜİK Bölgesel Göstergeler TR41 Bölgesi Türkiye toplam nüfusunun TR41 Bölgesi nin illeri olan Bursa, Eski ehir ve %4,8 ini olu turmaktad r. Bölgenin nüfus Bilecik sosyoekonomik geli mi lik s ralamas nda yo unlu u ve ehirle me oran Türkiye da ön s ralarda yer almaktad rlar. Ortalama hane ortalamas n n üzerindedir. Yo un göç halk büyüklü ünde ise tüm bölge illeri Türkiye alan bölgede nüfus art h z do urganl k ortalamas n n alt ndad r. Do urganl k h z n n h z ndan yüksektir. Türkiye ortalamas ndan dü ük olmas na ra men, bölge genelinde nüfus art h z n n yüksek olmas al nan göç ile aç klanabilir. ekil 1. Y llara Göre Nüfus (Bin Ki i) 4.000 3.000 2.000 1.000 0 1965 1970 1975 1980 1985 1990 2000 2007 2009 Bursa Eskişehir Bilecik TR41 Kaynak: TÜİK Bölgesel Göstergeler 28

Bölgede özellikle 1985 ten sonra h zl nüfus art gözlenmektedir. Bursa ilindeki nüfus, sürekli art göstermi, bölgenin de e ilimini belirlemi tir. Eski ehir ve Bilecik illerindeki nüfus art ise nispeten daha azd r. Bölge nüfusunun önümüzdeki y llarda kademeli bir art göstermesi öngörülmektedir. Bölge illerinden Bursa n n cazibe merkezi olma konumunun devam etmesi beklenmekte, Bilecik ilinde ise nüfusun azalaca tahmin edilmektedir. ekil 2. Nüfus Projeksiyonu (Bin Ki i) 3.592 2.630 2.814 3.815 3.122 4.187 3.430 4.552 768 808 872 933 194 194 192 190 Kaynak: TÜİK İstatistik Araştırma Sempozyumu Nüfus Projeksiyonları 3.1.1. Nüfusun Temel Göstergeleri TR41 Bölgesi nüfusunun temel göstergeleri Tablo 6 da verilmi tir. Türkiye deki ehirle me oranlar s ralamas nda bölge illeri üst s ralarda yer almaktad r. Nüfus yo unlu unda ise bölge Türkiye ortalamas n n üzerinde yer almakta ve özellikle Bursa ili nüfus yo unlu u ile öne ç kmaktad r. Toplam ya ba ml l nda ise bölge Türkiye ortalamas n n alt nda kalmaktad r. Cinsiyet oran na bak ld nda ise bölgede kad n ve erkek nüfusunun hemen hemen e it oldu u görülmektedir. 2010 2013 2018 2023 Bursa Eskişehir Bilecik TR41 Tablo 6. Nüfusun Temel Göstergeleri (2009) Belediye sayısı İlçe sayısı Köy sayısı Şehir nüfusunun toplam nüfus içindeki oranı Nüfus yoğunluğu Toplam yaş bağımlılık oranı Yıllık nüfus artış hızı Cinsiyet oranı (%) Sıra Kişi/km 2 Sıra % Sıra ( ) Sıra (%) Sıra Bursa 37 17 659 88,2 6 245 5 43,3 70 16,9 21 99,7 56 Eskişehir 28 14 371 88,6 5 55 44 39,5 79 18,3 16 98,6 65 Bilecik 15 8 243 73,4 14 47 58 43,6 66 45 2 110,2 3 TR41 80 39 1 273 87,5 4 123 8 42,5 22 18,8 7 100 17 Türkiye 2 935 957 34 367 75,5-94 - 49,3-14,5-101 - Kaynak: TÜİK Bölgesel Göstergeler 29

TR41 Bölgesi nin en fazla nüfusa sahip ili olan Bursa n n bar nd rd nüfusun %42 si di er illere kay tl d r. Bu oran Bursa n n yo un göç ald n kan tlamaktad r. Eski ehir ve Bilecik illerinde di er illere kay tl nüfus oran daha dü üktür. Tablo 7. kamet Edilen le Göre Nüfus (2009) Kaynak: TÜİK Bölgesel Göstergeler Bursa Eskişehir Bilecik Diğer İllere Kayıtlı 1.058.826 250.298 62.771 Kendi Nüfusuna Kayıtlı ekil 3. kamet Edilen ile Göre Nüfus (2009) 1.477.097 503.561 139.002 Toplam Nüfus 2.535.923 753.859 201.773 Bursa Nüfusuna Kayıtlı %58 Bursa Diğer İllere Kayıtlı %42 Eskişehir Nüfusuna Kayıtlı %67 Eskişehir Diğer İllere Kayıtlı %33 Bilecik Nüfusuna Kayıtlı %69 Bilecik Diğer İllere Kayıtlı %31 Kaynak: TÜİK Bölgesel Göstergeler Bölgede toplam okuryazarl k oran %96 d r. Erkek okuryazarl k oran %98,5, kad nlarda okuryazarl k oran ise %93 tür. ekil 4 bölgedeki nüfusun e itim düzeylerini göstermektedir. ekil 4. TR41 Bölgesi Nüfusunun E itim Düzeyi (2009) Yüksekokul veya fakülte mezunu 8% Yüksek lisans mezunu 0,03% Lise veya dengi okul mezunu 19% Doktora mezunu 0,01% Bilinmeyen 4% Okuma yazma bilmeyen Okuma yazma 4% bilen fakat bir okul bitirmeyen 17% İlkokul mezunu 32% Ortaokul veya dengi okul mezunu 6% İlköğretim mezunu 10% Kaynak: TÜİK Bölgesel Göstergeler ekil 5 te 2009 y l itibar ile TR41 Bölgesi nin ya grubu ve cinsiyete göre nüfusu verilmi tir. Buna göre bölge nüfusunun ço unlu unun genç nüfus oldu u görülmektedir. 30

ekil 5. Ya Grubu ve Cinsiyete Göre Nüfus (2008, Bin Ki i) 90+ 75-79 60-64 45-49 30-34 15-19 0-4 200 100 TR41 K 0 TR41 E -100-200 Kaynak: TÜİK Bölgesel Göstergeler ekil 6 ya gruplar na göre evlenme ve bo anma say lar n göstermektedir. Buna göre kad nlarda 20-24 ve erkeklerde 25-29 ya lar aras nda yap lan evlilik say lar göreceli olarak daha yüksektir. Bunun nedeni k rsal bölgelerdeki kad n nüfusun erken evlendirilmesidir. Bo anma say lar nda ise en yüksek rakamlar kad nlarda 25-29, erkeklerde ise 30-34 ya aral klar nda görülmektedir. ekil 6. Ya Gruplar na Göre Evlenme-Bo anma Say lar (2008, E: Erkek, K: Kad n, Bin ki i) Evlenme Say lar Bilinmeyen 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 16-19 Boşanma Say lar Bilinmeyen 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 16-19 15 10 5 0 TR 41 K -5-10 TR 41 E -15 1,5 1 0,5 0 TR 41 K -0,5 TR 41 E -1-1,5 Kaynak: TÜİK Bölgesel Göstergeler TR41 Bölgesi nin cinsiyet ve ya grubuna göre ölüm say s n n gösterildi i ekil 7 ye göre ölümler genelde 45 ya üzerinde yo unla m gözükmektedir. Ayr ca di er yo unla ma 0 ya grubundaki bebek ölümlerindedir. 31

ekil 7. Ya Grubuna Göre Ölüm Say s ( l- lçe Merk.) (2008, E:Erkek, K:Kad n, Bin Ki i) Bilinmeyen 65-74 45-54 25-34 5-14 0 4 3 2 1 TR41 K 0-1 TR41 E -2-3 -4 Kaynak: TÜİK Bölgesel Göstergeler 3.1.2. Göç TR41 Bölgesi yo un göç alan bir bölge konumundad r. Tablo 8 e göre bölgede say olarak en fazla göçü Bursa ili almaktad r. Net göç h z nda ise Eski ehir birincidir. Tablo 8. Göç, Verilen Göç, Net Göç ve Net Göç H z (2008-2009 Dönemi) ADNKS 2009 Nüfusu Ald Göç Verdi i Göç Net Göç Net Göç H z Bursa 2.550.645 66.615 56.368 10.247 4,03 Eski ehir 755.427 32.346 23.225 9.121 12,15 Bilecik 202.061 8.283 8.251 32 0,16 TR41 3.306.072 107.244 87.844 19.400 5,44 Türkiye 72.561.312 2.236.981 2.236.981 0 0 Kaynak: TÜİK Bölgesel Göstergeler TR41 Bölgesi, TR10, TR42, TR51 ve TR61 Bölgelerine bu bölgelerden ald göçten daha fazla göç vermektedir. Bu 4 bölge d nda, di er tüm bölgelerden al nan göçler, bu bölgelere verilen göçlerden fazlad r. ekil 8. TR41 Bölgesi'nin Verdi i ve Ald Göç (2009) 15.000 10.000 5.000 0 TR10 TR21 TR22 TR31 TR32 TR33 TR42 TR51 TR52 TR61 TR62 Alınan Göç TR63 TR71 TR72 TR81 TR82 Verilen Göç TR83 TR90 TRA1 TRA2 TRB1 TRB2 TRC1 TRC2 TRC3 Kaynak: TÜİK Bölgesel Göstergeler 32

TR41 Bölgesi ndeki iller genelde çevre illerden, stanbul, Ankara ve zmir gibi büyük ehirlerden göç almaktad rlar. Yaln zca Bursa ili ald göçün önemli bir k sm n Erzurum, Mu, Samsun ve Diyarbak r gibi bölge d ve uzak yerlerden almaktad r. Yine Bursa ili çok göç ald Artvin ilinden eskisi kadar göç almamaktad r. Tablo 9. TR41 Bölgesi'nin En Fazla Göç Ald ve Verdi i ller (2009) Alınan Göç Verilen Göç Bilecik Bursa Eskişehir Bilecik Bursa Eskişehir İstanbul %15,02 İstanbul %13,60 Ankara %11,48 Eskişehir %19,76 İstanbul %16,78 Ankara %14,32 Bursa %12,41 Erzurum %4,81 İstanbul %9,26 İstanbul %14,30 Ankara %6,25 İstanbul %13,28 Eskişehir %11,57 Balıkesir %4,58 Afyonkarahisar %5,79 Bursa %12,08 Balıkesir %4,78 İzmir %5,83 Kütahya %3,91 Muş %4,49 Bursa %5,34 Ankara %5,04 İzmir %4,55 Bursa %5,79 Sakarya %3,74 Ankara %4,42 Bilecik %5,04 Sakarya %4,33 Kocaeli %3,54 Antalya %5,12 Ankara %3,51 Samsun %3,80 İzmir %5,01 Kütahya %4,30 Samsun %3,10 Afyonkarahisar %4,18 Kocaeli %3,30 İzmir %3,64 Konya %3,66 Kocaeli %3,91 Eskişehir %3,07 Bilecik %4,12 Balıkesir %2,49 Kocaeli %2,62 Antalya %3,52 İzmir %2,81 Kütahya %2,95 Kütahya %3,44 Konya %1,90 Kütahya %2,46 Kütahya %3,37 Antalya %2,15 Trabzon %2,87 Kocaeli %3,03 İzmir %1,84 Diyarbakır %2,13 Kocaeli %2,20 Balıkesir %1,77 Erzurum %2,60 Konya %3,01 Van %1,80 Eskişehir %2,02 Balıkesir %2,16 Diyarbakır %1,70 Antalya %2,47 Balıkesir %2,28 Kaynak: TÜİK Bölgesel Göstergeler TR41 Bölgesi ndeki illerin genelde çevre illere, stanbul, Ankara ve zmir gibi büyük ehirlere göç vermekte oldu u görülmektedir. TR41 Bölgesi nin ilçe nüfuslar ve de i im oranlar ekil 9. Bursa, Eski ehir, Bilecik lçe Nüfuslar ve De i im Oranlar (2008-2009) -2,20 Büyükorhan -1,99 Harmancık -1,46 Keles -0,52 Yenişehir -0,50 Karacabey -0,36 M.Kemalpaşa -0,33 Orhaneli Gemlik İznik İnegöl Orhangazi 0,47 0,52 1,07 1,36-9,16-4,71-4,86-4,75 Toplam Tepebaşı Odunpazarı Mihalgazi Han Günyüzü -1,63 İnönü Beylikova Alpu 1,85 3,04 2,75 3,62-5,60 İnhisar -2,10 Yenipazar -2,09 Pazaryeri -0,21 Osmaneli Bozüyük Toplam 0,66 4,60 Yıldırım Osmangazi Toplam Kestel Gürsu Nilüfer 1,57 1,66 1,70 1,95 4,17 4,62-3,88 Sivrihisar -1,85 Seyitgazi -4,83 Sarıcakaya -3,54 Mihalıcçık -3,09 Mahmudiye Gölpazarı Merkez Söğüt 5,03 11,03 11,38 Mudanya 4,64-0,97 Çifteler Kaynak: TÜİK Bölgesel Göstergeler 33

Bursa ilinde da ilçeleri olan Büyükorhan, Harmanc k ve Keles büyük oranda göç vermektedir. Yeni cazibe merkezleri Nilüfer, Mudanya ve Gürsu yüksek oranda göç almaktad r. Eski ehir ilinde ise merkez ilçeler olan Tepeba ve Odunpazar ile Mihalgazi d ndaki tüm ilçeler göç vermektedir. Özellikle Han lçesi nin nüfusundaki azal dikkat çekicidir. Bilecik ilinde ise özellikle merkez ilçe ve Sö üt yo un göç al rken, nhisar ciddi bir nüfus kayb ya amaktad r. TR41 Bölgesi ndeki tüm illerde, geli mi li i az olan ilçelerden ehir merkezlerine do ru göç görülmektedir. TR41 Bölgesi genel olarak çevredeki stanbul, Ankara ve zmir gibi büyük illerden göç al rken, verdi i göç de yine bu illere yo unla m t r. Ayr ca, Do u Anadolu ve Karadeniz Bölgelerinden de göç almaktad r. Bölge illeri içinde ise az geli mi ilçelerden ehir merkezlerine do ru göçlerin belirgin oldu u gözlenmektedir. 34

4. SOSYAL YAPI 4.1. Gelir da l m, Yoksulluk ve Sosyal D lanma DPT taraf ndan 2003 y l nda yay mlanan llerin Sosyoekonomik Geli mi lik S ralamas çal mas nda 4. s rada yer alan TR41 Bölgesi nde Bursa, birinci derecede geli mi iller aras nda, Eski ehir ve Bilecik ise ikinci derecede geli mi iller aras nda yer almaktad r. Ancak bölge ilçelerinin sosyoekonomik geli mi lik düzeylerinde farkl l klar çok daha belirgindir 2. Harita 1. lçelerin Geli mi lik Düzeyleri (2000) Kaynak: İlçelerin Sosyoekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması 2004 4.1.1. Gelir, Gelir Da l m ve Yoksulluk ekil 10 da Düzey 2 bölgelerinin 2006 y l ndaki Türkiye toplam maa ve ücretleri içindeki pay verilmi tir. Buna göre TR41 Bölgesi nin TR10 ( stanbul), TR51 (Ankara) ve TR31 ( zmir) bölgelerinden sonra en yüksek paya sahip 4. bölge oldu u görülmektedir. ekil 10. Düzey 2 Bölgelerinin Türkiye Toplam Maa ve Ücretleri çindeki Paylar (2006) %15 %10 %5 %0 TR21 TR22 TR31 TR32 TR33 TR41 TR42 TR51 TR52 TR61 TR62 TR63 TR71 TR72 TR81 TR82 TR83 TR90 TRA1 TRA2 TRB1 TRB2 TRC1 TRC2 TRC3 Not: TR10 (İstanbul) Bölgesi %38,18 olan yüksek değeri nedeniyle tabloya eklenmemiştir. Kaynak: TÜİK Bölgesel Göstergeler 2 DPT (2004). 35

ekil 11 de 2003 y l ndaki hane halk kullan labilir gelirlerinin toplam gelir içindeki paylar gösterilmektedir. Ülke ve bölge genelindeki haneler 5 e it parçaya bölünmü olup, bunlar n toplam gelir içinde ald paylar incelenmi tir. Buna göre TR41 Bölgesi ve Türkiye genel olarak benzer bir gelir da l m yap s na sahiptir. Fakat hem bölge hem de Türkiye genelinde gelir da l m nda e itsizlikler bulunmaktad r. Örne in, en zengin %20 lik nüfusun, bölge ve Türkiye genelinde toplam gelirlerin yar s na sahip oldu u görülmektedir. ekil 11. Yüzdelik Gelir Dilimlerinin Toplam Gelir çindeki Paylar (2003) 1. %20lik grup %7 2. %20lik grup %10 1. %20lik grup %6 2. %20lik grup %10 5. %20lik grup %48 3. %20lik grup %14 5. %20lik grup %48 3. %20lik grup %15 TR41 Kaynak: TÜİK Bölgesel Göstergeler 4. %20lik grup %21 Türkiye 4. %20lik grup %21 Bir bölgedeki insanlar n gelirlerini hangi alanlara harcad sahip olunan hayat standartlar aç s ndan önemli bir göstergedir. Bu kapsamda hane halk harcamalar incelendi inde TR41 Bölgesi nde genel olarak konut kira, g da-alkolsüz içecekler, sigara ve tütün için yap lan harcamalar n toplam harcamalar n yar s n olu turdu u görülmektedir. Bu da hane halklar n n gelirlerinin büyük k s mlar n zorunlu harcamalara ay rd n göstermektedir. ekil 12. Harcama Türlerine Göre Hanehalk Tüketim Harcamalar n n Da l m Eğlence ve kültür %2 Haberleşme %4 Eğitim hizmetleri %2 Ulaştırma %14 Lokanta ve oteller %5 Çeşitli mal ve hizmetler %4 Gıda ve alkolsüz içecekler %22 Alkollü içecekler, sigara ve tütün %5 Sağlık %2 Mobilya, ev aletleri ve bakım hizmetleri %6 TR41(*) Konut ve kira %29 Giyim ve ayakkabı %5 (*)TR41 Bölgesi verileri 2006-2008 yılları ortalamasına aittir. Kaynak: TÜİK Bölgesel Göstergeler 36

4.1.2. Sosyal D lanma ve Yoksullukla Mücadele Göç, e itim, sa l k ve istihdamda dezavantajl l k gibi bile enlerden olu an yoksunluk ve kent yoksullu u günümüzde önemli sosyal problemler olarak kar m za ç kmaktad r. Özellikle yo un iç göç alan TR41 Bölgesi nde, göçten kaynaklanan entegrasyon ve sosyal d lanma sorunlar ciddi boyutlara ula maktad r. Özellikle Bursa da iç göçle gelen dezavantajl gruplarda, istihdam oranlar n n il geneline göre dü ük düzeyde oldu u, ortalama hane halk büyüklü ü ve do urganl k h z n n ise il geneline oranla yüksek oldu u tespit edilmi tir 3. Bu durumun yan s ra k rsal alanlarda da gelir da l m ndaki e itsizlik ve temel hizmetlere eri im konusundaki yetersizlikler Bursa, Eski ehir ve Bilecik te, bölge içi k r-kent aras geli mi lik farkl l klar n art rmaktad r. Yukar da belirtilen sosyal d lanma ve dezavantajl l kla mücadelede sosyal yard m transferleri önemli bir yer tutmaktad r. Dezavantajl Sosyoekonomik geli mi lik s ralamas nda 4. gruplara yönelik sosyal yard mlar n s rada yer alan TR41 Bölgesi nde özellikle k rsal da t m nda SHÇEK, SYDGM, Vak flar Genel Müdürlü ü, SGK, yerel yönetimler alanlarda gelir da l m ndaki e itsizlikler ve temel hizmetlere eri im sorunlar nedeniyle, k rkent ve STK lar rol almaktad r. Sosyal yerle meleri aras nda ciddi geli mi lik yard mlar n da t m n n tek bir çat alt nda farklar ortaya ç kmaktad r. de il de da n k olmas ve bu alanda sa l kl bir veri taban olmamas önemli bir sorun olu turmaktad r. Tablo 10. SYDT Fonu Yard mlar n n Da l m (2009) Sosyal Yard m Türü Bursa Eski ehir Bilecik Periyodik Transfer 14.297.400 4.868.800 989.700 Sermaye Transfer 0 0 0 Sa l k Transferi 267.737 121.010 22.922 Özürlü Destek Transfer 0 12.190 0 Meslekî E itim ve stihdama Yönelik Transfer 158.710 0 0 E itim Transferi 6.193.948 2.333.413 962.894 Aile Destek Transferi 9.412.800 3.178.700 1.665.900 Sosyal ve özel Amaçl Transfer 37.000 0 40.000 Vak flara Di er Transferler 19.000 88.900 47.000 KASDEP Transfer 768.000 671.650 0 Gelir getirici projelere Transfer 989.679 116.611 301.055 Genel Toplam (TL) 32.144.274 11.391.274 4.029.471 l/türkiye Oran (%) 1,78 0,63 0,22 Kaynak: Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü 3 GEP (2010). 37

Yukar daki Tablo 10 da da görüldü ü üzere bölge illerinde periyodik transferler d nda en çok a rl k verilen alan aile destek ve e itim transferleridir. 4.2. Sosyal Hizmetler Ülkemizdeki sosyal hizmet politikalar n n ba l ca uygulay c s konumunda olan SHÇEK (Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu) in yürüttü ü hizmetler özellikle son on y ll k süreçte çe itlenerek artm t r. Aile, kad n ve toplum hizmetleri, özellikle büyük ehirlerde sokakta ya ayan/çal an ve madde ba ml s çocuklara yönelik olarak yürütülen hizmetler ve engellilere yönelik bak m ve rehabilitasyon hizmetleri SHÇEK in yürüttü ü ba l ca hizmetlerdir. TR41 Bölgesi nde toplam 39 adet sosyal hizmet kurulu u vard r. Bölgede aile, kad n ve toplum hizmetleri ile engellilere yönelik bak m ve rehabilitasyon hizmetleri konular nda yetersizlikler bulunmaktad r. 4.2.1. Bursa l Sosyal Hizmetler Müdürlü ü nün faaliyetleri Önemli derecede iç göç alan ve nüfus yo unlu unun hem TR41 ve hem de Türkiye ortalamas n n üzerinde oldu u Bursa da l Sosyal Hizmetler Müdürlü ü ne ba l toplam 20 kurulu ta çocuk ve gençlik hizmetleri, ya l hizmetleri, bak m ve rehabilitasyon hizmetleri ile aile, kad n ve toplum hizmetleri verilmektedir. Tablo 11. Bursa l Sosyal Hizmetler Müdürlü ü ne Ba l Kurulu lar (2010) Kurulu Türü Say Kapasite Kay t. Ki i Say s Fiilen Bak lan Ki i Say s (Yat l ) Y l çinde Hiz. Yarar. Ki i Say. (Gündüzlü) Çocuk Yuvas (0-6) 1 40 131 41 - Çocuk Evi (0-12) 9 49 57 57 - ÇOGEM Gündüzlü 1 306 - Gözlem Evi ( lk Ad m stasyonu) 1 8 6 - Erkek Yeti tirme Yurtlar 1 60 115 62 - K z Yeti tirme Yurtlar 2 100 161 74 - Bak m ve Sosyal Rehabilitasyon Merkezi 1 20 10 - Huzurevi (Ya l Bak m ve Rehabilitasyon Merkezi) 1 316 287 287 - Kad n Konukevi 1 30 30 - Toplum Merkezi 1 1398 Bak m Rehabilitasyon ve Aile Dan ma Merkezi 1 363 Kaynak: Bursa İl Sosyal Hizmetler Müdürlüğü Bursa da çocuk ve gençlik hizmetleri ile özellikle sokakta ya ayan/çal an ve madde ba ml s çocuklara yönelik hizmet kapasitesinin art r lmas gerekmektedir. Kad n konukevi hizmetlerinde 38

ise kurulu kapasitelerinin yetersiz oldu u görülmektedir. Bu ba lamda Bursa Büyük ehir Belediyesi taraf ndan yap m devam etmekte olan kad n konuk evinin tamamlanmas önemlidir. Öte yandan TOK, Yeni ehir Belediyesi ve SHÇEK i birli iyle Yeni ehir ilçesinde yap lacak olan huzurevi de ya l bak m hizmetleri alan nda önemli bir eksi i giderecektir. Bu huzurevinin çevre ilçelere de hizmet vermesi planlanmaktad r. l Sosyal Hizmetler Müdürlü ü bünyesinde özürlü evde bak m yard m, aynî-nakdî yard m, koruyucu aile, evlat edindirme ve özürlü kimlik kart gibi hizmetleri de verilmektedir. Tablo 12. Bursa l Sosyal Hizmetler Müdürlü ü nün Di er Hizmetleri (2010) Di er Sosyal Hizmet Faaliyetleri Faydalan c Say s 2010 y l itibariyle Özürlü Evde Bak mdan Yararlanan Ki i Say s 4.125 Aileye Döndürülen Çocuk Say s 19 Koruma Alt na Al nmadan Nakdî Yard mla Aile Yan nda Desteklenen Çocuk Say s 51 Koruyucu Aile Say s 46 Koruyucu Aile Yan ndaki Çocuk Say s 53 Evlat Edindirme Hizmetlerinden Yararlanan Çocuk Say s 34 Ücretsiz Kre ve Bak mevlerinden Yararlanan Çocuk Say s 13 Özürlü Kimlik Kart 3.347 Kaynak: Bursa İl Sosyal Hizmetler Müdürlüğü l Sosyal Hizmetler Müdürlü ü d nda Y ld r m Belediyesi ne ba l olarak hizmet veren 20 kapasiteli bir kad n konukevi bulunmaktad r. lde ayr ca bir özel bak m merkezi ve bir özel huzurevi mevcuttur. AB Sosyal çerme Stratejisi gere ince SHÇEK in 2007 y l ndan beri ulusal düzeyde ba latt engelli envanteri olu turma ve evde bak m ücreti uygulamas n n yo unla arak devam etti i görülmektedir. Bursa Büyük ehir Belediyesi nin faaliyetleri Bursa Büyük ehir Belediyesi Sosyal Hizmetler Dairesi Ba kanl bünyesinde faaliyet gösteren bir adet çocuk merkezi ve 310 kapasiteli bir huzurevi bulunmaktad r. Çocuk merkezinde özellikle sokakta çal an çocuklara hizmet verilmektedir. Ayr ca BUSMEK meslek edindirme çal malar kapsam nda 13 kurs merkezinde ve 74 bran ta meslekî e itim verilmektedir. Bunun yan s ra dezavantajl gruplara yönelik aynî ve nakdî sosyal yard mlar da yap lmaktad r. 4.2.2. Eski ehir l Sosyal Hizmetler Müdürlü ü nün faaliyetleri 39

Eski ehir de yat l ve gündüzlü olarak faaliyet gösteren toplam on dört adet sosyal hizmet kurulu u bulunmaktad r. Tablo 13. Eski ehir l Sosyal Hizmetler Müdürlü ü ne Ba l Kurulu lar (2010) Kurulu Türü Say Kay tl Ki i (Yat l ) Faydalan c Say s (Gündüzlü) Çocuk Yuvas (0-12) 1 122 - Çocuk Evi 2 10 - Çocuk Yuvas (7-12) 1 43 - Erkek Yeti tirme Yurdu 1 127 - K z Yeti tirme Yurtlar 1 85 - ÇOGEM (Çocuk ve Gençlik Merkezi) 1 269 - Toplum Merkezi 1-442 Huzurevi (Ya l Bak m ve Rehabilitasyon Merkezi) 3 211 - Ya l Hizmet Merkezi 1 - Kad n Konukevi 1 7 - Kad n Bak m ve Sosyal Rehabilitasyon Merkezi 1 50 - Kaynak: Eskişehir İl Sosyal Hizmetler Müdürlüğü Eski ehir de toplum merkezi, zihinsel özürlü erkeklere yönelik rehabilitasyon merkezi, suça sürüklenen ve suç ma duru çocuklara yönelik sosyal rehabilitasyon merkezi konusunda eksiklik görülmektedir. Bu kapsamda önümüzdeki dönemde Eski ehir l Özel daresi ve Eski ehir l Sosyal Hizmetler Müdürlü ü i birli iyle bu konularda yat r mlar yap lmas planlanmaktad r. Eski ehir l Sosyal Hizmetler Müdürlü ü nün özürlü evde bak m yard m ve özürlü kimlik kart verdi i ki i say lar n n da Bursa ilinde oldu u gibi yüksek düzeylerde seyretti i görülmektedir. Öte yandan Eski ehir l Sosyal Hizmetler Müdürlü ü nün aynî-nakdî yard mlar da öne ç kmaktad r. Tablo 14. Eski ehir l Sosyal Hizmetler Müdürlü ü nün Di er Hizmetleri (2010) Di er Sosyal Hizmet Faaliyetleri Faydalan c Say s Temmuz 2010 itibariyle Özürlü Evde Bak mdan Yararlanan Ki i Say s 1.830 2009 y l içerisinde özürlü kimlik kart alan ki i say s 7.600 2009 y l içerisinde Evlat Edindirme Hizmetlerinden Yararlanan Çocuk Say s 43 Dan manl k Tedbiri Uygulanan Çocuk Say s 34 2009 y l içerisinde Koruma Alt na Al nmadan Nakdî Yard mla Aile Yan nda Desteklenen Çocuk Say s 243 Koruyucu Aile Say s 26 Evlat Edindirme Hizmetinden Yararlanan Çocuk Say s 43 Kaynak: Eskişehir İl Sosyal Hizmetler Müdürlüğü Eski ehir Büyük ehir Belediyesi nin faaliyetleri 40

Eski ehir Büyük ehir Belediyesi Sosyal Hizmetler Daire Ba kanl na ba l olarak faaliyet gösteren Her Ev Bir Atölye Kad n E itim Merkezi, Necati Bey Meslek Edindirme ve E itim Merkezi, Emek Sosyal Hizmet Binas ve Yunus Emre E itim Merkezi nde el sanatlar, ngilizce ve bilgisayar kurslar düzenlenmektedir. Kad n Dan ma ve Dayan ma Merkezi nde ise kad nlara yönelik sa l k, rehberlik ve dan ma hizmeti verilmektedir. Ayr ca bu hizmetler d nda sportif etkinlikler, giysi, k rtasiye yard mlar, sa l k tedavi deste i gibi hizmetler de sunulmaktad r. 4.2.3. Bilecik l Sosyal Hizmetler Müdürlü ü nün faaliyetleri Bilecik ilinde bir huzurevi ile biri k z çocuklar ve biri de erkek çocuklar için olmak üzere iki adet yeti tirme yurdu bulunmaktad r. Tablo 15. Bilecik l Sosyal Hizmetler Müdürlü ü ne Ba l Kurulu lar (2010) Kurulu Türü Say Kapasite Fiilen Bak lan Ki i Erkek Yeti tirme Yurdu 1 50 37 K z Yeti tirme Yurdu 1 75 29 Huzurevi 1 80 73 Kaynak: Bilecik İl Sosyal Hizmetler Müdürlüğü Bilecik te aile, kad n ve toplum hizmetleri alan nda müracaatç vatanda lar, çevre illerdeki sosyal hizmet kurulu lar na yönlendirilmektedir. Bu kapsamda Bilecik te toplum merkezi ve kad n konukevine ihtiyaç vard r. Ayr ca engelli bak m ve rehabilitasyonu konusunda da eksiklik oldu u görülmektedir. Bilecik l Sosyal Hizmetler Müdürlü ü de yat l kurulu lar n n yan s ra, özürlülere evde bak m ücreti vermekte ve di er sosyal hizmet alanlar nda faaliyetlerini sürdürmektedir. Tablo 16. Bilecik l Sosyal Hizmetler Müdürlü ü nün Di er Hizmetleri (2010) Di er Sosyal Hizmet Faaliyetleri Faydalan c Say s Temmuz 2010 itibariyle Özürlü Evde Bak mdan Yararlanan Ki i 534 2009 y l içerisinde özürlü kimlik kart alan ki i 58 2009 y l içerisinde Evlat Edindirme Hizmetlerinden Yararlanan Çocuk 3 Alo 183 Sosyal Hizmet Dan ma ve Yard m Hatt Faydalan c 7 2009 y l içerisinde Koruma Alt na Al nmadan Nakdî Yard mla Aile Yan nda Desteklenen Çocuk 43 Koruyucu Aile 1 Koruyucu Aile Yan ndaki Çocuk 1 Aynî yard m(g da, kömür, giyim vb.) Sa lanan Aile 93 Kaynak: Bilecik İl Sosyal Hizmetler Müdürlüğü 41

4.3. Gençlik ve Spor Son y llarda ulusal düzeyde gençlik ve spor faaliyetlerinden sorumlu olan Gençlik ve Spor Genel Müdürlü ü (GSGM) nün yan s ra yerel yönetimlerin gençli e yönelik faaliyetleri (gençlik meclisleri, gençlik konseyleri vb.) de artmaktad r. 4.3.1. Bölgede Gençlik ve Spor Bölgedeki sporcu say lar n n gösterildi i Tablo 17 ye göre faal sporcu say lar, lisansl sporcu say lar ndan kayda de er miktarda dü üktür. Ayr ca kad n ve erkek sporcu say lar aras nda da önemli bir fark bulunmaktad r. Buna göre sporda yeterli kat l m n sa lanamad görülmektedir. Tablo 17. Lisansl ve Faal Sporcu Say lar (2010) TÜRK YE GENEL ÖZERK FEDERASYON SPORCU SAYILARI Lisansl Kad n Erkek Toplam Kad n Erkek Toplam Bursa 13.470 54.944 68.414 2.804 6.953 9.757 Eski ehir 10.575 19.584 30.159 1.402 2.741 4.143 Bilecik 1.980 3.984 5.964 209 426 635 TR41 26.025 78.512 104.537 4.415 10.120 14.535 Türkiye 469.732 1.213.235 1.682.967 73.688 188.836 262.524 Kaynak: Gençlik ve Spor Genel Müdürlüğü Faal TR41 Bölgesi ndeki spor kulüplerinin türlerine göre say lar Tablo 18 de verilmi tir. Buna göre bölgedeki kulüp say s Türkiye deki toplam kulüp say s n n %5.6 s n olu turmaktad r. Tablo 18. Spor Kulübü Say lar (2010) Askerî htisas Müessese Okul Spor Kulübü Toplam Bursa 1 15 5 24 329 374 Eski ehir 1 6 29 16 87 139 Bilecik - 5 14 3 34 56 TR41 2 26 48 43 450 569 Türkiye 11 608 1.216 1.562 6.846 10.243 Kaynak: Gençlik ve Spor Genel Müdürlüğü Spor kulübü say lar il nüfuslar na oranland nda, TR41 Bölgesi ndeki bütün illerin Türkiye ortalamas n n üzerinde oldu u görülmektedir. Bilecik ilinde nüfusun nispeten az olmas nedeniyle bu oran di er iki ile göre daha yüksektir. 42

ekil 13. Yüz Bin Ki i Ba na Dü en Spor Kulübü Say lar (2010) 30 25 20 15 10 0 Kaynak: Gençlik ve Spor Genel Müdürlüğü 5 Eskişehir 18,4 Bursa 14,7 Bilecik 27,7 TR41 16,2 Türkiye 14,1 Tablo 19 da verilen spor tesisi say lar na göre Türkiye deki toplam spor tesisi say s n n %5,4 ü TR41 Bölgesi nde bulunmaktad r. Ayr ca yüz bin ki i ba na dü en spor tesisi say s nda bölge Türkiye ortalamas n n yakla k dört kat bir de ere sahiptir. Tablo 19. GS M Spor Tesisi Say lar (2010) Gençlik ve Spor l Müdürlüklerine Ait Tesisler Bursa 195 Eski ehir 214 Bilecik 94 TR41 503 Türkiye 9.287 Kaynak: Gençlik ve Spor Genel Müdürlüğü ekil 14. Yüz Bin Ki i Ba na Dü en Spor Tesisi Say lar (2010) 50 40 30 20 10 0 Bursa 12,8 Eskişehir 14,3 Bilecik 46,5 Kaynak: Gençlik ve Spor Genel Müdürlüğü TR41 28,3 Türkiye 7,7 TR41 Bölgesi nde Bursa da 2, Eski ehir ve Bilecik te birer adet gençlik ve spor merkezleri bulunmaktad r. Bu merkezlerde sosyal ve kültürel birçok alanda e itimler verilmekte ve kurslar düzenlenmektedir. Ayr ca ulusal ve uluslararas de i im programlar da bu merkezlerin yürüttü ü aktiviteler aras ndad r. Bölgede Gençlik ve Spor Merkezleri Gençlik ve Spor Genel Müdürlü ü ne ba l gençlik merkezleri bünyesinde AB E itim ve Gençlik projeleri konusunda Ulusal Ajans la i birli i içerisinde bilgilendirme, e itim ve seminer çal malar yap lmaktad r. Bölgede ikisi Bursa da, biri Eski ehir de ve biri de Bilecik te olmak üzere dört adet gençlik merkezi ile bir adet sporcu kamp ve e itim merkezi bulunmaktad r. Bu 43

merkezlerde bilgisayar, ngilizce, gitar, resim, satranç, tak tasar m, Türkçe güzel konu ma, el sanatlar, tiyatro, futbol ve basketbol alanlar nda kurslar düzenlenmektedir. Bunun yan s ra sinema günleri, sosyal sorumluluk projeleri, gezi ve ziyaretler, ulusal ve uluslararas düzeyde gençlik de i im programlar gibi faaliyetler yürütülmektedir. 2002 y l nda Eski ehir de kurulan Yunus Emre Sporcu Kamp ve E itim Merkezi güre, atletizm ve judo bran lar nda toplam 49 ö renciye hizmet vermektedir. 4.4. E itim Bilgi odakl yeni ekonomik sistemde nitelikli insan gücüne olan ihtiyaç her geçen gün artmakta ve bu durum e itim hizmetlerinin olabildi ince yayg nla t r lmas ve niteli inin yükseltilmesini zorunlu k lmaktad r. Bu nedenle Dokuzuncu Kalk nma Plan nda e itimin i gücü talebine duyarl l n n art r lmas hususuna ve e itim-istihdam ili kisine özel vurgu yap lmaktad r. E itim alan ndaki ba l ca göstergelerden biri olan ilkö retimdeki net okulla ma E itim sektörü geli mi lik s ralamas nda bölgeler aras nda 4. s rada yer alan TR41 Bölgesi nde oranlar nda Türkiye son on be y lda e itim standartlar genel olarak Türkiye büyük bir geli me kaydetmi tir. Buna ortalamas n n üzerindedir. Fakat özellikle göre 1995 y l nda 89,3 olan net okulla ma meslekî ve teknik e itimdeki derslik ve ö retmen oran 2010 y l na gelindi inde 98,17 say lar n n ülke ortalamas na göre yetersiz seviyesine yükselmi tir 4. Öte yandan, e itim alan nda özellikle son yirmi y lda öne ç kan ya am boyu oldu u gözlenmektedir. Bölgede halk e itim merkezleri, yerel yönetimler ve STK lar arac l ile mesleki ve teknik kurslar düzenlenmektedir. ö renme anlay çerçevesinde e itim ve ö retim politikalar n n toplumun tümünü içerecek ekilde yayg nla t r lmas na ve bilgi toplumu stratejisi gere ince e itimde bilgi ileti im sistemlerinin kullan m na a rl k verilmektedir. TR41 Bölgesi e itim sektörü geli mi lik s ralamas nda 5 Düzey 2 bölgeleri aras nda 4. s rada, Eski ehir iller baz nda 3. s rada yer almaktad r. 4 2009-2010 y llar na ait Milli E itim statistikleri Örgün E itim statistikleri verileridir. 5 E itim Sektörü Geli mi lik S ralamas okur-yazar nüfus oran, okur-yazar kad n nüfus oran, üniversite mezunu oran ve ilkö retim, liseler ile meslekî ve teknik liselerdeki okulla ma oranlar de i kenleri kullan larak olu turulmu tur. 44

Tablo 20. Genel ve E itim Sektörü Geli mi lik S ralamas (2003) E itim Geli mi lik S ras Genel Geli mi lik S ras Bursa 11 5 Eski ehir 3 6 Bilecik 13 18 TR41 4 4 Kaynak: DPT, İllerin ve Bölgelerin Sosyoekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması 2003 Kad nlar n okur-yazarl k oran, ülke genelinde oldu u gibi erkeklerin okuryazarl k oran na göre daha dü üktür. Tablo 21. Ülke ve Bölgedeki Okur-Yazarl k Oranlar (2009, %) Kad n Erkek Toplam Bursa 93 99 96 Eski ehir 95 99 97 Bilecik 94 99 97 TR41 93 98,5 96 Türkiye 89 98 93 Kaynak: TÜİK Bölgesel Göstergeler 4.4.1. Örgün E itim Okulöncesi E itim ve lkö retim Milli E itim Bakanl 2010-2014 Stratejik Plan nda okul öncesi e itimde okulla ma oranlar n n yükseltilmesi amaçlanm t r. Öte yandan ilkö retimde net okulla ma oran n n %100 seviyesine ç kar lmas ve bu düzeydeki okul terklerinin ortadan kald r lmas hedeflenmi tir. Ayr ca bölgesel farkl l klar da gözetilerek ilkö retimde derslik ba na dü en ö renci say lar n n azalt lmas da öngörülmü tür. TR41 Bölgesi nde okulöncesi e itimde ö retmen ba na dü en ö renci say s ülke ortalamas ndan daha yüksek iken derslik ba na dü en ö renci say s nda tersi bir durum söz konusudur. Tablo 22. Ö retmen, Ö renci ve Derslik Say lar (2009-2010) Ö retmen Okulöncesi Ö retmen Ba na Dü en Ö renci Ö renci Derslik Ba na Dü en Ö renci Ö retmen Ö renci lkö retim Ö retmen Ba na Dü en Ö renci Bursa 1084 26.440 24 21 14.679 338.496 22 38 Eski ehir 355 9.959 28 18 4.467 84.757 18 25 Bilecik 159 2.968 19 21 1.194 23.364 19 21 TR41 1.598 39.367 25 20 20.340 446.617 21 33 Türkiye 42.716 980.654 23 21 485.677 10.916.643 22 32 Kaynak: TÜİK Eğitim İstatistikleri, Milli Eğitim İstatistikleri Derslik Ba na Dü en Ö renci 45

lkö retimde ise bölgenin ö retmen ba na dü en ö renci say lar ülke ortalamas ndan dü ük iken, derslik ba na dü en ö renci say lar ülke ortalamas ndan daha yüksektir. Derslik ba na dü en ö renci say s nda bölge ortalamas n Bursa daki nüfus yo unlu u yukar çekmektedir. Eski ehir ve Bilecik illerinde bu say lar n Bakanl n stratejik plan na göre istenilen düzeyde oldu u görülmektedir. Buna göre bölgedeki derslik ihtiyac n n nüfus art na oranla yeterli düzeyde art r lmas gerekti i görülmektedir. Tablo 23. Brüt ve Net Okulla ma Oranlar (2009-2010, %) Okulöncesi lkö retim (3-5 ya ) (4-5 ya ) Brüt Net Erkek Kad n Erkek Kad n Erkek Kad n Erkek Kad n Bursa 24,04 22,85 34,52 32,87 107,16 106,34 99,73 99,29 Eski ehir 38,21 36,66 53,56 51,88 106,08 104,73 98,8 98,75 Bilecik 38,77 36,79 54,81 53,81 105,07 103,17 98,27 97,98 TR41 33,67 32,1 47,63 46,18 106,1 104,74 98,93 98,67 Türkiye 27,34 26,48 39,17 37,91 107,05 105,88 98,47 97,84 Kaynak: Milli Eğitim İstatistikleri 2009-2010 Okul öncesi e itim okulla ma oranlar nda da benzer bir durum söz konusudur; Eski ehir ve Bilecik illerinin ülke ortalamas n n oldukça üstünde, yüksek bir seviyede oldu u gözlenmektedir, ancak Bursa ülke ortalamas n n alt ndad r. Bunun sebebi olarak yine sürekli iç göç alan Bursa ilinin nüfus yo unlu u gösterilebilir. Ortaö retim Bölgedeki liselerin okul, ö retmen ve ö renci say lar na bak ld nda meslekî ve teknik ortaö retim kurumlar n n say ca genel liselerden daha fazla oldu u görülmektedir. Tablo 24. Ortaö retimde Okul, Ö retmen ve Ö renci Say lar (2009-2010) Genel Meslekî ve Teknik Toplam Ortaö retim Okul Ö retmen Ö renci Okul Ö retmen Ö renci Okul Ö retmen Ö renci Bursa 92 3.110 66.533 84 3.992 85.267 176 7.102 151.800 Eski ehir 50 1.326 21.940 61 1.362 21.971 111 2.688 43.911 Bilecik 14 283 4.954 38 432 7.040 52 715 11.994 TR41 156 4.719 93.427 183 5.786 114.278 339 10.505 207.705 Türkiye 4.067 111.896 2.420.691 4.846 94.966 1.819.448 8.913 206.862 4.240.139 Kaynak: İl Millî Eğitim Müdürlükleri, TÜİK Bölgesel Göstergeler Genel ortaö retimde derslik ba na ve ö retmen ba na dü en ö renci say lar itibariyle bölgenin ülke ortalamas na göre daha iyi bir durumda oldu u görülmektedir. Ancak meslekî ve teknik e itimdeki derslik ve ö retmen say lar n n ülke ortalamas na göre yetersiz oldu u gözlenmektedir. Özellikle Bursa da meslekî ve teknik e itim alan nda derslik ba na dü en 46

ö renci say s n n hem bölge ortalamas ndan ve hem de ülke ortalamas ndan yüksek oldu u görülmektedir. Tablo 25. Ortaö retimde Derslik ve Ö retmen Ba na Dü en Ö renci Say lar (2009-2010) Genel Ortaö retim Meslekî ve Teknik Ortaö retim Toplam Ortaö retim Derslik Ö retmen Ba na Derslik Ba na Ö retmen Ba na Ba na Dü en Dü en Ö renci Dü en Ö renci Dü en Ö renci Ö renci Ö retmen Ba na Dü en Ö renci Derslik Ba na Dü en Ö renci Bursa 17 32 19 45 18 39 Eski ehir 15 26 15 36 15 30 Bilecik 14 17 16 22 15 20 TR41 16 29 18 41 17 35 Türkiye 18 31 17 36 18 33 Kaynak: İl Millî Eğitim Müdürlükleri, Milli Eğitim İstatistikleri Okulla ma oranlar nda bölgedeki kad n nüfus genel liselerde, erkek nüfus ise meslekî ve teknik liselerde daha yüksek bir orana sahiptir. Genel liselerdeki okulla ma oranlar nda bölge Türkiye ortalamas na göre çok büyük bir farkl l k arz etmezken meslekî ve teknik ortaö retimdeki okulla ma oranlar ülke ortalamas n n oldukça üzerindedir. Tablo 26. Ortaö retim Kurumlar nda Okulla ma Oranlar (2009-2010, %) Genel Ortaö retim Meslekî ve Teknik Ortaö retim Toplam Ortaö retim Brüt Net Brüt Net Brüt Net Erkek Kad n Erkek Kad n Erkek Kad n Erkek Kad n Erkek Kad n Erkek Kad n Bursa 39,84 43,3 29,22 33,49 59,35 46,75 48,26 39,29 99,19 90,5 77,48 72,78 Eski ehir 45,61 57,8 36,77 49,18 61,63 41,14 51,84 34,07 107,24 98,94 88,6 83,25 Bilecik 40,93 46,48 29,56 38 68,24 55,45 61,18 50,17 109,17 101,93 90,74 88,18 TR41 42,12 49,19 31,85 40,22 63,07 47,78 53,76 41,17 105,02 96,97 85,59 81,4 Türkiye 49,09 46,98 34,92 36,41 40,05 32 32,63 25,79 89,14 78,97 67,55 62,21 Kaynak: İl Millî Eğitim Müdürlükleri, Milli Eğitim İstatistikleri Ortaö retimdeki toplam okulla ma oran da Türkiye ortalamas n n oldukça üzerindedir. Bu okulla ma verileri, ö retmen ve derslik ba na dü en ö renci say lar yla birlikte ele al nd nda, bölgedeki talebe cevap vermek için meslekî ve teknik e itim hizmet kapasitesinin yükseltilmesi gerekti i görülmektedir. Yüksekö retim Bölgede ikisi Eski ehir de, birisi Bursa da ve birisi de Bilecik te olmak üzere dört üniversite vard r. Bu üniversitelerden Anadolu Üniversitesi uzaktan ö retim modeli arac l yla ülke baz nda aç k ö retim ihtiyac n kar layan öncü bir kurum niteli indedir. 47

Tablo 27. Üniversiteler ve Birimleri (2009-2010) Fakülte Enstitü Yüksekokul M.Y.O. Merkez Uluda Üniversitesi 11 4 3 15 19 Anadolu Üniversitesi 12 9 6 3 38 Osmangazi Üniversitesi 9 5 2 3 12 Bilecik Üniversitesi 3 2 1 6 - TR41 35 20 12 27 69 Kaynak: ÖSYM 2009-2010 Yükseköğretim İstatistikleri Bölge, ö retim üyesi ba na dü en ö renci say s na göre ülke ortalamas ndan daha iyi durumda iken, ö retim üyesi ba na dü en yay n say lar nda ise ortalaman n alt ndad r. Tablo 28. Yüksekö retimde Ö renci, Ö retim Eleman ve Bilimsel Yay n Say lar Ö renci Say s (2009-2010) Toplam Ö retim Eleman Say s (2009-2010) Ö retim Üyesi Say s (2009-2010) Yay n Say s (SCI+SSCI+AHCI, 2008) Ö retim Eleman Ba na Dü en Ö renci Say s (2009-2010) Ö retim Üyesi Ba na Ö renci Say s (2009-2010) Ö retim Üyesi Ba na Dü en Yay n Say s (2008) Bursa 47.790 2.315 780 500 20.5 61.2 0.66 Eski ehir 39.931 2.989 1.222 502 13.3 32.6 0.43 Bilecik 9.888 148 36 6 66.8 274.6 0.17 TR41 97.609 5.452 2.038 1.008 17.9 47.8 0.52 Türkiye 2.096.555 105.427 42.181 22.564 19.8 49.7 0.59 Kaynak: TÜİK TR41 Bölgesel Göstergeler 2009, ÖSYM 2009-2010 Yükseköğretim İstatistikleri, YÖK İstatistikleri 2008 Kurulu u yak n zamanda onaylanan Bursa Teknik Üniversitesi bölgenin 5. üniversitesi olarak bir sanayi üssü olan Bursa ya teknik alanda hizmet verecektir. 4.4.2. Yayg n E itim Ülkemizde son on y lda yayg n e itim kurumlar n n say s n n iki kat na ç karak 2007-2008 e itim-ö retim y l nda 20.045 e ula t görülmektedir. Bu durum e itimde ya am boyu ö renme anlay n n yerle meye ba lad n göstermektedir. ekil 15. Türkiye de Yayg n E itim Kurumu Say s 30.000 20.000 10.000 0 1999/'00 2000 /'01 2001/'02 2002/'03 2003/'04 2004/'05 2005/'06 2006/'07 2007/'08 Kaynak: TÜİK Yaygın Eğitim İstatistikleri 48

Özel E itim, Rehberlik ve Dan ma Hizmetleri Bölgemizde özel e itime ihtiyaç duyan engelli ve üstün yetenekli çocuklara yönelik hizmet veren kurulu lar Tablo 29 da gösterilmi tir. Bu kurumlar e itimdeki stratejik hedeflerin ve sosyal devlet olman n gere i olarak bu alandaki bireylerin e it bir ekilde e itime eri imini ve sosyal hayata kat l m n amaçlamaktad r. Tablo 29. Özel E itim, Rehberlik ve Dan ma Hizmeti Veren Kurumlar (2009-2010) Bursa Eski ehir Bilecik TR41 itme Engelliler.Ö.O. 2 1 3 E itim Uygulama Okulu ve E itim Merkezi 3 1 1 5 Zihinsel Engelliler.Ö.O. ve Okullar 3 1 2 6 itme Engelliler Meslek Lisesi 1 - - 1 Hastane.Ö.O. 1 3-4 OÇEM (Otistik Çocuklar E itim Merkezi) 1 1-2 B LSEM (Bilim ve Sanat Merkezleri) 2 1 1 4 RAM (Rehberlik Ara t rma Merkezleri) 4 1 2 7 Toplam 17 9 6 32 Kaynak: Milli Eğitim Bakanlığı Özel Eğitim Rehberlik ve Danışma Hizmetleri Genel Müdürlüğü Özel Ö retim Kurumlar Özel sektörün e itim alan ndaki potansiyelinden faydalanmak ve kapasitesini art rmak do rultusunda devlet taraf ndan denetleyici ve destekleyici rol üstlenilmesi özel ö retimde bir strateji olarak benimsenmi tir. Bu do rultuda bak ld nda özel dershaneler ve özel okullar n ülkemizdeki gibi bölgemizde de önemli bir yere sahip oldu u görülmektedir. Tablo 30. Özel Ö retim Kurumlar (2009-2010) Bursa Eski ehir Bilecik TR41 Özel Anaokullar 42 16 1 59 Özel Dershaneler 148 49 10 207 Özel Etüd E itim Merkezleri 6 2-8 Özel lkö retim Okullar 25 7 2 34 Özel Liseler 27 9-36 Özel Motorlu Ta t Sürücüleri Kursu 119 36 10 165 Özel Muhtelif Kurslar 46 47 3 96 Özel Özel E itim Okulu 1 1-2 Özel E itim ve Rehabilitasyon Merkezi 39 17 2 58 Toplam 453 184 28 665 Kaynak: Milli Eğitim Bakanlığı Özel Öğretim Kurumları Genel Müdürlüğü 49

Meslekî E itim ve Halk E itimi Ülkemizde yayg n e itimin kollar olan meslekî ve teknik e itim ile halk e itimi önemli bir yere sahiptir. Bu kurumlar hayat boyu ö renme ve bilgi toplumu yakla m n n bir gere idir. Meslek e itim merkezlerindeki kurslarla be eri sermayenin geli tirilmesi ve e itim-istihdam ili kisinin güçlendirilmesine a rl k verilmektedir. Halk e itim merkezlerinde düzenlenen sosyal ve kültürel kurslarla da ya am kalitesinin art r lmas hedeflenmektedir. Tablo 31. Di er Özel Ö retim Kurumlar (2009-2010) Pratik K z Sanat Okulu Olgunla ma Enstitüsü Meslekî E itim Merkezleri Halk E itim Merkezleri Bursa 12 1 7 17 37 Eski ehir 5 1 1 13 20 Bilecik 3-2 8 13 TR41 20 2 10 38 70 Kaynak: Milli Eğitim Bakanlığı Çıraklık ve Yaygın Eğitim Genel Müdürlüğü Toplam MEB e ba l meslekî e itim merkezleri ve halk e itim merkezlerinin yan s ra bölgemizde yerel yönetimler ve STK lar taraf ndan sürekli hale getirilen meslekî ve teknik kurslar ile sosyal, kültürel ve sanatsal dallarda hizmet veren kurslar da yayg n e itim faaliyetlerinin çe itlenmesinde önemli rol oynamaktad r. Özellikle BTSO (Bursa Ticaret ve Sanayi Odas ) taraf ndan kurulan BUTGEM (Bursa Teknoloji ve Tasar m Geli tirme Merkezi) verdi i meslekî ve teknik e itimlerle bu alanda önemli bir eksikli i gidermekte ve örnek olu turmaktad r. 4.5. Sa l k Sa l k hizmetlerine eri im toplumdaki ya am kalitesinin en temel bile enidir. Bu ba lamda insani geli mi lik endeksinin ( GE) ve Bin Y l Kalk nma Hedeflerinin ana eksenlerini olu turan temel sa l k göstergelerinin geli tirilmesi ya am kalitesinin de yükselmesi demektir. Sa l k Bakanl yerel düzeyde l Sa l k Müdürlükleri arac l yla bu alanda hizmetlerini sürdürmektedir. Öte yandan, yerel yönetimler ve STK lar da sa l k alan ndaki kurumsal hizmetleri ve projeleriyle bu alanda her geçen gün daha etkin bir ekilde faaliyet göstermektedirler. TR41 Bölgesi sa l k sektörü geli mi lik s ralamas nda 6 Düzey 2 bölgeleri aras nda 6. s radayken, Eski ehir li iller baz nda 5. s rada yer alarak bölgeye öncülük etmektedir. 6 Sa l k Sektörü Geli mi lik S ralamas bebek ölüm h z (binde), on bin ki iye dü en hekim, di hekimi, eczane ve yatak say s de i kenleri kullan larak olu turulmu tur. 50

Tablo 32. Sa l k Sektörü ve Genel Geli mi lik S ralamas (2003) Sa l k Sektörü Geli mi lik S ras Genel Geli mi lik S ras Bursa 16 5 Eski ehir 5 6 Bilecik 39 18 TR41 6 4 Kaynak: DPT, İllerin ve Bölgelerin Sosyoekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması 2003 Türkiye de ve bölgede son yirmi y lda Biny l Kalk nma Hedefleri nde de yer alan bebek ölüm h z, neonatal ölüm h z ve anne ölüm h z gibi temel sa l k göstergelerinde önemli geli meler kaydedilmi tir. Bu üç göstergede de bölge Türkiye ortalamalar na göre daha iyi durumdad r. Tablo 33 teki verilere göre Bebek ve neonatal ölüm h zlar nda Eski ehir, anne ölüm h z nda da Bursa bölge ortalamalar n yukar çekmektedir. Tablo 33. Bebek ve Anne Ölüm H zlar (2009) Bebek Ölüm H z (Binde) Neonatal Ölüm H z (Binde) Anne Ölüm H z (Yüz Binde) Bursa 9,03 4,41 24 Eski ehir 12,72 9,09 12 Bilecik 2,57 5,14 0 TR41 8,36 6,21 12 Kaynak: TÜİK Doğum ve Ölüm İstatistikleri, İl Sağlık Müdürlükleri 4.5.1. Sa l k Hizmetleri TR41 Bölgesi sa l k sektörü s ralamas nda bölgeler aras nda 6. s rada bulunmaktad r. Bölgede son yirmi y lda bebek ölüm h z, neonatal ölüm h z ve anne ölüm h z gibi temel sa l k göstergelerinde önemli geli meler sa lanm t r. Bununla beraber Bursa ve Bilecik te sa l k personeli ihtiyac ortaya ç kt görülmektedir. Sa l k kurulu lar na ve sa l k personeline eri im bile enlerinden olu an Sa l k Hizmetlerine eri im, sa l k alan ndaki en önemli ölçütlerden biridir. Sa l k Kurulu lar TR41 Bölgesi nde toplam 38 kamu, 13 özel ve 3 üniversite hastanesi bulunmaktad r. Yatakl tedavi hizmeti veren bu kurumlar d nda aile sa l k merkezi (sa l k oca ), sa l k evi, aile hekimli i birimleri de bulunmaktad r. Ayr ca bölge tüm bölge halk n n sa l k hizmetlerinden azami ölçüde yararlanmas n sa lamak için özellikle k rsal yerle im birimlerinde sa l k evleri de bulunmaktad r. 51

Tablo 34. Sa l k Kurulu lar Say lar (2010) Bursa Eski ehir Bilecik TR41 Hastane Say s (Kamu + Özel) 32 16 6 54 Aile Sa l Merkezi (2008 den önce Sa l k Oca ) 154 59 24 237 Sa l k Evi Say s 101 61 48 210 AÇS/AP Say s 2 1 1 4 Dispanser Say s 10 1 2 13 Toplam Yatak Say s (fiili) 5.597 3.198 308 9.103 10.000 Nüfusa Dü en Yatak say s 22 42 16.2 25.9 Yatak gal Oran (%) 75 73.02 49 65.67 Eczane Say s 800 337 50 1.187 Toplum Sa l Merkezi 20 14 8 42 Aile Hekimli i Birimi 734 212 54 1.000 A z Di Sa l Merkezi 2 1 2 5 Kaynak: İl Sağlık Müdürlükleri Tablo 35 te sa l k kurulu lar ba na dü en nüfus oranlar verilmektedir. Bursa daki sa l k kurulu u ba na dü en nüfus miktar n n bir hayli fazla olmas dikkat çekicidir. Bunun ana nedeni ildeki yüksek nüfus yo unlu udur. Tablo 35. Sa l k Kurulu lar Ba na Dü en Nüfus (2010) Hastane Ba na Nüfus Aile Sa l Merkezi Ba na Nüfus Aile hekimli i Birimi Ba na Nüfus Bursa 79.707 16.562 3.474 Eski ehir 47.214 12.803 3.563 Bilecik 33.676 8.419 3.741 TR41 64.965 14.802 3.508 Kaynak: İl Sağlık Müdürlükleri Sa l k Personeli Tablo 36 da 100.000 ki i ba na dü en personel say lar verilmektedir. Buna göre Eski ehir sa l k personeli eri iminde en avantajl konumdaki ildir. Tablo 36. Sa l k Personeli Say lar (2010) Bursa Eski ehir Bilecik TR41 Hekim Say s (Uzman+Pratisyen) 3.670 1.474 195 5.339 Hekime Dü en Nüfus 695 513 969 657 Di Hekimi Say s 769 231 19 1.019 Hem ire Say s 3.639 1.568 224 5.701 Ebe Say s 1.756 643 153 2.552 Eczac Say s 892 310 56 1.258 Kaynak:TÜİK Sağlık İstatistikleri, İl Sağlık Müdürlükleri 52

Bursa ve Bilecik te ise sa l k personeline eri im aç s ndan daha fazla sa l k personeline ihtiyaç duyuldu u görülmektedir. Tablo 37. 100 Bin Ki i Ba na Dü en Sa l k Personeli Say lar (2010) Hekim Say s (Uzman+Pratisyen) Di Hekimi Hem ire Ebe Eczac Bursa 140 30 140 70 30 Eski ehir 190 30 210 90 40 Bilecik 100 10 110 80 27 TR41 150 30 160 70 36 Kaynak: İl Sağlık Müdürlükleri Sosyal Güvence Bölgedeki sosyal güvence da l m incelendi inde ye il kartl ve sosyal güvencesiz nüfus oran n n ülke ortalamas ndan daha dü ük oldu u görülmektedir. Ayr ca toplam sosyal güvenceye sahip nüfus oran nda, bölge %92,2 ile Türkiye ortalamas olan %81,3 e göre daha iyi bir konumdad r. Tablo 38. Nüfusun Sosyal Güvenlik Aç s ndan Da l m (2010) Emekli Sand Ba -Kur SSK Ye il Kart 2022 Say l Yasa Sosyal Güvencesizler Say % Say % Say % Say % Say % Say % Bursa 253.364 9,9 530.353 20,7 1.606.156 62,9 104.370 4,1 25.849 1 56.402 2,2 Eski ehir 120.190 15,9 132.542 17,5 430.119 56,9 35.499 4,6 7456 0,9 37.077 4,9 Bilecik 24.547 12,1 37.503 18,5 106.334 52,6 10.047 4,9 3168 1,5 23.631 11,6 TR41 398.101 11,3 700.398 19,9 2.142.609 61 149.916 4,2 36.473 1 117.110 3,3 Türkiye 8.994.355 12,3 14.895.426 20,5 35.210.763 48,5 9.430.141 12,9 1.313.721 1.81 4.032.101 5,5 Kaynak: T.C. Sosyal Güvenlik Kurumu 53

5. GÜCÜ VE ST HDAM gücü piyasas n n iyile tirilmesi ve istihdam odakl sürdürülebilir büyüme hedefi ülkemizde uygulanan temel kalk nma politikalar n n ana eksenlerinden biri olarak kar m za ç kmaktad r. Bu durum ülkemizin kalk nma politikas, hedef ve stratejilerinin belirlendi i Dokuzuncu Kalk nma Plan (2007-2013) ve bu plan ekseninde olu turulan di er birçok rapor ve programda 7 belirtilmektedir. Bu amaçla ülkemizde Avrupa Birli i kat l m süreci ekseninde, Ulusal stihdam Stratejisi çal malar devam etmekte olup, gençlerin, kad nlar n ve özürlülerin istihdam n art r c, aktif i gücü politikalar n geli tirici, i sizlik ödeneklerini art r c, e itim ve istihdam aras ndaki ili kiyi güçlendirici, özel istihdam bürolar n n aç lmas n kolayla t r c vb. çe itli düzenlemeler uygulamaya konmu tur 8. 5.1. gücü, stihdam ve sizlik TR41 Bölgesi nde y llar itibari ile i gücüne kat lma oran nda bir dü ü ya and, Türkiye genelinde ise bu oran n artt görülmektedir. Ekonomik kriz dönemi olarak da nitelendirebilece imiz 2008 ve 2009 y llar nda, hem bölge hem de ülke genelinde i sizlik oranlar yükselmi tir. stihdam oranlar nda ise Türkiye ortalamas genel olarak ayn düzeyde kal rken TR41 Bölgesi belirgin bir dü ü ya am t r. Bu dönemde ya anan i siz say s ndaki art bu dü ü ün ana nedenlerinden biri olarak göze çarpmaktad r. ekil 16. TR41 ve Türkiye'de gücüne Kat l m, sizlik ve stihdam Oranlar %52 İşgücüne Katılma Oranı %15 İşsizlik Oranı %48 İstihdam Oranı %50 %48 %10 %46 %44 %46 %44 %5 %42 %40 %42 %0 %38 TR41 Türkiye TR41 Türkiye TR41 Türkiye Kaynak: TÜİK Bölgesel İstatistikler 7 Biny l Kalk nma Hedefleri Raporu, Orta Vadeli Program ve Dokuzuncu Kalk nma Plan ile gücü Piyasas Özel htisas Komisyonu Raporu bunlara örnek olarak gösterilebilir. 8 Özellikle 2008 y l nda yay mlanan 5763 No.lu Kanunu ve Baz Kanunlarda De i iklik Yap lmas Hakk nda Kanun bu konudaki hükümleri içermektedir. 54

5.1.1. gücü Tablo 39. Kurumsal Olmayan Nüfusun gücü Durumu ( 15+ Ya ) TR41 Türkiye Erkek Kad n Toplam 2007 2008 2009 2007 2008 2009 2007 2008 2009 gücü (Bin ki i) 913 951 930 329 333 358 1.242 1.283 1.289 gücüne kat lma oran (%) 71,2 73,0 70,3 26,2 25,5 26,8 49,2 49,2 48,4 gücünün Türkiye içindeki pay (%) 5,34 5,44 5,20 5,47 5,26 5,23 5,37 5,39 5,21 gücü (Bin ki i) 17.098 17.476 17.898 6.016 6.329 6.851 23.114 23.805 24.748 gücüne kat lma oran (%) 69,8 70,1 70,5 23,6 24,5 26,0 46,2 46,9 47,9 Kaynak: TÜİK İşgücü İstatistikleri Kad n i gücü ve toplam i gücünde, hem TR41 Bölgesi nde hem de Türkiye nin genelinde 2007-2009 itibari ile art söz konusudur. Özellikle 2008-2009 döneminde bu art daha da dikkat çekicidir. Kriz döneminde ya anan bu duruma özellikle kad nlar n ya anan ekonomik zorluklar nedeniyle i gücü piyasas na girerek i aramaya ba lamalar n n etkili oldu u söylenebilir. Tablo 40. Ya Gruplar na Göre Temel gücü Göstergeleri (2009) Yaş grupları Tablo 40 a göre, bölgede 2009 y l nda genç ve dinamik nüfus olarak da nitelendirebilece imiz 15-24 ve 25-34 ya aral ndaki insanlar n i gücüne kat lma oran Türkiye ortalamas n n üzerindedir. bulma ümidi ile di er bölgelerden yap lan göçler ve ö renimini henüz tamamlam yeni mezunlar bu durumun sebepleri aras nda gösterilebilir. Ayr ca 55 ya ve üzeri nüfusun i gücüne kat lma oran nda di er ya gruplar na k yasla Türkiye ortalamas ile belirgin bir fark n ortaya ç kmas nda, genç ve dinamik i gücüne ihtiyac n n yüksekli inin ve bölgede ya ayan emeklilerin fazlal n n etkili oldu u söylenebilir. İşgücüne İşgücü (Bin kişi) katılma oranı (%) TR41 Türkiye TR41 Türkiye 15-24 217 4.454 43 39 25-34 435 7.839 68 65 35-54 548 10.326 56 57 55 ve üzeri 88 2.130 16 21 Kaynak: TÜİK İşgücü İstatistikleri Tablo 41. Temel gücü Göstergeleri İşgücüne katılma oranı (%) İstihdam oranı (%) 2008 2009 2008 2009 Bursa 50,2 49,4 44,8 42,1 Eskişehir 44,8 44,1 40,4 37,4 Bilecik 51,5 52 47,3 47,6 TR41 49,2 48,4 44,1 41,7 Türkiye 46,9 47,9 41,7 41,2 Kaynak: TÜİK Bölgesel İstatistikler Bölgede, 2008 ve 2009 da i gücüne kat lma oran, Eski ehir ili d nda, Türkiye ortalamas n n üzerindedir. Eski ehir ilinin bölge genelinden fark ildeki ö renci nüfusunun yo unlu udur. Nüfusunun göreceli olarak az olmas n n da etkisi ile Bilecik ilinin i gücüne kat lma oran yüksektir. 55

Türkiye genelinde oldu u gibi bölge genelinde de ev han mlar, i gücüne dahil olmayan nüfusun büyük ço unlu unu olu turmaktad r. ekil 17. gücüne Dahil Olmayan Nüfusun Dahil Olmama Nedenleri (2009) Çalışamaz halde %11 Emekli %20 Diğer %5 Eğitim Öğretim %12 TR41 Mevsimlik çalışanlar %1 İş aramayıp, çalışmaya hazır olanlar %2 Ev işleriyle meşgul %49 Çalışamaz halde 12% Emekli %13 Eğitim Öğretim %15 Diğer %6 Mevsimlik çalışanlar %1 Türkiye Ev işleriyle meşgul %45 İş aramayıp, çalışmaya hazır olanlar %8 TR41 Bölgesi nde 15-24 ve 25-34 ya aral ndaki insanlar n i gücüne kat lma oran Türkiye ortalamas n n üzerindedir. Kad nlar n i gücüne kat lma oran, ülke genelinde oldu u gibi bölgede de oldukça dü ük kalmaktad r. Kaynak: TÜİK İşgücü İstatistikleri 5.1.2. stihdam stihdam-cinsiyet yap s na ait verilerin içeren Tablo 42 ye bak ld nda, özellikle küresel ekonomik krizin etkilerinin yo un bir ekilde hissedilmeye ba land 2008-2009 döneminde, hem TR41 bölgesi hem de Türkiye genelinde erkek istihdam say s nda dü ü, kad n istihdam say s nda ise art ya and görülmektedir. Erkek istihdam ndaki dü ü ve kad n istihdam ndaki art, erkeklerin i lerini kaybetmelerine ba l olarak kad nlar n ekonomik gelir elde etmek için i gücü piyasas na girmelerinin sonucu olarak gösterilebilir. Tablo 42. stihdam n Cinsiyete Göre Da l m (15+ Ya Nüfus) TR41 Türkiye Erkek Kad n Toplam 2007 2008 2009 2007 2008 2009 2007 2008 2009 stihdam (Bin ki i) 839 862 811 303 289 299 1.142 1.151 1.110 stihdam oran (%) 66,2 66,2 61,3 24,1 22,2 22,3 45,2 44,1 41,7 stihdam n Türkiye içindeki pay (%) 5,45 5,53 5,26 5,66 5,17 5,09 5,51 5,43 5,22 stihdam (Bin ki i) 15.382 15.598 15.406 5.356 5.595 5.871 20.738 21.194 21.277 stihdam oran (%) 62,7 62,6 60,7 21,0 21,6 22,3 41,5 41,7 41,2 Kaynak: TÜİK İşgücü İstatistikleri TR41 Bölgesi istihdam oranlar aç s ndan Türkiye ortalamas n n genel olarak üzerinde yer al rken son dönemde bu üstünlük kaybolmu tur. stihdam n toplam aktif nüfustaki (15+ ya nüfus) pay olarak tan mlanan istihdam oranlar nda bölge, 2007-2009 döneminde Türkiye ortalamas n n üzerindedir. Fakat Türkiye ortalamas ve bölge ortalamas aras ndaki fark giderek azalm t r. Ayn azalma e ilimi kad n ve erkek istihdam 56

oranlar nda da görülmektedir. Bu durum, bölgenin daha önceki y llarda i olanaklar aç s ndan Türkiye geneline olan üstünlü ünün dönem içinde kayboldu unu ve özellikle kriz döneminde i olanaklar n n göreceli olarak azald n göstermektedir. Bölgede genç ve dinamik nüfusa odakl i gücü talebinin fazla olmas n n bir yans mas olarak sadece 25-34 ya lar aras ndaki istihdam edilen nüfusun Türkiye ortalamas n n üstünde oldu u görülmektedir. ekil 18. stihdam n Ya Gruplar na Göre Da l m (2009) 55 ve üzeri %7 35-54 %44 15-24 %15 25-34 %34 TR41 Kaynak: TÜİK İşgücü İstatistikleri stihdam n sektörel da l m 55 ve üzeri %10 35-54 %44 Türkiye 15-24 %16 25-34 %31 Bölgede ortaö retim, üniversite, yüksek lisans ve doktora e itimi alm nüfusun i gücündeki paylar Türkiye ortalamas n n üzerindedir. Ayr ca, bölgede hizmet ve sanayi sektörü istihdamda önemli bir a rl a sahipken tar m sektörünün pay azalmaktad r. Bölgede sanayi sektörünün a rl istihdam alan nda belirgin bir ekilde görülmekte ve istihdam n da l m nda sanayi sektörü ilk s rada yer almaktad r. Dönem içinde ticaret ve hizmetler sektörünün istihdam içindeki pay artmakla beraber tar m sektörünün pay azalmaktad r. Özellikle bölge içi ve d ndan göçlerle tar m sektöründen ticaret ve hizmetler sektörüne yap lan geçi ler bu iki sektördeki art n nedenleri aras nda gösterilebilir. ekil 19. stihdam n Sektörel Da l m %50 %40 %30 %20 %10 %0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Tarım Sanayi(*) Ticaret Hizmetler Kaynak: TÜİK İşgücü İstatistikleri (*)İnşaat sektörü sanayi sektörü içinde değerlendirilmiştir. 57

stihdam n i teki durumu Bölgede çal anlar n büyük ço unlu unu ücretli, maa l ve yevmiyeli olarak çal anlar olu turmaktad r. Türkiye ortalamas ile en büyük fark bu grupta olu urken, ücretsiz aile i çisi olarak çal anlar, Türkiye ortalamas n n alt nda yer almaktad r. Ücretle çal anlar n daha çok tar m d sektörlerde yer almas ve ücretsiz aile i çisi olarak çal anlar n genel olarak tar m sektöründe istihdam edilmesi, bölgede tar m d sektörlerin yo un oldu unu göstermektedir. Tablo 43. Çal an Nüfusun teki Durumu (2009, Bin Ki i) Tarım Ücretli, maaşlı ve yevmiyeli çalışan İşveren ve kendi hesabına çalışan Ücretsiz aile işçisi Tarım dışı Toplam Tüm çalışanlar içindeki oranı Tarım Tarım dışı Toplam Tüm çalışanlar içindeki oranı Tarım Tarım dışı Toplam Tüm çalışanlar içindeki oranı TR41 18 781 799 %72 61 167 228 %21 53 29 82 %7 Türkiye 466 12.304 12.770 %60 2.373 3.265 5638 %26 2.416 454 2870 %13 Kaynak: TÜİK İşgücü İstatistikleri E itim düzeyine göre istihdam Bir bölgedeki nüfusun e itim düzeyi özellikle nitelikli insan kayna aç s ndan son derece önemli bir gösterge olarak kar m za ç kmaktad r. Tablo 44. E itim Düzeyine Göre stihdam (2009, Bin ki i) Okuryazar olmayan Lise altı eğitim Orta öğretim Üniversite, yüksek lisans ve doktora TR41 12 622 291 185 Türkiye 1.002 12.563 4.392 3.321 Kaynak: TÜİK İşgücü İstatistikleri TR41 Bölgesi nde istihdam edilen nüfusun yar s ndan fazlas lise alt e itime sahiptir ve Türkiye ortalamas na yak n bir de er ta maktad r. Nitelikli i gücü olarak tan mlayabilece imiz ortaö retim, üniversite, yüksek lisans ve doktora e itimi alm nüfusun istihdamdaki paylar ise Türkiye ortalamas n n üzerinde olmas bölgede yo un olarak faaliyet gösteren sektörlerin ihtiyaçlar ile paralellik arz etmektedir. Fakat i piyasas nda faaliyet gösteren firmalar n mesleki e itim alm, nitelikli eleman ihtiyac na olan talebinin de yeterince kar lanam yor olu u dikkate de er bir husus olarak ortaya ç kmaktad r. ekil 20. E itim Düzeyine Göre istihdam (2009) Üniversite yüksek lisans ve doktora 17% Orta öğretim %26 Lise altı eğitim %56 Okuryazar olmayan %1 Üniversite yüksek lisans ve doktora %15 Orta öğretim %21 Okuryazar olmayan %5 Lise altı eğitim %59 TR41 Kaynak: TÜİK İşgücü İstatistikleri Türkiye 58

Bu durum KUR un 2009 y l nda iller baz nda yapm oldu u i gücü ara t rmas nda da ortaya ç kmaktad r; özellikle Bursa ve Bilecik illerinde firmalar, mesleki e itim alm kalifiye i gücüne ihtiyaç duymaktad rlar. Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) kay tl l na göre istihdam Çal anlar n bir sosyal güvenlik kurulu una kay tl olup olmad hem sosyal güvence aç s ndan önemlidir, hem de kay t d istihdam n ölçülmesinde kullan lan ölçütlerden biridir 9. Tablo 45. SGK Kay tl l na Göre stihdam Edilenler (2009, Bin Ki i) Kay tl de il Erkek Kad n Toplam Kay tl Kay tl de il Kay tl Kay tl de il Kay tl TR41 207 604 125 174 332 778 Türkiye 5.902 9.504 3.426 2.445 9.328 11.949 Kaynak: TÜİK İşgücü İstatistikleri Tablo 45 te, TR41 Bölgesi nde istihdam edilen nüfusun sosyal güvenlik kurumu kay tl l k durumu ve Türkiye geneli ile k yaslamas verilmektedir. ekil 18 e göre, 2009 y l nda TR41 bölgesi genelinde kay t d çal an oran, Türkiye ortalamas na göre daha dü ük bir düzeyde gerçekle mi tir. Çal an erkek ve kad nlar n kay t d istihdam paylar na bak ld nda TR41 Bölgesi hem erkek hem de kad nlarda Türkiye ortalamas n n alt ndad r. Ayn zamanda bölgede, Türkiye genelinde oldu u gibi, erkeklerin sosyal güvenlik kurulu una kay tl l k oran kad nlardan yüksektir. Bölgede faaliyet gösteren firmalar n büyüklü ü, ihracat ve ithalat odakl irketlerinin çoklu u, tar m sektörü istihdam n n dü üklü ü gibi sebepler denetimi kolayla t ran unsurlard r. Bu durumun kay t d istihdam oran n n Türkiye genelinden az olmas na katk sa lad söylenebilir. ekil 21. SGK Kay tl l na Göre stihdam Paylar (2009) %100 %100 %100 %80 %60 %74 %62 %80 %60 %58 %42 %80 %60 %70 %56 %40 %20 %0 %26 %38 %40 %20 %0 %42 %58 %40 %20 %0 %30 %44 TR41 Türkiye TR41 Türkiye TR41 Türkiye Erkek Kayıtlı değil Erkek Kayıtlı Kadın Kayıtlı değil Kadın Kayıtlı Toplam Kayıtlı değil Toplam Kayıtlı Kaynak: TÜİK İşgücü İstatistikleri 9 Us (2007). 59

5.1.3. sizlik TR41 Bölgesi 2007-2009 döneminde toplam i sizlik oranlar nda Türkiye ortalamas n n alt nda de erlere sahiptir. Türkiye deki Düzey 2 bölgeleri dikkate al nd nda, 2009 y l nda TR41 Bölgesi i sizlik oranlar aç s ndan 26 bölge aras nda orta s ralarda yer almaktad r. ekil 22. Düzey 2 Bölgeleri ve Türkiye'deki sizlik Oranlar (2009) %25 %20 %15 %10 %5 %0 %13,9 %14,0 Kaynak: TÜİK Bölgesel İstatistikler Yine Tablo 46 da görüldü ü üzere bölgedeki erkek i sizlik oranlar bütün y llarda Türkiye erkek i sizlik oran n n alt ndad r. Kad n i sizlik oranlar nda da 2007 y l hariç tersi durum söz konusudur. Kriz döneminde kad nlar n i bulma amac ile i gücü piyasas na girmeleri bu durumu ortaya ç karan temel sebeplerden biridir. Ayr ca 2008 ve 2009 y llar itibari ile erkek ve kad n i sizlik oranlar artmaktad r. Tablo 46. sizlik Oranlar (2009, %) Erkek Kadın Toplam 2007 2008 2009 2007 2008 2009 2007 2008 2009 TR41 8,1 9,4 12,9 8,0 13,0 16,5 8,1 10,3 13,9 Türkiye 10,0 10,7 13,9 11,0 11,6 14,3 10,3 11,0 14,0 Kaynak: TÜİK İşgücü İstatistikleri ekil 23. sizli in Ya Gruplar na Göre Da l m (2009) 35-54 %33 55+ %2 25-34 %35 15-19 %10 20-24 %20 TR41 Kaynak: TÜİK İşgücü İstatistikleri 35-54 %30 55+ %3 25-34 %34 Türkiye 15-19 %12 20-24 %21 2007-2009 döneminde TR41 Bölgesi nde i sizlik oranlar ülke geneli ortalamalar n n alt nda olmas na ra men son dönemde ülke ortalamas na yükselmi tir. Sektörlerin ihtiyaç duydu u nitelikli i gücünün bir yans mas olarak bölgede okuma yazma bilmeyen nüfusun i sizlik oran Türkiye ortalamas n n üzerindedir. Lise ve dengi meslek okulu mezunu nüfusun i sizlik oran ise Türkiye genelinin alt nda yer almaktad r. 60

2009 y l i sizlik oranlar nda bölge, 35-54 aral d ndaki ya gruplar nda, Türkiye ortalamalar n n alt nda yer almaktad r. Bölgeye yap lan göçler yan nda, i piyasas n n daha genç insanlar istihdam etme e iliminin bu durumda etkili oldu unu söyleyebiliriz. Ayr ca, yine bu ya grubundaki nüfusun genellikle evli oldu u göz önüne al n rsa, i siz kalma durumunda dahi di er ya gruplar na k yasla i siz olarak i gücü piyasas nda daha fazla yer almalar bu yüksek oran n nedenleri aras nda gösterilebilir. ekil 24. Ya Gruplar na ve E itim Düzeyine Göre sizlik Oranlar (2009) Yaş Grupları 55+ 35-54 25-34 20-24 15-19 Eğitim Düzeyi Yükseköğretim Liseve dengi meslek okulu Lise altı Okuma yazma bilmeyen %0 %10 %20 %30 TR41 Türkiye Kaynak: TÜİK İşgücü İstatistikleri %0 %10 %20 TR41 Türkiye E itim durumuna göre i sizlik oranlar nda bölgedeki okuma yazma bilmeyen nüfusun i sizlik oran n n Türkiye ortalamas n n üzerinde olmas ; lise ve dengi meslek okulu mezunu nüfusun i sizlik oran n n ise Türkiye genelinin alt nda kalmas, sektörlerin ihtiyaç duydu u nitelikli i gücünün bir yans mas olarak dü ünülebilir. Bursa, Eski ehir ve Bilecik illerine ayr ayr bak ld nda i sizlik oranlar, 2008 y l nda Türkiye ortalamas n n alt ndad r. 2009 y l nda ise ya anan ekonomik krizin etkisi ile Bursa ve Eski ehir illerindeki i sizlik oranlar Türkiye ortalamas n n üzerine ç km t r. ekil 25. Genel ve Tar m D sizlik Oranlar %20 %15 %10 %5 %0 Genel işsizlik oranları Bursa Eskişehir Bilecik TR41 Türkiye 2009 2008 2007 Tarım dışı işsizlik oranları %0 %5 %10 %15 %20 2008 2009 TR41 Türkiye Kaynak: TÜİK Bölgesel İstatistikler 61

2009 y l nda, iller baz nda i sizlik oranlar na bak ld nda Türkiye genelinde Eski ehir 24., Bursa 27. ve Bilecik ise 59. en yüksek i sizlik oran na sahip il olarak kar m za ç kmaktad r 10. Katma de eri yüksek sektörlerin geli imi aç s ndan önemli bir gösterge olarak kabul edilen tar m d i sizlik oranlar nda bölgenin, 2007-2009 döneminde Türkiye ortalamas n n alt nda oldu u görülmektedir. Ayr ca hem bölge hem de Türkiye ortalamas na bak ld nda bu oranlar n küresel ekonomik kriz öncesi ve sonras nda artan bir e ilim içinde oldu u göze çarpmaktad r. 10 ller baz ndaki s ralamaya ait de erler TÜ K verilerinden hesaplanm t r. 62

6. EKONOM K YAPI Bir bölgede yer alan ekonomik faaliyetlerin bölgede ya ayan nüfusa, sosyal ve kültürel hayata yans mas uygulanan politikalar n etkinli i aç s ndan son derece önemlidir. Bu anlamda bölge baz nda gerçekle tirilen üretimin hangi düzeyde oldu u, yarat lan katma de erin yap s ve sektörel da l m n n incelenmesi bölgenin mevcut durumunun ve potansiyelinin ortaya ç kar lmas nda kritik bir yere sahiptir. 6.1. Genel Ekonomik Görünüm Ülke genelinde yarat lan katma de er düzeyleri genellikle GSYH baz al narak hesaplanmakla beraber, ülkemizde en güncel GSYH il verileri 2001 y l na aittir 11. 2004 y l itibari ile TÜ K, yarat lan katma de eri hesaplamak için Avrupa Hesaplar Sistemi ne (ESA 95) uyum sürecinde GSYH serilerinin tamamlay c bir unsuru olarak BBS Düzey 2 baz nda 26 bölge için Gayri Safi Katma De erleri (GSKD) hesaplamaya ba lam t r. Ki i ba GSKD olarak TR41 Bölgesi ülke genelinde en yüksek 3. bölge olarak kar m za ç kmaktad r. Sektörel bazda GSKD paylar nda ise ticaret sektörü ile birlikte de erlendirilen hizmetler sektörü bölgede ilk s rada yer al rken, bu sektörü sanayi ve tar m izlemektedir. 2006 y l verilerine göre TR41 Bölgesi nde gerçekle en ki i ba GSKD 9.377$ 12 d r. Ayn y l için Türkiye ortalamas n n 6.684$ olarak gerçekle irken, TR41 Bölgesi ki i ba GSKD düzeyi olarak en yüksek 3. bölge olarak kar m za ç kmaktad r. 6.2. Sektörel Gayri Safi Katma De erleri ESA 95 uyum süreci kapsamda hesaplanan sektörlerin bölge ve Türkiye deki GSKD paylar a a da ekil 26 da verilmi tir. Bölgede sanayi sektörünün bu dönemde GSKD içindeki pay n n %40 n alt na dü medi i görülmektedir. Ticaret sektörünü de içine alan hizmetler sektörü hem bölge hem de Türkiye geneline göre sanayi ve tar m sektörüne k yasla daha fazla paya sahiptir. Bölgedeki tar m sektörü 11 TR41 Bölgesi illerine bak ld nda, 2001 y l na ait ki i ba Gayri Safi Yurtiçi Has la (GSYH) de erleri bak m ndan Bilecik 11., Eski ehir 12. ve Bursa en yüksek 13. il olarak kar m za ç kmaktad r. Bölge BBS Düzey 2 bölgeleri aras nda ki i ba GSYH de eri bak m ndan 26 bölge içinde 6. s radad r. 12 TÜ K taraf ndan aç klanan bölge baz nda en güncel GSKD verileri 2006 y l na aittir. 63

katma de erinde, Türkiye genelinde oldu u gibi, dü ü e ilimi görülmektedir. Tar m sektöründen di er sektörlere geçi in bir göstergesi olarak yorumlanabilecek bu durum ayn zamanda Dokuzuncu Kalk nma Plan ndaki tar m sektörü katma de erinin dü ece i öngörüsü ile paralellik göstermektedir. ekil 26. GSKD in Sektörlere Göre Da l m %100 TR41 %100 Türkiye %80 %60 %49,9 %50,3 %50,8 %80 %60 %61,3 %61,3 %62,4 %40 %20 %42,2 %41,8 %42,8 %0 %7,9 %7,9 %6,4 2004 2005 2006 Tarım Sanayi Hizmetler Kaynak: TÜİK Bölgesel İstatistikler 6.3. Vergi Gelirleri %40 %20 %0 %28,0 %28,1 %28,2 %10,7 %10,6 %9,4 2004 2005 2006 Tarım Sanayi Hizmetler Bütçe gelirlerinin en önemli kalemlerinden olan vergi gelirleri devlet taraf ndan yap lacak yat r m ve di er harcamalara kaynak olu turmaktad r. Tablo 47 de, 2009 y l na ait TR41 Bölgesi illeri ve Türkiye geneli vergi gelirleri, tahsilat oranlar ve il s ralamalar verilmi tir. Tablo 47. Vergi Gelirleri (2009) Brüt Tahakkuk (Milyon TL) Brüt Tahsilat (Milyon TL) Tahsilat Oran (%) Tahsilat l S ras Tahsilat Art (%) lin Tahsilat çindeki Pay (%) lin Tah. Vergi S ralamas Bursa 6.076 5.133 84,48 13-3,4 2,62 5 Eski ehir 1.145 957 83,56 17-0,07 0,49 20 Bilecik 176 128 72,52 71 4,62 0,06 62 TR41 Toplam 7.397 6.217 84,05 - - 3,17 - Türkiye Toplam 224.481 196.290 87,44-3,32 100 - Kaynak: Gelir İdaresi Başkanlığı Buna göre Türkiye geneli vergi gelirlerinin %3,17 si TR41 Bölgesi nden sa lanmaktad r. Vergi gelirleri tahsilat n n genel olarak irket merkezlerinden yap lmas ve bölgede faaliyet gösteren büyük firmalar n merkezlerinin genellikle stanbul ve Ankara gibi ehirlerde yer almas, bölgedeki vergi geliri tahsilat pay n n nispeten dü ük gözükmesine yol açmaktad r. 64

6.4. Sanayi Sektörü sizlik, pek çok ülkede ve özellikle genç nüfus diliminde sorun olmay sürdürmektedir. Sanayi sektörü istihdam da buna paralel olarak daralmakt r. Bu daralmada, dünya sanayi üretiminin Güney Do u Asya ya kaymas ve geli mi ülkelerde büyümenin hizmet sektörü a rl kl olmas etkilidir. Türkiye de ise dünyadaki genel e ilimden farkl olarak, 70 li y llardan itibaren sanayi sektörünün GSYH içindeki pay artm t r. Dokuzuncu Kalk nma Plan nda, 2000 li y llarda %20 nin üzerine ç kan sanayinin ekonomi içindeki pay n n daha da artaca öngörülmü ve 2013 y l hedefi %27,2 olarak belirlenmi tir. Sanayi sektöründe rekabet gücünü art rmak ve katma de eri yüksek üretime geçmek yönündeki politikalarla, sürdürülebilir yüksek ihracat art sa lanmas yine Dokuzuncu Kalk nma Plan amaçlar aras nda yer almaktad r. Bu sektörde küresel ölçekte söz sahibi bir yap ya sahip olmak Türkiye nin dünyan n en geli mi 10 ekonomisi içerisinde yer almas hedefi ile de örtü mektedir. Halihaz rdaki rekabetçilik potansiyeli bu ba lamda önem arz etmektedir. Uluslararas Rekabet Ara t rmalar Kurumu (URAK) n 2008-2009 y l iller aras Rekabetçilik Endeksi sonuçlar na göre, TR41 Bölgesi nde yer alan Bursa, Türkiye deki 81 il içerisinde en rekabetçi 5. ehir konumundayken, hemen ard ndan gelen Eski ehir, 6. s rada yer almaktad r. TR41 Bölgesi nde bulunan di er il olan Bilecik ise genel rekabetçilik s ralamas nda 54. s rada yer alm t r. Endeks sonuçlar TR41 Bölgesi ndeki Bursa ve Eski ehir in ülkemizin rekabet gücü en yüksek illeri aras nda bulundu unu göstermektedir. Özel htisas Komisyonlar çal malar nda Dokuzuncu Kalk nma Plan için ba l ca sanayi sektörlerinde ayr nt l hedef ve stratejiler belirlenmi tir. Örne in, ula m araçlar alan nda yüksek katma de er yaratan, sürdürülebilir rekabet gücü bulunan, öncelikle geli mi pazarlara ihracat hedefleyen ve geli mi Ar-Ge yetene ine sahip bir sanayi yap s n n, ana sanayi ve yan sanayinin i birli i ile olu turulmas hedeflenmektedir. Tekstil, haz r giyim ve deri sektöründe ise ileri teknolojiler içeren, çok fonksiyonlu ve tasar ma dayal, moday Uluslararas Rekabet Ara t rmalar Kurumu (URAK) n 2008-2009 y l iller aras Rekabetçilik Endeksi sonuçlar na göre TR41 Bölgesi ndeki Bursa ve Eski ehir ülkemizin rekabet gücü en yüksek illeri aras nda yer almaktad r. takip eden ve moda olu turan ürünlerin geli tirilmesi ve Ar-Ge çal malar n n özendirilmesi planlanmaktad r. 65

Türkiye nin Avrupa da söz sahibi oldu u sektörlerden elektrikli teçhizat, makine ve ekipman imalat nda, rekabet gücünün art r lmas hedefine paralel olarak, tasar m ve yenilikçilik yetene ini geli tirmek, kaliteli ve katma de eri yüksek ürünleri rekabet edebilir maliyetlerde üretmek, böylece mevcut ve yeni pazar paylar n yükseltmek öncelikli olarak vurgulanmaktad r. malat sanayi için girdi olmas ve ihracattaki a rl sebebi ile önem te kil eden ana metal sanayi ve metal ürünleri imalat nda kaliteli ve yüksek katma de erli ürünlerin geli tirilmesi ve üretilmesi hedeflenmektedir. Bu hedefe ula abilmek için üretkenlik ve kapasite kullan m oranlar n art rmak, lojistik maliyetlerini dü ürmek, tedarikte ortak strateji belirlemek ve çevre standartlar n geli tirmek ön plana ç kar lmaktad r. Kimya sanayinde de katma de eri yüksek yeni kimyasallar n üretilmesine ve ihtisas organize sanayi bölgelerinin kurulmas na önem verilece i belirtilmektedir. 6.4.1. TR41 Bölgesi Sanayi Sektörü Genel Durumu Türkiye nin önemli sanayi merkezlerinin bulundu u TR41 Bölgesi, özellikle tekstil ve haz r giyim, otomotiv, g da, makine, elektrikli teçhizat ve seramik sektörleri ile ön plana ç kmaktad r. Ayr ca kimya sanayi, mobilya, madencilik, metal sanayi gibi birçok sektörde de Türkiye nin önemli imalatç lar n n bulundu u bir bölgedir. 2003 y l nda DPT nin yapt llerin ve Bölgelerin Sosyoekonomik Geli mi lik S ralamas Ara t rmas na göre bölge, Düzey 2 bölgeleri aras nda, imalat sanayi geli mi lik s ralamas nda stanbul ve Do u Marmara bölgelerinden sonra 3. s rada yer almaktad r. Bölge illerine bak ld nda ise, Bursa 4., Bilecik 9. ve Eski ehir 16. s radad r. TR41 Bölgesi nde tekstil ve haz r giyim, Bölge, sanayi yo unla mas ndan dolay istihdam otomotiv, g da, makine, elektrikli teçhizat aç s ndan da Türkiye nin öne ç kan ve seramik sektörlerinde Türkiye de söz bölgelerindendir. TÜ K in 2008 y l verilerine sahibi konumdad r. Bölgedeki sanayi göre, sanayideki 490 bin ki ilik istihdam rakam sektörü istihdam ülke geneli sanayi Türkiye toplam sanayi istihdam n n %11,2 sine istihdam n n %11,2 sini olu turmaktad r. kar l k gelmektedir. Ayr ca bölgedeki %42,6 l k sanayi istihdam oran n n, %19,8 Türkiye ortalamas ndan dikkate de er miktarda yüksekli i, bölge ekonomisinin sanayi yo un bir yap da oldu unu göstermektedir. Her üç il için sanayi çal anlar n n sektörel da l m ekil 27 de gösterilmi tir. 66

Şekil 27. Sanayi Çalışanları Sektörel Dağılımı Mobilyaa aç leri G daiçecek-tütün %5 %13 Tekstil-hazır Giyim- Deri %33 Di er %15 Bursa Kimya %6 Metal E yamakinaotomotiv %28 Metal E yamakinaotomotiv %44 Kimya %10 Di er %9 Eskişehir Metal D %9 Tekstil-haz r Giyim- Deri %12 G daiçecek-tütün %16 Mobilyaa aç leri Metal D %4 %3 Di er %15 Kimya %7 Metal D %39 G daiçecek-tütün %13 Tekstil-haz r Giyim- Deri %29 TR 41 Metal E yamakinaotomotiv %29 Tekstil-haz r Giyim- Deri %16 Metal E yamakinaotomotiv %14 Bilecik Kimya %9 Di er %22 Kaynak: TOBB Sanayi Veritabanı Sanayide çal an say lar, iller baz nda sektörel olarak de erlendirildi inde, Bursa için tekstil ve haz r giyim ile makine imalat ve otomotiv, Eski ehir için makine ve elektrikli teçhizat imalat, Bilecik te ise metal d ürünler (cam, seramik, çimento vb. ) ön plana ç kmaktad r. stihdamda oldu u gibi, faaliyet gösteren i letme say s bak m ndan da TR41 Bölgesi Türkiye de sanayi sektöründe önemli bir paya sahiptir. TOBB verilerine göre bölgede bulunan ve kapasite raporu alm 5.771 i letme, Türkiye deki toplam ayn kategorideki i letmelerin %8 ini olu turmaktad r. Sanayi i letme say lar n n iller baz nda da l m na bak ld nda Bursa n n %81, Eski ehir in %15, Bilecik in %4 pay ald görülmektedir. ekil 28. Sanayi letmeleri Sektörel Da l m Metal Eşyamakinaotomotiv Kimya%22 %11 Tekstilhazır Giyim- Deri %39 Metal Dışı %10 Diğer %18 Kimya %13 Metal Eşyamakinaotomotiv %27 Metalik Cevher %15 Gıdaiçecek 17% Metal Dışı %32 Diğer %9 Mobilyaağaç İşleri %8 Bursa Gıdaiçecektütün %11 Kaynak: TOBB Sanayi Veritabanı Gıdaiçecektütün %24 Eskişehir Mobilyaağaç İşleri %8 Metal Eşyamakinaotomotiv %12 Kimya %10 Bilecik Diğer %14 67

Sanayi i letmelerinin sektörel da l mlar ekil 28 de gösterilmi tir. Bursa ve Eski ehir e göre Bilecik te i letme ba na dü en istihdam daha yüksektir. Göreceli olarak küçük i letmelerin oran n n azl bu durumun ana sebeplerindendir. TOBB verileri baz al narak bölgenin Türkiye geneline göre yo unla ma katsay s analizi 13 yap lm ve sektörel yo unla ma katsay lar hesaplanm t r. ekil 29 da da görüldü ü gibi bölgede A aç Mobilya, Tekstil Haz r Giyim Deri, Metal E ya Makine Otomotiv sektörlerinin 1 in üzerinde de er alarak Türkiye ye göre yo unla t söylenebilir. TR41 Bölgesi nde önde gelen sektörlerden olan g da sektörü Türkiye genelinde yayg n oldu u için yo unla ma katsay s 1 in alt nda kalm t r. ekil 1. Bölgenin Yo unla ma Katsay lar A aç - Mobilya 1,46 Tekstil Haz r Giyim Deri 1,29 Metal D Ürünler 1,00 Metal E ya Makina Otomotiv 1,21 Metalik Cevher Üretimi 0,89 Di er malat 0,81 G da-içecek 0,74 Kimya 0,73 Metal Sanayi 0,54 Ka t - Ka t Ürünleri 0,52 Tar m ve Hayvanc l k 0,42 Kömür Madencili i 0,19 Kaynak: TOBB Sanayi veri tabanından alınan verilere göre hazırlanmıştır 13 Yo unla ma Katsay s Analizi: DPT nin de Bölgesel Geli me Plan Haz rlama K lavuzu nda yer verdi i, Burt (2009) taraf ndan verilen formüle göre A ij : j bölgesindeki, i faaliyetinin say s B i : Baz al nan üst ölçekteki mekânsal birimin faaliyet say s n n : Toplam faaliyet say s n göstermek üzere i faaliyetinin j bölgesindeki yo unla ma katsay s LQ ij = (A ij /Σ n i=1 A ij)/(b i / Σ n i=1 B i) olarak tan mlanmaktad r. Yo unla ma katsay s hesaplan rken sanayi çal an say s ve i letme say s e it a rl kta de erlendirilmi tir. 68

Bölgedeki illerin ayr ayr Türkiye ye göre sektörel yo unla ma katsay lar na bak ld nda Bursa Tekstil Haz r Giyim Deri, A aç Mobilya ve Metal E ya Makine Otomotiv sektörlerinde 1 in üzerinde de er al rken, Bilecik de Metal D Ürünler (Seramik, cam vs.) ve Metalik Cevher sektörleri ön plana ç kmaktad r. Eski ehir de sektörlerin yo unla ma katsay lar 1 civar nda olmakla birlikte Metal D Ürünler (Seramik, cam vs.) ve Metal E ya Makine Otomotiv (Elektrikli Teçhizat dahil) sektörleri nispeten öne ç kmaktad r. TR41 Bölgesi nde a aç mobilya, tekstil-haz r giyim-deri, metal e ya-makine-otomotiv sektörlerinin yo unla t görülmektedir. Ayr ca tekstil-haz r giyim-deri, a aç mobilya, metal e ya-makine ve seramik sektörlerinde, önemli markala ma potansiyeli de mevcuttur Bölgedeki sanayi odalar ndan al nan i letme verileri baz al narak ilçelerin sektörel yo unla ma analizi çal mas yap lm t r. lçelerde yo unla ma katsay lar n n 1 den yüksek oldu u sektörler Harita 2 de gösterilmi tir. Sanayi odas olmayan ilçeler için bir de erlendirme yap lamam t r ve bu sebeple harita üzerinde bir sektör belirtilememi tir. Harita 2. Sanayi Yo unla ma Haritas Kaynak:TR41 Bölgesi Sanayi Odalarından alınan verilere göre hazırlanmıştır. Rekabet üstünlü ü de bulunan bölgenin lokomotif sektörlerinden Tekstil Haz r Giyim Deri, A aç Mobilya, Metal E ya Makine ve Seramik sektörlerinde öncü markalar bulunmakla beraber, önemli markala ma potansiyeli de mevcuttur. 69

Sanayi ihracat TR41 Bölgesi ihracat bak m ndan Türkiye nin lokomotif bölgelerinden biridir ve Türkiye toplam ihracat ndaki pay gittikçe artmaktad r. ekil 30 da da görüldü ü gibi 2009 y l nda dünyadaki olumsuz ekonomik geli meler sebebiyle hem ülkede hem bölgede ihracat rakamlar dü mü olsa da bölgenin Türkiye ihracat içindeki pay artm t r. Türkiye hracatç lar Meclisi (T M) verilerine göre TR41 Bölgesi nden 2008 ve 2009 y llar nda en çok ihracat yap lan ülkelerin ba nda s ras yla Fransa, talya, Almanya gelmektedir ve bu üç ülkeye yap lan ihracat, bölgeden yap lan toplam ihracat n %40 ndan fazlad r. ekil 29. Türkiye Toplam Sanayi hracat ve TR41 Pay (Milyar Dolar, % Pay) 120 100 80 60 40 20 0 2005 2006 2007 2008 2009 Türkiye TR 41 % Pay %12 %11 %10 %9 %8 Kaynak: TİM İhracat Verileri 6.4.2. Bölgede Önde Gelen Sanayi Dallar Ula m araçlar sanayi TR41 Bölgesi Türkiye otomotiv sanayisinde çal anlar n %25 ini, i letmelerin ise %14 ünü bar nd rmaktad r. Çal an say s oran n n, i letme say s oran na göre yüksek olmas, ülke geneline k yasla bölgedeki i letmelerin büyüklü ünün bir göstergesidir. Türkiye nin ve bölgenin en önemli üretim ve ihracat kalemlerinden biri olan ula m araçlar sanayisini deniz, demiryolu ve karayolu ula m araçlar, bisikletmotosiklet, uçak ve helikopter alt sektörleri olu turmaktad r. Bu sektörlerden karayolu ula m araçlar sektörü Bursa da, demiryolu ve hava ula m araçlar sektörü ise Eski ehir de yo unla m t r. TR41 Bölgesi nde yer alan ula m araçlar sanayisi i letmelerinin %89 u Bursa da olup, Bursa y %9 ile Eski ehir ve %2 ile Bilecik illeri takip etmektedir. Buna paralel olarak ula m araçlar sanayisinde çal anlar n %82 si Bursa da, %17 si Eski ehir de ve %1 i 70

Bilecik te bulunmaktad r. T M verilerine göre bu sektörün bölgedeki 2009 y l ihracat 6,33 milyar dolar olup Bursa 6,26 milyar dolar ile bu rakam n tamam na yak n n gerçekle tirmektedir. Bu sektörde Türkiye nin 2009 y l ihracat n n 16,8 milyar dolar oldu u göz önüne al nd nda bu rakam n %37,5 inin TR41 Bölgesi ne ait oldu u görülmektedir. Türkiye otomotiv sanayisinde çal anlar n %25 i, i letmelerin ise %14 ü TR41 Bölgesi nde bulunmaktad r. Çal an say s oran n n, i letme say s oran na göre yüksek olmas, bölgedeki i letmelerin büyüklü ünün bir göstergesidir. Bölgemizde ula m araçlar sanayisinde, i letme ve istihdam say s bak m ndan karayolu ula m araçlar ndan sonra Eski ehir deki demiryollar ula m araçlar parça imalat -onar m ve uçak yap m-onar m sektörleri gelmektedir. Türkiye deki uçak motoru montaj n n ve dizel lokomotif üretiminin tamam Eski ehir de yap lmaktad r. Tekstil ve haz r giyim sanayi Tekstil ve haz r giyim sanayisi Türkiye de oldu u gibi TR41 Bölgesi nde de hem istihdam hem de ihracat aç s ndan en büyük sektörlerden biridir. Özellikle sentetik elyaf ve iplik üretimi, pamuklu-sentetik dokuma ve haz r giyim gibi alt sektörler bölgede ön plana ç kmaktad r. TR41 Bölgesi ndeki tekstil ve haz r giyim i letme say s 2.000 civar nda olmakla birlikte, çal an say s ise yakla k 200 bindir. Bu rakamlarla TR41 Bölgesi Türkiye deki tekstil i letmelerinin %12 sini ve çal anlar n n da %10 unu bar nd rmaktad r. Bölge içinde yaratt istihdam n yan nda, Türkiye ihracat n n %21,5 ini olu turan tekstil ve haz r giyim sektörü, Bursa a rl kl olmak üzere TR41 Bölgesi nin de en büyük ihracat kalemlerinden biridir. Bursa ihracat n n %15 i ve Eski ehir ihracat n n %8,5 i tekstil ve haz r Bölgede tekstil ve haz r giyim sanayisinde faaliyet gösteren firmalar Türkiye deki tekstil i letmelerinin %12 sini ve çal anlar n n da %10 unu olu turmaktad r giyimden olu maktad r. T M verilerine göre, bölgenin toplam tekstil ve haz r giyim ihracat 2009 da yakla k 1,5 milyar dolar dolay ndad r ve bunun 1,4 milyar dolar Bursa dan gerçekle tirilmi tir. G da sanayi Tüm Türkiye ye yay lm, geni bir sektör olan g da sanayisi, TR41 Bölgesi nde tar m ve hayvanc l n da geli mi olmas ndan dolay büyük bir altyap ya sahiptir. Bölgede özellikle içecek, i lenmi g da ve süt ürünleri alt sektörleri öne ç kmaktad r. TOBB verilerine göre TR41 71

Bölgesi nde 800 e yak n i letmede yakla k 83 bin ki iye istihdam sa lanmaktad r. Bölgedeki da l ma bak ld nda, g da i letmelerinin %68 i Bursa da bulunurken, %27 si Eski ehir de ve %5 i Bilecik te yer almaktad r. stihdam rakamlar nda da, buna paralel olarak Bursa n n yine önde oldu u ve sektör çal anlar n n %79 unun bu ilde bulundu u görülmektedir. Elektrikli teçhizat, makine ve ekipman sanayi Makine imalat sanayi, sanayi sektörleri içinde yat r m mal üreten temel sektör olup, imalat sanayi içinde özel ve önemli bir yeri vard r. Elektrikli teçhizat imalat ise hem di er imalat sektörlerine girdi olu turan hem de nihai kullan c ya hitap eden, oldukça geni ürün çe itlili ine sahip bir sektördür. Bu sektör bölgede özellikle Bursa ve Eski ehir illerinde yo unla m t r. Bursa da tekstil makineleri, ambalaj makineleri, CNC hidrolik pres, hidrolik makas, a r makineler üretim ve ihraç kalemlerinin önemli bölümünü olu turmakta iken, Eski ehir de elektrikli-elektriksiz ev aletleri, so utma havaland rma donan m imalat, özel amaçl makineler, tar m-ormanc l k makineleri imalat ön plana ç kmaktad r. Bölgede elektrikli teçhizat, makine ve ekipman üretiminde, 1.200 e yak n i letmede 100 bine yak n çal an istihdam edilmektedir. Bu rakamlar Türkiye de bu sektördeki i letmelerin %8 ini, çal an say s bak m ndan ise %10,4 ünü olu turmaktad r. Sektörün 2008 y l ihracat 1 milyar dolar geçmesine ra men, bu rakam 2009 y l nda ekonomik olumsuzluklar sebebiyle 800 milyon dolar civar na gerilemi tir. Bu sektörün 2009 y l bölge ihracat, 14 milyar dolar olan toplam Türkiye ihracat n n %5,7 sidir. Sadece Eski ehir de Türkiye buzdolab üretiminin %60, so utucu kompresör üretiminin ise %95 i gerçekle mektedir. Ana metal sanayi Bölgedeki önemli sektörlerden birisi de demir-çelik ala m ndan tüp-boru-profil imalat, alüminyum-bak r vb. metallerin imalat, döküm imalat ve bu metallerin i lenmesiyle elde edilen metal ürünlerin imalat alt ba l klar n kapsayan ana metal sanayi ve metal ürünleri imalat d r. Bölgede yo un olan otomotiv ve otomotiv yan sanayi, makine-teçhizat ve elektrikli aletler üretim girdilerinin büyük bir k sm ana metal sanayinden sa lanmaktad r. Ayn zamanda sektörün ihracat rakamlar da önemli seviyelerdedir. TR41 Bölgesi nde yo unluk Bursa çevresinde olmak üzere, bu sektörde faaliyet gösteren 120 nin üzerinde i letmede 13 bine yak n çal an bulunmaktad r. Bölge, Türkiye genelindeki ana metal sanayi ve metal i leme sektörlerinde çal anlar n ve i letme say s n n %5,3 ünü bar nd rmaktad r. T M verilerine göre 72

bu sektörün bölgedeki 2009 y l ihracat 500 milyon dolar civar ndad r. Türkiye nin 2009 y l ana metal sanayi ihracat n n 15,5 milyar dolar oldu u göz önünde bulunduruldu unda, bu ihracat hacminin %3,2 sinin TR41 Bölgesi ne ait oldu u ortaya ç kmaktad r. Bölgede önde gelen di er sanayiler Önde gelen di er sektörlerden a aç ve orman ürünleri üretiminde bölge, Türkiye de bu alanda çal anlar n %10 unu bar nd rmaktad r. Bursa, bölge istihdam ndan %79, Eski ehir ve Bilecik ise s ras yla, %14 ve %7 pay almaktad r. letme say s bak m ndan ise, Bursa n n bölgede yine %79 luk pay ald görülmekle birlikte Eski ehir in pay %18, Bilecik in pay ise %3 tür. Metal d ürünler sanayi olarak cam, seramik, porselen, çimento, beton, toz harç, alç ve kireç imalat ele al nmaktad r. Bu ürünlerin birço u Türkiye deki önemli sektörlerden biri olan in aat sektörüne girdi olu turmaktad r. TR41 Bölgesi nde, bu sektörde çal anlar n %47 si Bilecik te bulunmakta olup, ard ndan %31 ile Eski ehir ve %22 ile Bursa gelmektedir. Ayr ca, bölgede yer alan metal d ürünler sanayisi i letmelerinin %44 ü Bursa da, %29 u Eski ehir de ve %27 si Bilecik te yer almaktad r. Bu rakamlara göre Bilecik teki i letmelerde çal an say lar n n nispeten daha yüksek oldu u söylenebilir. T M verilerine göre bu sektörün bölgedeki 2009 y l ihracat 56,5 milyon dolar civar ndad r. Bursa, Eski ehir ve Bilecik illeri s ras yla 14,7 milyon dolar, 22,1 milyon dolar ve 19,7 milyon dolar ile bu ihracat hacmini payla m lard r. Kimya ve plastik sektörü, TR41 Bölgesi nde 25 bini plastik ve kauçuk üretiminde olmak üzere 40 bin ki iye istihdam sa lamaktad r. Bölgedeki kimyasal madde üreticileri %79 luk bir oran ile Bursa da yo unla m olup, Bursa y %17 ile Eski ehir ve % 4 ile Bilecik illeri izlemektedir. Bölgede, 2009 y l nda 164 milyon dolar Bursa dan, 32 milyon dolar ise Eski ehir den olmak üzere toplam 196 milyon dolarl k bir ihracat gerçekle tirilmi tir. 6.4.3. Küçük ve Orta Büyüklükteki letmeler (KOB ) TÜ K i kay t istatistiklerine göre TR41 Bölgesi nde yer alan i letme ve KOB say lar n n illere göre da l m Tablo 48 de görülmektedir. Tablo 48. letme ve KOB Say lar n n llere Göre Da l m (2008) letme Say s KOB Say s Bursa 126.262 126.029 Eski ehir 31.853 31.641 Bilecik 8.218 8.167 TR41 166.333 165.837 Kaynak: TÜİK İş Kayıtları İstatistikleri Bölgede faaliyet gösteren firmalar n tamam na yak n n KOB ler olu turmaktad r. 73

Buna göre bölgedeki i letmelerin %99,7 sini KOB ler olu turmaktad r. Di er sanayi i letmelerinin da l m nda oldu u gibi, Bursa ili KOB say s bak m ndan da bölgede ilk s rada yer almaktad r. Bölgedeki KOB lerin %76 s Bursa da, %19 u Eski ehir de ve %5 i Bilecik te bulunmaktad r. KOSGEB taraf ndan bölge illerindeki KOB lere verilen destek say lar ve miktarlar Tablo 49 da verilmi tir. Tablo 49. KOSGEB Destek Yönetmeli i Kapsam nda Verilen Destekler (2003-2009) Destek Say s Destek Miktar (TL) Bursa 2.894 11.230.025 Eski ehir 1.643 4.573.907 Bilecik 104 129.027 TR41 4.641 15.932.959 Kaynak: KOSGEB Bursa ve Eskişehir İl Müdürlükleri Destek say s bak m ndan Bursa ili bölge içinde %62 ile ilk s rada olup, ard ndan %35 ile Eski ehir ve %2 ile Bilecik illeri gelmektedir. Verilen desteklerin miktar nda ise, %70 ile yine Bursa ili bölge içinde ilk s radad r. Bu oran Eski ehir için %29 ve Bilecik için ise %1 olarak gerçekle mi tir. 6.4.4. Organize Sanayi Bölgeleri Organize Sanayi Bölgeleri (OSB), Avrupa da sanayi devriminden sonraki seri ve yo un üretim sürecinde planl bir ekilde sanayile mek için kullan lm t r. Giri imcilere arsa çözümleri getiren, ruhsat, izin ve alt yap gibi konularda hizmet sunan OSB ler sanayi sektöründeki yat r mc lar için cazip bölgelerdir. TR41 Bölgesi nde 13 ü Bursa da, 3 ü Eski ehir de ve 6 s Bilecik te olmak üzere olmak üzere toplam 22 adet OSB bulunmaktad r. Baz OSB lerde tahsis edilen parsellerin i letme yat r mlar n n tamamlanmad görülmektedir. Türkiye deki bütün OSB ler Organize Sanayi Bölgeleri Üst Kurulu u (OSBÜK) tüzel ki ili ine üyedir. 2009 sonu itibariyle Türkiye de Sanayi ve Ticaret Bakanl ndan sicil alm toplam 261 OSB bulunmaktad r. TR41 Bölgesi nde 13 ü Bursa da olmak üzere toplam 22 adet OSB vard r. Bölge OSB lerine ait bilgiler 2010 y l Haziran-Temmuz aylar nda yap lan ziyaretlerde doldurulan anketler ile elde edilmi tir. 74

Tablo 50 de bölgedeki OSB lere ait baz veriler özetlenmi, Harita 3 te de OSB lerin yerleri gösterilmi tir. Birçok OSB nin tahsis edilen parsel yüzdesi yüksek gözükmesine kar n her tahsis edilen parselde, i letme yat r m tamamlanmam t r. Tablo 50. TR41 Bölgesi OSB Verileri OSB Ad Alt Yap Durumu At k Su Ar tma Tesisi Sat a Uygun Alan Durumu Tahsis Edilen Parsel Yüzdesi Yakla k letme Say s Yakla k Çal an Say s BOSB Tamam Var Yok 99% 220 35.000 HOSAB Tamam Proje A amas nda Var ( ah s Mülkiyetinde) 100% 60 3.000 DOSAB Tamam Var Var ( ah s Mülkiyetinde) 100% 360 30.000 GÜSAB Tamam (%85) Var (Ortak) Var ( ah s Mülkiyetinde) 100% 78 5.000 negöl OSB Tamam Var Yok 100% 85 15.000 Bursa Eski ehir KOSAB Tamam Var (Ortak) Var ( ah s Mülkiyetinde) 100% 78 4.000 Mermer OSB 2011 de ba lanacak Yok M.Kemalpa a OSB Kamula t rma Devam Ediyor 0% 6 200 Tamam Var Var 93% 10 200 NOSAB Tamam Var Var ( ah s Mülkiyetinde) 100% 276 15.000 YOSAB Çal malar Sürüyor Yok Kamula t rma Devam Ediyor 76% 2 1000 Deri OSB Tamam Var Var 21% 20 700 Tekstil Boyahane OSB Ba lanmad Yok negöl II. OSB Ba lanmad Yok Kamula t rma Devam Ediyor Kamula t rma Devam Ediyor 0% - - 0% - - ESO OSB Tamam Var Var 72% 500 25.000 Sivrihisar OSB Ba lanmad Yok - 0% - - Beylikova Besi OSB Ba lanmad Yok - 0% - - Bilecik I. OSB Tamam Var Yok 100% 42 3.500 Bilecik II. OSB Tamam Proje A amas nda Var 87% 20 1.500 Bilecik BORSAB Tamam Yok Var 51% 26 - Pazaryeri OSB Çal malar Sürüyor Yok Var 17% - - Osmaneli OSB Tamam Yok Var 87% 1 - Sö üt OSB Çal malar Sürüyor Yok Var 6% - - Kaynak: OSB Müdürlüğü Ziyaretleri 2010, OSBÜK OSB Bilgi Sitesi 75

Harita 3. TR41 Bölgesi OSB'leri Kaynak: OSB Müdürlüğü Ziyaretleri 2010, OSBÜK OSB Bilgi Sitesi Bursa Ticaret ve Sanayi Odas (BTSO) Organize Sanayi Bölgesi 1962 de kurulan ve Türkiye nin ilk OSB si olan Bursa Ticaret ve Sanayi Odas OSB, 670 hektar arazi üzerinde 220 firma ile faaliyetlerini sürdürmekte ve 35.000 ki iye istihdam sa lanmaktad r. OSB tam kapasite çal maktad r. Sat a uygun yeni parsel bulunmamaktad r. Bölgenin yol, su, drenaj, do algaz, elektrik ve telefon gibi altyap hizmetleri tamamlanm t r. OSB de otomotiv ve yan sanayi ile tekstil firmalar a rl ktad r. Bölgedeki firmalar n 2007 ihracat 4 milyar dolar civar ndad r. Bu rakam, Bursa 2007 ihracat n n %40 na tekabül etmektedir. Hasana a Organize Sanayi Bölgesi (HOSAB) Bursa n n bat s nda, Bursa- zmir karayolu üzerinde bulunan HOSAB, faaliyette olan 60 firma ile 140 hektarl k bir alan üzerine kurulmu tur. Özellikle g da, otomotiv yan sanayi ve plastik sektörlerinin a rl kta oldu u HOSAB ta 3.000 e yak n çal an istihdam edilmektedir. Bütün parsellerin alt yap çal mas tamamlanm olup, at k su, içme suyu, do algaz ve elektrik ba lant lar arsa s n rlar na kadar getirilmi tir. Demirta Organize Sanayi Bölgesi (DOSAB) Yalova Yolu üzerinde bulunan ve 360 n üzerinde firman n faal oldu u DOSAB ta yakla k 30 bin ki i istihdam edilmektedir. Buradaki firmalar n %68 ini tekstil sektörü olu tururken, ikinci büyük sektör otomotiv yan sanayisidir. DOSAB n elektrik, su, do algaz altyap s ve ya mur, 76

kanalizasyon proses, içme suyu ebekeleri tamamlanm t r. Bursa ilinin ihracat nda önemli bir paya sahip olan DOSAB tan 2007 y l nda 1,5 milyar dolar civar nda ihracat yap lm t r. Gürsu Organize Sanayi Bölgesi (GÜSAB) Gürsu OSB, 2001 y l nda tescil alm t r. 109 hektardan olu an bölgede 78 i letme faaliyetlerini sürdürmektedir. Tekstil sektörünün çok yo un oldu u bölgede istihdam 5000 ki inin üzerindedir. Bölgenin y ll k ihracat rakam 250 milyon dolar civar ndad r. Altyap çal malar %85 oran nda tamamlanm t r. negöl Organize Sanayi Bölgesi negöl ilçesinde, Bursa-Eski ehir karayolunun 43. km sinde yer alan negöl OSB, 221 hektar üzerine kurulmu tur. 15 bine yak n ki inin çal t ve 85 firman n faaliyet gösterdi i bölge, yo un olarak tekstil ve mobilya-a aç ürünleri sektörlerindeki firmalar bar nd rmaktad r. Bölgede bo parsel bulunmamaktad r. Yol, su, elektrik, kanalizasyon, do algaz, içme ve kullanma suyu gibi her türlü altyap çal malar tamamlanm t r. Kestel Organize Sanayi Bölgesi (KOSAB) 2004 y l nda tescil alan KOSAB ta %80 i tekstil olmak üzere 78 i letme ve 4.000 in üzerinde çal an bulunmaktad r. Altyap tesisleri tamamlanm t r. Gemlik limanlar na, Yeni ehir havaalan na ve Bursa ya yak nl, bu OSB ye lojistik aç s ndan avantaj sa lamaktad r. M.Kemalpa a Mermerciler Organize Sanayi Bölgesi Sadece mermer sektöründe faaliyet gösterecek 1998 y l tescilli OSB de kamula t rma çal malar n n tamamlanmas yla 2011 y l nda ruhsat verilmeye ba lanacakt r. Alt yap çal malar na da 2011 y l içerisinde ba lanmas beklenmektedir. M.Kemalpa a Organize Sanayi Bölgesi Metal i leme a rl kl 10 firma ve 200 civar nda çal an ile faaliyetlerini sürdüren OSB de sat a uygun alan bulunmaktad r. Alt yap çal malar tamamlanm t r. Nilüfer Organize Sanayi Bölgesi (NOSAB) Nilüfer organize sanayi bölgesi 2001 y l nda kurulmu tur. 276 i letmenin faaliyetlerini sürdürdü ü bölgede a rl kl olarak makine, metal i leme, otomotiv ve tekstil firmalar 77

bulunmaktad r. Bölgede yakla k 15.000 ki iye istihdam sa lanmakta ve y ll k 275 milyon TL ihracat yap lmaktad r. Bütün altyap projeleri tamamlanm t r. Bursa daki Di er OSB ler Yukar da bahsedilen OSB ler haricinde, Bursa ilinde Yeni ehir Organize Sanayi Bölgesi(YOSAB), Bursa Deri OSB, Bursa Tekstil Boyahane OSB ve negöl II. OSB ( negöl Mobilya A aç leri htisas Organize Sanayi Bölgesi) bulunmaktad r. Eski ehir Sanayi Odas Organize Sanayi Bölgesi (EOSB) lk olarak 1973 y l nda parsellerin sat na ba lanan EOSB, 3.200 hektar alan üzerine kurulmu oldukça büyük bir OSB dir. Bölgede 500 e yak n firmada yakla k 25 bin ki i istihdam edilmektedir. Makine imalat ve ana metal ve metal e ya sanayi firmalar n n yo unla t bölgede hemen hemen bütün sektörlerden i letmeler bulunmaktad r. 2008 rakamlar na göre 1 milyar dolar ihracat hacmi bulanan bölgede, sat a uygun alan bulunmaktad r. Altyap çal malar tamamlanm t r. Eski ehir deki Di er OSB ler Eski ehir de Sivrihisar göstermektedir. OSB ve Beylikova Besi OSB olmak üzere 2 OSB daha faaliyet Bilecik I. Organize Sanayi Bölgesi Bilecik I. Organize Sanayi Bölgesi 110 hektar alan üzerine kurulmu ve mevcut 43 parselin tamam n n tahsisi yap lm t r. 1996 y l nda bütün kamu borçlar n ödeyerek Türkiye nin ilk özerk OSB si olmu tur. Bölge içerisinde bulunan 42 firman n, 2010 itibariyle baz lar üretime ara vermi tir. Faal durumda 3.500 ki ilik istihdam söz konusudur. OSB deki firmalar n a rl kl üretim alanlar mermer, ta ve seramik sektörleridir. Bölgenin alt yap çal malar tamamlanm t r. Bilecik II. Organize Sanayi Bölgesi I. OSB nin dolmas üzerine, hemen yan nda 32 parsel olarak kurulmu olan II. OSB de, faaliyet gösteren 20 firmada 1.500 civar nda çal an istihdam edilmektedir. Sat a uygun parsellerin bulundu u bölgede, mermercilik sektöründen firmalar yo unla m t r. 78

Bozüyük Organize Sanayi Bölgesi (BORSAB) BORSAB n kurulu u 2004 y l nda tamamlanm t r. Bir k sm faal, bir k sm in a halinde 26 i letmenin bulundu u bölgede metal a rl kl i letmeler yo unluktad r. Sat a uygun parsellerin bulundu u OSB de bütün parsellere alt yap ba lant lar tamamlanm t r. Demiryollar ve karayollar geçi noktas üzerinde oldu u için Bozüyük OSB lojistik aç dan avantajl durumdad r. Bilecik teki Di er OSB ler Yukar da bahsi geçen OSB ler haricinde, Bilecik te Pazaryeri OSB, Osmaneli OSB ve Sö üt OSB bulunmaktad r. 6.4.5. Küçük Sanayi Siteleri (KSS) Küçük sanayi siteleri, en az 20 adet daha çok imalat ve tamiratla u ra an küçük i letmelerin yer ald, alt yap hizmetleri ile idare, ç rakl k okulu gibi sosyal kurumlarla donat lm i yeri topluluklar d r. Benzer i kollar nda çal an i letmelerin ayn site içinde toplanmas yla, bölgesel ihtiyaçlar n daha kolay ve ekonomik olarak kar lanabilmesi, i yerlerine yeni teknolojinin sokulmas n n kolayla mas ve böylece kalk nma hamlesine en ufak i letmeden ba layarak destek sa lanmas Sanayi ve Ticaret Bakanl n n küçük sanayi sitelerini kurma amaçlar ndand r. Tablo 51. Küçük Sanayi Siteleri (2006) KSS nin Bulundu u l KSS Ad yeri Say s Orhangazi II.Bölüm 200 Gemlik 163 negöl 537 znik 44 Karacabey (Sanatkârlar) 120 Bursa Karacabey I+II+III 478 M.K. Pa a 316 M.K. Pa a II 71 Merkez 731 Orhangazi I 60 Yeni ehir 317 Çifteler 107 Eski ehir Merkez I+II 689 Sivrihisar 124 Bozüyük 38 Bilecik Bozüyük II 200 Merkez 87 Kaynak: TR41 Bölgesi KOSGEB Bölgesel Kalkınma Araştırma Raporu Bursa, Bilecik ve Eski ehir illerinde bulunan küçük sanayi sitelerinin listesi Tablo 51 de gösterilmi tir. Bursa da 13 KSS de 3.037, Bilecik te 3 KSS de 325 ve Eski ehir de 4 KSS de 79

920 i letme faaliyetlerini sürdürmektedir. Türkiye deki hem toplam KSS say s n n ve hem de KSS de bulunan i letme say s n n % 4,5 i TR41 Bölgesi nde bulunmaktad r. 6.4.6. Serbest Bölgeler Türkiye de faaliyette olan 19 serbest bölgeden Gemlik te 2001 y l nda faaliyete ba layan Bursa Serbest Bölgesi, TR41 bölge s n rlar içerisindedir. Bursa Serbest Bölgesi (BUSEB) nispeten yeni olmas na ra men ticaret hacmi bak m ndan 2009 da 1,3 milyar dolar ile Türkiye de 5. s rada, çal an say s bak m ndan da 6.300 ki i ile 2. s rada yer almaktad r. 170 in üzerinde i letmenin faaliyetlerini yürüttü ü bölgenin, altyap s ve parsellenmesi OSB lere benzer ekilde planlanm ve tamamlanm t r. BUSEB, dört büyük limanla yan yana olmas ndan dolay ula m aç s ndan da stratejik bir konuma sahiptir. 6.5. Ar-Ge, Yenilikçilik ve Kümelenme 6.5.1. Ara t rma-geli tirme ve Yenilikçilik Yenilikçilik rekabetçi ekonomik yap n n en önemli unsurlar ndan biridir ve yeniliklerin büyük k sm bilgi ve teknoloji üreten Ar-Ge faaliyetlerinden kaynaklanmaktad r. Ülkemizde ve bölgemizde Ar-Ge çal malar büyük oranda akademik çevrelerde gerçekle tirilmekte ve üniversite-sanayi i birli inde geni bir iyile tirme potansiyeli bulunmaktad r. Bölgenin Ar-Ge potansiyeli TÜB TAK-Teknoloji ve Yenilik Destek Programlar Ba kanl (TEYDEB) projelerinde hedef, kurumlar n Ar-Ge çal malar n destekleyerek Ar-Ge harcamalar n n GSYH içindeki pay n %2 lere ç karmakt r. ekil 31 e göre 1995-2009 y llar aras dönemde TEYDEB Proje ba vurular nda Bursa 4., Eski ehir 12. Bilecik ise 16. s rada yer almaktad r. Türkiye geneli proje ba vurular n n %9,6 s bu bölgeden yap lm t r. Bölge illeri firmalara verilen Ar-Ge hibe destek tutarlar nda da ilk 20 il aras ndad r. Özellikle Bursa, stanbul ve Ankara n n ard ndan üçüncü s rada gelmektedir. Bölge 1995-2009 y llar aras nda tüm Türkiye nin %18,9 luk Ar-Ge hibe pay na sahiptir. Son senelerde bu pay daha da yükselmektedir. 80

ekil 30. Proje Ba vurular n n llere Göre Da l m (1995-2009, Birikimli, lk 18 l) %40 %36 %35 %30 %25 %20 %17 %15 %10 %8 %8 %8 %5 %4 %3 %2 %2 %2 %1 %1 %1 %1 %1 %1 %1 %1 %0 Kaynak: TÜBİTAK 1995-2009 döneminde Türkiye geneli proje ba vurular n n %9,6 s ve Ar-Ge hibelerinin %18,9 u bu bölgeye aittir. 2009 y l nda ülke geneli toplam patent ba vurular nda ise bölge %7,4 lük bir paya sahiptir. 2010 y l Ocak ay sonu itibar yla Ar-Ge Merkezi Belgesi almaya hak kazanan 64 i letmeden 7 si Bursa da, 2 si Eski ehir dedir. Bilecik te henüz Ar-Ge merkezli i letme yoktur. ekil 31. Ar-Ge Merkezlerinin llere Göre Da l m (2010 Ocak) 20 15 10 5 0 Kaynak: Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Ar-Ge çal malar n n sonuç ürünleri temel olarak patent, faydal model ve endüstriyel tasar m olarak kar m za ç kmaktad r. 2009 y l nda patent ba vurular nda Bursa 4., Eski ehir 15. ve Bilecik 22. s rada yer almaktad r. Tüm Türkiye genelinde bölgenin patent ba vuru pay %7,4 seviyesindedir. Tablo 52. Patent Ba vurular n n llere Göre Da l m 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Bursa 8 6 6 10 18 5 16 32 28 34 38 50 71 119 170 Eskişehir 1 4 3 4 5 3 6 5 5 10 11 7 20 32 17 Bilecik 0 0 5 1 0 1 1 1 1 7 8 5 9 9 5 TR 41 9 10 14 15 23 9 23 38 34 51 57 62 100 160 192 Türkiye 170 189 205 218 290 320 380 465 569 738 960 1.099 1.844 2.268 2.588 Kaynak: Türk Patent Enstitüsü 81

Bölgede Eski ehir ve Bursa da birer tane olmak üzere iki adet Teknoloji Geli tirme Bölgesi faaliyet göstermektedir. Ulutek Teknoloji Geli tirme Bölgesi, Uluda Üniversitesi Görükle yerle kesi içerisindedir. Eski ehir Teknoloji Geli tirme Bölgesi Eski ehir Organize Sanayi Bölgesi ndeki Bilim Park içinde yer almaktad r.. Üniversitelerin bilimsel yay n endeksine (SCI) giren makale say lar da teknolojik ve bilimsel ara t rma çal malar n n seviyesi için önemli bir k stast r. 2008 y l toplam makale say lar na göre Uluda Üniversitesi 14., Eski ehir Osmangazi Üniversitesi 28. Anadolu Üniversitesi 36. s rada yer alm t r. Bilecik Üniversitesi yeni kurulmas na ra men 2008 de akademik yay n ç karmaya muvaffak olmu tur. Tablo 53 bu üniversitelerin 2007-2008 y llar ndaki akademik performanslar n vermektedir. Tablo 53. Y llara Göre Bölge Üniversitelerinin SCI-Endeksi Akademik Yay n Say lar Üniversite Adı SCI Yayın Sayısı 2007 2008 Öğretim Üyesi Başına Düşen Yayın Miktarı SCI Yayın Sayısı Öğretim Üyesi Başına Düşen Yayın Miktarı Anadolu Üniversitesi 187 0,30 206 0,35 Bilecik Üniversitesi - - 3 0,17 Eskişehir Osmangazi Üniversitesi 227 0,48 272 0,55 Uludağ Üniversitesi 381 0,53 482 0,66 Kaynak: Yükseköğretim Kurulu Bölge, Ar-Ge faaliyetlerinde Türkiye ortalamas na göre oldukça ileri bir seviyededir. Bununla beraber yürütülen Ar-Ge faaliyetlerinin oran bölge potansiyelini yans tmamaktad r. Bursa da teknik üniversitenin e itim ö retime ba lamas ile üniversite-sanayi i birli inin artmas ve dolay s ile de Ar-Ge faaliyetlerinin artmas beklenmektedir. 6.5.2. Kümelenme Ayn bölgede ve ayn i kolunda, ayn de er zincirinde faaliyet gösteren, birbiri ile i birli i ve ayn zamanda rekabet içinde olan, aralar nda ticari ili ki bulunan i letmelerin ve onlar destekleyici kurumlar n bir araya geldikleri örgütlenme modeline kümelenme denilmektedir 14. Porter (1998) a göre kümelenmeler bölgelerin rekabet avantajlar n, i letmelerin verimlilik düzeylerini art rarak, kat l mc lar n yenilik yapma kapasitelerini yükselterek ve yeni i letmelerin kurulmas n te vik ederek geli tirir. 14 Ulusal Kümelenme Politikas n n Geli tirilmesi Projesi bas n bilgi notu. 82

Kümeler kaynaklara etkin eri imi art rarak, firmalar aras nda daha kolay koordinasyon ve i lem yap lmas n sa lamakta ve iyi örneklerin yay lmas n h zland rarak verimlili i art rmaktad r. Yeni i imkânlar n n belirginle mesi, tedarikçilere, mü terilere ve destek mekanizmalar na daha rahat ula lmas, k saca ticarile menin art r lmas, deneyim, yetenek ve bilgi sahiplerinden bir havuzun olu turulmas, böylece bilginin ortaya ç kmas n n sa lanmas kümelenmenin ba l ca yararlar ndand r. Ulusal kümelenme politikas ve bölge illeri kümelenme da l m Ülkemizde, rekabet gücü ta yan sektörlerin geli tirilerek ulusal kümelenme politikas na temel te kil etmesi ve sürdürülebilir ihracat art n sa layacak rekabetçi yap n n geli tirilmesi için 2007-2009 y llar aras nda D Ticaret Müste arl öncülü ünde Ulusal Kümelenme Politikas n n Geli tirilmesi Projesi haz rlanm t r. Tablo 54 teki 32 küme kategorisi belirlenmi ve 10 pilot i kümesi için yol haritalar ç kar lm t r. Eski ehir-bilecik-kütahya (EBK) Seramik Kümesi pilot kümeler içinde ilk tüzel ki ili e sahip olan küme durumundad r. Seramik Ara t rma Merkezi (SAM) 1998-2006 y llar aras ndaki 34 projesi ve hâlihaz rda 14 projesi ile EBK Seramik Kümesi nin en güçlü aktörlerindendir. Tablo 54. Kümelenmede Tespit Edilen 32 Kategori Hammadde & Materyaller Sanayi ve Destek Ürünleri Nihai Tüketim ve Hizmetler 01.İnşaat malzemeleri ve Ağır İnşaat İşleri 08.Eğitim ve Bilgi Üretimi 20.Aydınlatma, Elektrik Donanımları 02.Metal Üretimi 09.Ağır İş Makineleri 21.Mobilya 03.Ormancılık Ürünleri 10.Mali Hizmetler 22.Tekstil 04.Petrol ve Doğal Gaz 11.Analitik Donanım ve Tıbbi Araçlar 23.Hazır giyim 05.Kimyasal Ürünler 12.Otomotiv ve Motorlu Araçlar 24.Ayakkabıcılık 06.Plastik 13.Dağıtım Hizmetleri (toptancılık) 25.İlaç ve Biyo-teknoloji 07.Bilgi Teknolojileri 14.Enerji Üretimi ve Dağıtımı 26.Deri Eşyaları 15.Matbaacılık 27.Mücevherat ve Değerli Metal 16.İletişim Donanım ve Hizmetleri 28.Eğlence 17.Havacılık Sektörü ve Savunma 29.Turizm ve Konaklama 18.İş Hizmetleri 30.Tarımsal Ürünler, İşlenmiş Gıda 19.Ulaştırma ve Lojistik 31.Yapı Malzeme ve Donanımları 32.Oyun ve Oyuncak Kaynak: ClusterTurkey Ulusal Kümelenme Politikas n n Geli tirilmesi Projesi bölge illeri sonuçlar Tablo 55 te verilmi tir. Sonuçlar istihdama dayal üç y ld z analiz yöntemine göre belirlenmi tir. Y ld z say lar birden üçe do ru artt kça uzmanla ma da artmaktad r. Bursa tekstil, kimyasal ürünler, metal üretimi, orman ürünleri, mobilya ve otomotiv gibi alanlarda ön plana ç kmaktad r. 83

Eski ehir de metal üretimi, tar msal ürünler ve i lenmi g dada ciddi bir potansiyel oldu u görülmektedir. Her üç il yap malzeme ve donan mlar üretiminde de iyi konumdad r. Haziran 2005 verilerine göre haz rlanan KOSGEB kümelenme çal mas nda da Bursa ilinde a aç, ana metal sanayi, deri, g da, giyim, tekstil, plastik otomotiv, mobilya, metalik olmayan mineraller ve makine i kolunda, Eski ehir ilinde mobilya, metalik olmayan mineraller ve makine i kolunda kümelenme tespit edilmi tir. Ulusal Kümelenme Politikas n n Geli tirilmesi Projesi kapsam nda kümelenme konusunda Bursa tekstil, kimyasal ürünler, metal üretimi, orman ürünleri, mobilya ve otomotivde; Eski ehir metal üretimi, tar msal ürünler ve i lenmi g dadaki potansiyelleri ile öne ç kmaktad r. Bursa Tekstil Kümesi daha önce üzerinde çal lan ba ka bir i kümesidir. Haz rlanan rekabetçilik analizi bu i kümesinin hâlihaz rda küresel ölçekte rekabetçi bir kapasiteye sahip oldu unu göstermektedir. Ayr ca Bursa n n da içinde yer ald Marmara Otomotiv Kümesi Türkiye de üretilen 1.1 milyon arac n yakla k %98 ini üretmektedir. Tablo 55. Bölge lleri Sektör Yo unluklar Bursa Eskişehir Bilecik Metal Üretimi İnşaat malzemeleri ve Ağır İnşaat İşleri ** Metal Üretimi ** ** * Ormancılık Ürünleri ** * * Petrol ve Doğal Gaz * * * Kimyasal Ürünler *** * Plastik * * Bilgi Teknolojileri * Eğitim ve Bilgi Üretimi * Ağır İş Makineleri * * Otomotiv ve Motorlu Araçlar ** * * Dağıtım Hizmetleri (toptancılık) * * Enerji Üretimi ve Dağıtımı * * Matbaacılık * Havacılık Sektörü ve Savunma * ** Aydınlatma, Elektrik Donanımları * Mobilya ** * Tekstil *** Hazır giyim * * Ayakkabıcılık ** Tarımsal Ürünler, İşlenmiş Gıda ** Yapı Malzeme ve Donanımları ** ** ** Oyun ve Oyuncak * Kaynak: ClusterTurkey ** * ** Yap Malzeme ve Donan mlar ** ** ** Ormanc l k Ürünleri ** * * Otomotiv ve Motorlu Araçlar ** * * Tekstil *** Mobilya ** * Kimyasal Ürünler *** * 84

6.6. n aat Sektörü Türkiye de istihdam ve üretilen toplam katma de erde önemli bir paya sahip olan sektörlerden biri de in aatt r. TÜ K verilerine göre 2009 y l ülke genelinde in aat sektörünün toplam istihdamdaki pay %5,2 dir. Giri im say lar na bak ld nda da in aat sektörünün TR41 Bölgesi ndeki durumu Tablo 56 da görülmektedir. Tablo 56. Kay tlar na Göre Giri im Say lar (2009) kay tlar na göre giri im say lar Bursa 4.856 Eski ehir 1.438 Bilecik 262 TR41 6.556 Türkiye 165.887 Kaynak: TÜİK Bölgesel İstatistikler Buna göre in aat sektörü giri im say lar nda, TR41 Bölgesi nin Türkiye içindeki pay %4 tür. Bölge içindeki payla mda ise Bursa %74 ile ilk s rada olup, ard ndan %22 ile Eski ehir ve %4 ile Bilecik illeri gelmektedir. TÜ K in 2008 y l, yap kullanma izin belgeleri bazl, tamamen veya k smen biten yeni ve ilave yap verilerine göre bina say lar Tablo 57 de gösterilmi tir. Buna göre, Türkiye de yap lan yeni ve ilave yap lar n %6,3 ü bölgededir. Bölge içindeki yüzdesel da l ma bakt m zda %58 ile ilk s rada olan Bursa ilini, %35 ile Eski ehir ve %7 ile Bilecik takip etmektedir. Tablo 57. Yap Kullanma zin Belgelerine Göre Bina Say s (2008) Genel toplam kamet amaçl binalar kamet amaçl binalar d ndaki binalar Bursa 2.814 2.324 490 Eski ehir 1.683 1.636 47 Bilecik 320 278 42 TR41 4.817 4.238 579 Türkiye 76.069 64.094 11.975 Kaynak: TÜİK Bölgesel İstatistikler TÜ K in 2007 y l verilerine göre sektörler baz nda yerel birimlere göre temel göstergeler Tablo 58 de yer almaktad r. Bu tabloya göre TR41 Bölgesi Türkiye deki toplam yerel birim say s n n %4,2 sine sahiptir ve bu sektörde Türkiye genelinde çal anlar n da %4,6 s bölge içinde istihdam edilmektedir. Ayr ca, ülke geneli in aat sektörü maa ve ücretlerinin %4,3 ü ile cironun % 3,7 si bölgenin pay d r. 85

Tablo 58. Yerel Birimlere Göre Temel Göstergeler (2007) Yerel Birim Say s Çal an Say s Maa ve Ücretler (TL) Ciro (TL) TR41 Bölgesi Tüm Sektörler 132.977 606.102 6.038.938.643 89.411.104.672 n aat Sektörü 5.021 33.597 209.343.403 2.941.791.107 Türkiye Tüm Sektörler 2.713.237 9.829.061 87.606.354.502 1.558.920.172.502 n aat Sektörü 118.299 726.580 4.811.184.903 78.773.682.294 Kaynak: TÜİK Yıllık Sanayi ve Hizmet İstatistikleri TR41 Bölgesi ndeki in aat sektörü yerel birim say s bölgedeki tüm sektörlerin %3,7 sini kapsamakta olup, bölge çal anlar n n da %5,5 i bu sektörde istihdam edilmektedir. 6.7. Tar m Sektörü Ülkemizde tar m sektörü, y llar boyunca nüfusun büyük bir k sm n n geçim kayna olmu, istihdama ve ekonomiye büyük katk sa lam t r. Tar m, insan varl n n temel ihtiyac olan beslenmenin kayna n te kil etti i için, önemini gelecekte de sürdürecektir. Küreselle en dünyada, tar m sektörü yeni yakla m ve olu umlarla kar la maktad r. Özellikle g da güvenli i, iyi tar m uygulamalar, organik tar m, topraks z tar m, hibrid uygulamalar ve genetik alan ndaki çal malar bunlardan baz lar d r. Dokuzuncu Kalk nma Plan nda bu yeni yakla mlar kapsam nda modernizasyona, ürün çe itlili ine, sa l kl tohum uygulamalar na, organik ürün ve çevre korumas na, ürünlerin pazarlanmas ve tar mda sürdürülebilirlik olgusuna ciddi bir ekilde önem verilmi tir. Ülkemizde yine bu konu ile ili kili olarak k rsal kalk nma politikalar n n etkinli inin art r lmas için K rsal Kalk nma Kurumu kurulmu tur. 6.7.1. Do al ve Tar msal Kaynaklar Kurumsal kaynaklar TR41 Bölgesi nde tar ma katk sa layan kurum ve kurulu lar Tablo 59 da gösterilmi tir. Bunlar aras nda l Özel daresi, Köy Hizmetleri, Tar m l Müdürlü ü, Devlet Su leri, Toprak Mahsulleri Ofisi gibi kamu kurumlar yan nda, bölgede hizmet veren özel sektör kurulu lar da bulunmaktad r. 86

Tablo 59. Tar msal Organizasyon Fonksiyonlar ve Sorumluluklar Verilen Hizmetler Yayım-Eğitim-Araştırma Sulama Orman Köylerini Kalkındırma Veteriner Hizmetleri, Suni Tohumlama ve Damızlık Tarımsal Girdiler (Tohum, gübre, zirai mücadele ilaçları) Tarımsal Kredi Ürün Pazarı Süt Toplama ve Pazarlama Et İşleme İlgili Kurum Tarım İl ve İlçe Müdürlükleri, Tarım Danışmanları, Ziraat Odaları, Üniversiteler, TÜBİTAK Test ve Araştırma Enstitüsü (Bursa), Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü (Eskişehir), Toprak Su ve Kaynaklarını Araştırma Enstitüsü (Eskişehir) DSİ (Büyük ölçekli), İl Özel İdaresi, (Köy Hizmetleri), Sulama Kooperatifleri ve Birlikleri Tarım İl ve İlçe Müdürlükleri, Çevre ve Orman Bakanlığı İl Müdürlükleri Tarım İl ve İlçe Müdürlükleri, Serbest Veteriner Hekimler, Hayvan Yetiştiricileri Birliği Belediyeler Tarım İl ve İlçe Müdürlükleri, TİGEM, Tarımsal Kooperatifler Özel Kuruluşlar, Hayvan Yetiştiricileri Birliği, Diğer çiftçiler T.C. Ziraat Bankası, Tarım ve Kredi Kooperatifleri, Diğer (Özel Bankalar) TMO, Marmara Birlik, Koza Birlik, Fisko-Birlik, Trakya Birlik, Panko Birlik, Kooperatifler, Çeltik Üreticileri Birliği (Bursa), Semt Pazarları, Haller, Meyve Fidan Yetiştiricileri Birliği (Bursa), Tüccarlar, Canlı Hayvan Pazarları Çiftçi Örgütleri, Özel Sektör, Köylere Hizmet Götürme Birlikleri Özel Kuruluşlar, Belediyeler Diğer Finansman Kaynakları Kaynak: Tarım ve Köyişleri Bakanlığı nsan kaynaklar Tarım ve Köy işleri Bakanlığı, İl Özel İdaresi, Köylere Hizmet Götürme Birlikleri, Dünya Bankası, Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı, AB Fonları, Çiftçi Örgütleri Tablo 60. Tar m Sektöründeki Nitelikli nsan Kaynaklar (2005-2006) Mühendis Tar m l Ve lçe Müdürlükleri Veteriner Hekim Veteriner Sa. Tekn. Ziraat Tekn. Ev Eko. Tekn. Tar m Dan manlar Mühendis Veteriner Hekim laç Bayi-Klinik- Dan manl k Vb. Müh/Tekn. Veteriner Hekim Bursa 154 50 47 175 7 13 3 925 136 Eski ehir 69 30 32 46 8 12 1 164 39 Bilecik 34 14 14 28 1 6 3 20 20 TR41 257 94 93 249 16 31 7 1.109 195 Kaynak: Bursa, Eskişehir, Bilecik Tarım İl Müdürlükleri Tar msal araç gereç varl Türkiye de y llar boyunca tar m sektöründe makinele me modernizasyonu sa lanmaya çal lm t r. Bu kapsamda özellikle traktör kullan m nda önemli geli meler kaydedilmi tir. Tablo 61. Tar msal Alet ve Makineler (2009) Pulluk Ekim Gübre Da tma Seyyar Süt Sa m Su Sabit Süt Sa m Makinesi Makinesi Makinesi Pompas Tesisi Biçerdöver Traktör Bursa 51.445 3.320 10.723 8.541 31.660 468 138 42.868 Eski ehir 15.386 10.620 8.370 5.647 13.552 51 884 17.180 Bilecik 8.755 1.480 1.072 1.277 3.363 11 20 6.855 TR41 75.586 15.420 20.165 15.465 48.575 530 1.042 66.903 Türkiye 1.366.316 367.491 348.438 177.630 596.299 6.216 13.084 1.070.746 Kaynak : TÜİK Bölgesel Göstergeler Bölgede tar m sektöründe modernizasyon alan nda kayda de er ilerlemeler ya anmas na ra men i letme büyüklüklerinde ölçek ekonomisine geçilememesi, verimlili in dü ük düzeyde olmas na neden olmaktad r. 87

Ancak tar mda çal an nüfusun ve i letme say s n n fazla olmas sektörde ölçek ekonomisine geçi yap lamamas na ve verimin dü ük kalmas na yol açmaktad r. Tar m araç-gereç say lar ve üretim çe itlili i, tar m n geli mi lik düzeyine göre de i iklik göstermektedir. TR41 Bölgesi, Türkiye deki tar m alanlar n n %3,9 unu, ülkedeki traktör varl n n ise %6,2 sini bar nd rmaktad r. Bu durum, bölgede makinele menin ülke geneline göre yo un oldu unu göstermektedir. Sulama ve toprak koruma tesisleri Tar m sektörü üretiminde en önemli kaynaklar su ve toprakt r. Bu kaynaklar n korunmas ve verimli kullan lmas önem arz etmektedir. Bu amaçla DS ve l Özel dareleri nce çal malar yap lmaktad r. Bölgemizde kamu taraf ndan yap lan tesisler ve bu tesislerden yararlanan alanlar Tablo 62 de verilmi tir. Tablo 62. DS ve KHGM 15 Taraf ndan Yap lan Toprak ve Sulama Tesisleri (2005) Sulama Toprak Tarla çi Drenaj Ve Tesisleri Muhafaza Gel. Top.Isl. Proje Saha Proje Saha Proje Saha Proje Saha Adedi (Ha) Adedi (Ha) Adedi (Ha) Adedi (Ha) Bursa 338 21.588 16 696 15 24.622 10 2.884 Eski ehir 384 31.099 33 2.613 18 27.760 34 2.813 Bilecik 164 11.180 9 325 0 0 8 1.119 TR41 886 63.867 58 3.634 33 52.382 52 6.816 Kaynak : KHGM Toprak ve Su Kaynakları Envanteri 6.7.2. Arazi Da l m TR41 Bölgesi nde tar m alan, orman ve fundal k alanlar oran ülke ortalamas n n üzerinde yer almaktad r. Büyükba hayvanc l n az olmas, tar m ve sanayiye tahsis edilen arazilerin yo unlu u gibi sebeplerle bölgede çay r ve mera alanlar oran Türkiye ortalamas n n oldukça alt nda yer ald görülmektedir. Tablo 63. Arazi Kullan m Biçimlerine Göre Da l m (2004) Tar m Çay r Orman Tar m D Toplam Yüzölçümü Alan Mera Fundal k Alan Ha % Ha % Ha % Ha % Ha % Bursa 430.975 40 47.780 4 489.412 45 113.787 11 1.081.954 100 Eski ehir 573.329 42 343.918 25 347.455 26 100.456 7 1.365.248 100 Bilecik 140.743 33 26.550 6 217.710 51 45.196 10 430.200 100 TR41 1.145.047 40 418.248 14 1.054.577 37 259.529 9 2.877.402 100 Türkiye 26.013.732 33,2 14.616.700 18,6 20.703.000 26,4 17.022.806 21,7 78.356.238 100 Kaynak: Valilik ve İl Tarım Müdürlüğü Verileri, Türkiye İstatistik Yıllığı 15 2005 y l nda kabul edilen 5286 No.lu kanun ile Köy Hizmetleri Genel Müdürlü ü (KHGM) kald r lm olup, bu kurum bünyesinde verilen hizmetler l Özel dareleri ne devredilmi tir. 88

Ülkemizdeki tar m alanlar n n %3,9 u TR41 Bölgesi ndedir. Bunun %60 n ekilen alan, %6 s n sebze bahçeleri, % 4 ünü meyvelikler, %4 ünü zeytin, %5 ini yem bitkileri ve %20 sini nadas alanlar olu turmaktad r. TR41 Bölgesi nde en fazla tar m alan %42 ile Eski ehir de, en az tar m alan ise %33 ile Bilecik te bulunmaktad r. TR41 Bölgesi ndeki tar m alanlar n n yakla k 2/3 ü ekilen tarla alan d r. Bölgede en fazla sebze ekim alan Bursa ilinde, en fazla nadas alan ise Eski ehir ilindedir. Bölgedeki meyve bahçelerinin %76 s Bursa dad r. Tablo 64. Tar m Alan Kullan m (2009, hektar) lenen tar m alan Uzun ömürlü bitkiler Toplam i lenen tar m alan ve uzun ömürlü bitkiler Toplam Ekilen Nadas Sebze Toplam Meyveler, içecek ve baharat bitkileri alan Ba alan Zeytin a açlar n n kaplad alan Yem bitkileri Bursa 365.516 258.642 191.698 18.852 48.092 106.874 32.253 9.061 38.120 27.440 Eski ehir 559.845 538.865 362.873 167.038 8.955 20.979 2.526 1.051 146 17.256 Bilecik 94.296 77.363 56.480 13.004 7.878 16.934 7.745 2.163 1.410 5.616 TR41 1.019.656 874.870 611.051 198.894 64.925 144.786 42.524 12.275 39.676 50.311 Türkiye 26.093.965 21.555.242 16.460.257 4.259.190 835.795 4.538.723 1.692.818 482.789 774.370 1.588.746 Not: 1. Bilgi CPA sınıflandırmasına göre verilmiştir. 2. 2004 yılına kadar mısır, fiğ ve burçağın dane ve ot üretimine ait toplam alan, tahıl ve baklagillerde gösterilmiştir. 2004 yılından sonra dane ve ot alanları ayrı olarak derlenmeye başlanmıştır. Kaynak: TÜİK Bölgesel Göstergeler Tar m alanlar n n daha verimli kullan labilmesi için Tar m ve Köyi leri Bakanl taraf ndan ürün deseni analizleri yap lm ve bu analizler neticesinde havza planlar olu turulmu tur. Buna göre 30 yeni havza olu turulmu tur. TR41 Bölgesi topraklar 1 No. lu Güney Marmara Havzas (Çanakkale, Bal kesir, Bursa, Bilecik, Yalova, Sakarya, Kocaeli, stanbul), 8 No. lu Sö üt, Orta Sakarya Havzas (Bursa, Bilecik, Bolu, Kütahya, Eski ehir, Ankara) ve 14 No. lu Karasi, Gemlik Havzas (Bal kesir, Bursa, Çanakkale, Manisa) eklinde 3 farkl havza alan nda yer almaktad r. 89

Harita 4. Türkiye Havza Planlar (2009) Kaynak: Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Toprak yap s ve arazinin kullan m kabiliyetlerine göre da l m Topraklar n kullan m kabiliyet s n flar 8 adet olup, verimlilik durumu ve s n fland rmalar I. s n ftan VIII. s n fa do ru giderek azalmaktad r. lk dört s n f, i lemeli tar ma uygun arazilerden olu maktad r. Bu kapsamda, TR41 Bölgesi ne ait arazi kullan m kabiliyet s n f na göre toprak da l m a a daki Tablo 65 te verilmi tir. Tablo 65. Toprak Yap s ve Arazinin Kullan m Kabiliyetlerine Göre Da l m (2005, Hektar) Toprak Sınıfı I II III IV V VI VII VIII Bursa 71.482 87.483 79.972 54.01 1.903 186.195 508.162 1.857 Eskişehir 124.461 198.610 149.308 142.811 3.270 171.496 508.067 67.225 Bilecik 13.724 18.850 34.864 38.452-64.066 254.432 5.812 TR41 209.667 304.943 264.144 235.273 5.173 421.757 1.270.661 74.894 Türkiye 5.086.087 6.772.873 7.282.763 7.425.045 127.934 10.825.762 35.836.340 4.542.896 Kaynak: KHGM İl Arazi Varlığı 90

ekil 32. lemeli Tar ma Uygun Toprak (2005) İşlemeli Tarıma Uygun Olmayan Topraklar %64 TR41 İşlemeli Tarıma Uygun Topraklar %36 İşlemeli Tarıma Uygun Olmayan Topraklar %66 Türkiye İşlemeli Tarıma Uygun Topraklar %34 Kaynak: KHGM İl Arazi Varlığı Eski ehir de i lemeli tar ma uygun araziler, ilin toplam toprak varl n n %40,94 ünü olu turmaktad r. Bu oran Bursa ilinde %30 iken, Bilecik te %25 tir. 6.7.3. Sulama Potansiyeli Ülkemizde tar m arazilerinin 8,5 milyon hektar sulanabilir özelliktedir. TR41 Bölgesi nde ise toplam sulanabilir alan n ancak %53 ü sulanabilmektedir. Sulanan tar m arazisi varl bak m ndan Bursa ili birinci s ray al rken Bilecik ili son s rada yer almaktad r. Bölgede sulanan arazi varl oran, Türkiye oran n n oldukça üzerindedir. Bu durumun olu mas nda, sulamaya uygun alanlar n varl d nda sulamada modern yöntemlerin uygulanmas n n da etkili oldu u söylenebilir. Tablo 66. Tar m Arazilerinin Sulanabilirlik Durumu (2006) Tar m Arazisi (ha) Sulanabilir Devlet Sulamas (ha) Halk Arazi (ha) l Özel dareleri DS Sulamas (ha) Toplam Sulanan Arazi (ha) Sulanan arazinin Tar m arazisine oran (%) Bursa 430.950 250.543 17.639 69.540 40.215 127.394 30 Eski ehir 573.329 202.609 27.509 54.355 45.295 127.159 22 Bilecik 140.743 68.927 11.183 5.372 5.372 21.928 16 TR41 1.145.022 522.079 56.331 129.267 90.882 276.481 24 Türkiye 26.968.000 8.500.000 1.100.000 2.800.000 1.000.000 4.900.000 18 Kaynak: İl Tarım Mastır Planları 6.7.4. Tar msal Yap ve Üretim Sistemi Ülkemizde en son 2001 y l nda genel tar m say m yap lm t r. Bu say ma göre ülkemizdeki tar msal i letmelerin ço u, ekonomik i letmecilikten uzak, orta ölçekli veya küçük aile i letmecili i eklindedir. Tar m arazileri küçük, sektörde çal an nitelikli insan say s az ve 91

üretimde geleneksel tar m uygulamalar hakimdir. Bölgemizde de bu duruma paralel olarak tar msal i letmelerin büyük bir bölümü 50 dekardan küçük i letmelerden olu maktad r. Tablo 67. Tar msal Üretim ve Arazi Durumu (2001) Arazi Büyüklüğü (da) Arazisi Olmayan İşletme Sayısı Toplam Arazi Miktarı (da) Bitkisel ve Hayvansal Üretim Yapan İşletme Sayısı Arazi Miktarı (da) Yalnız Bitkisel Üretim Yapan İşletme Sayısı Arazi Miktarı (da) Yalnız Hayvansal Üretim Yapan İşletme Sayısı Arazi Miktarı (da) Hayvan Sayısı Küçükbaş 1.397 - - - - - 1.397-18.580 Büyükbaş <5 3.032 6.662 1.278 3.648 1.751 2.981 33 33 20.035 1.441 5-9 4.406 30.964 1.489 10.751 2.917 20.213 - - 24.127 3.935 10-19 13.344 186.526 7.194 97.257 6.128 89.050 22 219 271.045 24.324 20-49 31.322 1.015.392 19.230 632.105 12.052 381.490 40 1.797 205.402 75.894 50-99 21.056 1.461.283 15.456 1.067.488 5.600 393.795 - - 265.656 83.448 100-199 10.595 1.444.367 7.765 1.061.877 2.830 382.490 - - 227.830 49.167 200-499 6.993 2.023.071 5.309 1.543.307 1.684 479.767 - - 255.006 34.926 500-999 954 625.702 545 356.535 409 269.167 - - 27.664 2.673 1000-2499 208 254.502 49 59.964 159 194.538 - - 7.430 2.993 2500-4999 34 100.506 34 100.506 - - - - - 235 5000< 2 124.636 2 124.636 - - - - 1.934 2.392 TR41 93.343 7.273.611 58.351 5.058.074 33.500 2.213.488 1.492 2.049 1.324.709 292.703 Türkiye 234.557 12.036.205 154.763 8.780.812 76.298 3.243.975 3.496 11418 1.650.756 826.690 Kaynak: TÜİK Genel Tarım Sayımı TR41 Bölgesi nde i letme ba na dü en arazi büyüklü ü, Türkiye ortalamas n n üzerindedir 16. Buna ek olarak, tar msal üretim yapan toplam i letme say s içinde bitkisel ve hayvansal üretim yapan i letmelerin oran n n %62 gibi yüksek bir de ere sahip olmas, bölgede tar m ve hayvanc l k faaliyetlerinin birbiri ile ili kili oldu unu göstermektedir. Bu ili kinin Bölgede tar m, hayvanc l k ve sanayi sektörleri aras nda entegrasyonun art r lmas ve geli tirilecek tar msal pazarlama stratejileri, sektörlerin geli imi aç s ndan önem te kil etmektedir. art r lmas ve sanayi entegrasyonu ile birlikte pazarlama stratejileri geli tirilmesi bölge için önemli bir husus olarak ortaya ç kmaktad r. Tarla bitkileri üretimi Tarla bitkileri tar m ülkemiz tar m nda önemli bir yere sahiptir. nsanlar n temel g da maddelerinin büyük bir k sm ve endüstride kullan lan hammaddelerin birço u tarla bitkileri tar m ndan kar lanmaktad r. 16 AB ülkeleri genelinde ise i letme ba na dü en arazi miktar Türkiye ortalamas ndan yakla k 3,2 kat daha büyüktür. 92

Tablo 68. Tarla Bitkileri Üretimi (2008) Tarla Bitkileri hasat edilen alan (Hektar) Parfümeri, eczac l k vb. bitkiler, ekerpancar ve yem bitkileri (Ton) Patates, kuru baklagiller, yenilebilir kök ve yumrular (Ton) Saman ve ot (Ton) Tah llar (Ton) Ya l tohumlar (Ton) eker imalat nda kullan lan bitkiler (Ton) Toplam (Ton) Bursa 190.040 696 55.813 737.723 489.496 23.213 227.022 1.534.009 Eski ehir 335.286 666 58.099 247.952 510.848 22.453 888.550 1.728.568 Bilecik 56.475 1.690 2.651 68.958 110.196 4.859 11.873 200.227 TR41 581.799 3.052 116.563 1.054.633 1.110.540 50.525 1.127.445 3.462.804 Türkiye 15.520.258 120.474 5.080.662 21.327.678 29.287.281 2.311.432 15.488.332 74.382.684 Not. 1. işlenmemiş tütün ve Tekstilde kullanılan ham bitkiler toplamda verilmiştir. 2. Bilgi CPA sınıflandırmasına göre verilmiştir. Kaynak: TÜİK Bölgesel Göstergeler TR41 Bölgesi tarla bitkileri tar m incelendi inde, toplam üretimde eker imalat nda kullan lan bitkiler ve tah l ürünleri üretiminin önemli bir paya sahip oldu u görülmektedir. Bölge illeri içinde tarla bitkileri tar m en fazla Eski ehir de yap lmaktad r. Tarla bitkileri tar m nda göreceli olarak çok az bir paya sahip olan Bilecik ilinde Türkiye deki erbetçi otu üretiminin tamam yap lmaktad r. Sebze üretimi Türkiye de yakla k 50 sebze türü yeti tirilmekte ve 27 milyon tonluk sebze üretimi ile ülkemiz dünyada ilk 4 ülke aras nda yer almaktad r. Sebze üretiminin %87 si aç kta, %13 lük k sm da örtü alt nda gerçekle tirilmektedir. Tablo 69. Sebze Üretim Miktarlar (2008, Ton) Toplam Kök ve yumru sebzeler Meyvesi için yetiştirilen sebzeler Diğer sebzeler (başka yerde sınıflandırılmamış) Bursa 1.671.585 110.451 1.473.126 88.008 Eskişehir 338.927 182.132 130.694 26.101 Bilecik 295.252 14.157 263.128 17.967 TR41 2.305.764 306.740 1.866.948 132.076 Türkiye 27.218.319 3.312.533 22.249.469 1.656.317 Kaynak: TÜİK Bölgesel Göstergeler TR41 Bölgesi Türkiye deki sebze üretiminin %8,4 ünü gerçekle tirmektedir. Bursa ili bölge toplam üretiminin %72 sini kar lamaktad r. Özellikle tar msal sanayiye girdi sa layan domates üretimi Bursa ilinde yo undur. 93

ekil 33. Sebze Üretimi (2008) Bilecik %13 Eskişehir %15 Bursa %72 Kaynak: TÜİK Bölgesel Göstergeler Meyve üretimi Ülkemiz birçok meyve türünün merkezi ve kayna d r. Kiraz, elma, armut, zeytin, üzüm ayva, erik, vi ne, f nd k, antepf st, badem, ceviz, kestane, incir, nar vb. ürünlerin ülkemiz topraklar nda ortaya ç kt bilinmektedir. Birle mi Milletler G da ve Tar m Örgütü nün (FAO) 2007 y l istatistik verilerine göre meyve üretiminde dünya s ralamas nda birinci olan Çin i, Hindistan, ve Brezilya takip etmektedir. Türkiye ise Bölgede eftali, armut, zeytin, siyah incir, nar ve kiraz gibi meyveler yo un bir ekilde üretilmektedir. Özellikle siyah incir, eftali, nar ve ahududu ürünleri kaliteleri ile marka ürünler olarak öne ç kmaktad r. 11 nci s rada yer almaktad r. Bununla birlikte ayn y lda kay s ve kiraz üretiminde dünya birincisi, karpuz, vi ne ve incir üretiminde ikinci, çilek ve kestane üretiminde üçüncü, elma üretiminde dördüncü, eftali, üzüm ve keçiboynuzu üretiminde dünya alt nc s olan Türkiye, erik, limon ve armut üretiminde ise yedinci s rada yer alm t r. Tablo 70. Meyve Üretimi (2007-2008, Ton) Not. Yıl Üzüm Muz, incir, avokado ve kivi Diğer meyveler, taş çekirdekliler ve yumuşak çekirdekliler Zeytin ve diğer sert kabuklular Baharat bitkileri (işlenmemiş) Toplam Bursa 2007 55.931 11.980 359.245 104.152 469 531.777 2008 67.588 13.856 357.794 89.048 518 528.804 Eskişehir 2007 3.271 43 11.969 763 378 16.424 2008 3.619 47 11.662 770 480 16.578 Bilecik 2007 4.762 159 38.605 6.495-50.021 2008 5.675 154 53.073 5.537-64.439 TR41 2007 63.964 12.182 409.819 111.410 847 598.222 2008 76.882 14.057 422.529 95.355 998 609.821 Türkiye 2007 3.612.781 415.432 5.345.972 1.957.695 89.728 15.555.593 2008 3.918.442 426.670 5.557.745 2.664.218 87.555 16.781.823 1. Turunçgiller ve Çay (yaş) toplamda verilmiştir. 2. Bilgi CPA sınıflandırmasına göre verilmiştir Kaynak: TÜİK Bölgesel Göstergeler Tar msal üretim potansiyeli son derece yüksek olan ülkemiz, tar m ürünleri üretimi genelinde 94

oldu u gibi meyve üretiminde de, uluslararas standartlara uygun üretimde problemler ya amaktad r. Dolay s ile bu alanlardaki ihracatta arzu edilen düzeylere ula lamamaktad r. TR41 Bölgesi nin meyve üretimi Türkiye üretiminin %4 üne tekabül etmektedir. Bölgenin toplam üretiminin %87 sini Bursa ili kar lamaktad r. Bölgede üretim eftali, armut, zeytin, siyah incir, nar ve kiraz gibi çe itler üzerinde yo unla m t r. Özellikle siyah incir, eftali, nar ve ahududu marka olu turan ürünler olarak öne ç kmaktad r. Süs bitkileri üretimi Bitkisel üretim içinde önemli bir yere sahip olan süs bitkileri üretimi, pek çok ülkede ekonomiye kayda de er katk sa layan bir sektördür. Ülkemiz iklim ve toprak özellikleri bak m ndan süs bitkileri yeti tiricili ine uygundur ve ayn zamanda birçok süs bitkisinin gen kayna d r. 2003-2004 üretim dönemi itibariyle ülkemizde süs bitkileri üretimi yap lan iller s ralamas nda Bursa ili zmir, Antalya, Yalova, stanbul, Sakarya illeri ile birlikte ilk s ralarda yer almaktad r. Tablo 71. Süs Bitkileri Ekili Alanlar (2004, Dekar) Kesme Çiçek İç ve Dış Mekân Bitkiler Yabani Soğanlı Yumrulu, Rizomlu Bitkiler Toplam Örtü Altı Açık Örtü Altı Açık Tarla Örtü Altı Açık Tarla Örtü Altı Açık Tarla Bursa 74,73 1.259,70 6,7 963-6,7 81,4 2.229,40 Eskişehir 0.6-19,9 74 - - 20,5 74 Bilecik - - - - - - - - TR41 75,33 1.259,70 26,6 1.037 6,7 101,9 2.303,40 Kaynak: Bursa, Eskişehir, Bilecik Tarım İl Müdürlükleri TR41 Bölgesi nde süs bitkilerinin üretiminin Bursa ilinde yo un oldu u görülmektedir. Önemli üretim merkezleri olan Yalova, stanbul ve Bursa ya yak n olmas na ra men, Bilecik ilinde bu alanda kayda de er bir üretim yap lmamaktad r. Örtü alt (Sera) alanlar Akdeniz Bölgesi 2008 y l nda ülke genelinde yap lan örtü alt üretimin %80 ine sahiptir. TR41 Bölgesi nde ise bu oran binde 4 olarak gerçekle mi tir. Tablo 72. Örtü Alt Sebze ve Meyve Üretimi ve Alanlar (2008) Ton Toplam Biber Marul Domates Fasulye (taze) H yar Kabak (sak z) Di er Cam sera Plastik sera Dekar Yüksek tünel Bursa 5.560 2 533 412 17 4.380 6 210-277 265 19 561 Eski ehir 7.047 26 644 1.034 12 2.866-2.465-268 230-498 Bilecik 23.323-3.218 12.130-7.890-85 - 1.219 129-1.348 TR 41 35.930 28 4.395 13.576 29 15.136 6 2.760-1.764 624 19 2.407 Türkiye 5.063.265 328.662 49.133 2.382.731 33.122 916.254 100.693 1.252.670 82.253 211.680 66.960 181.265 542.158 Kaynak: TÜİK Bölgesel Göstergeler Alçak tünel Toplam 95

Bölgedeki toplam örtü alanlar n n %56 s Bilecik te, %23 ü Bursa da ve %21 i Eski ehir de yer almaktad r. Organik tar m uygulamalar Organik tar m, ekolojik sistemde hatal uygulamalar sonucu kaybolan do al dengeyi yeniden kurmaya yönelik, insana ve çevreye dost üretim sistemlerini içeren ve bu yollarla tar msal ürün kalitesinin yükselmesini amaçlayan bir üretim eklidir 17. Tüm dünyada organik tar m faaliyetlerinin liderli ini Uluslararas Organik Tar m Hareketleri Federasyonu (IFOAM) yürütmektedir. Ayr ca Birle mi Milletler G da-tar m örgütü (FAO), Uluslararas Do a Koruma Birli i (IUCN), Dünya Ticaret Örgütü (WTO) gibi uluslararas kurulu larla da i birli i yapmaktad r. Tablo 73. Organik Tar m (2008) Çiftçi sayısı Ekilen alan (Hektar) Üretim (Ton) Bursa 387 1.205 14.974 Eskişehir 11 202 630 Bilecik 23 18 265 TR41 421 1.425 15.869 Türkiye 9.384 141.752 415.380 Kaynak:TÜİK Bölgesel Göstergeler TR41 Bölgesi nde organik tar m Bursa ilinde, özellikle Uluda çevresinde yap lmakta olup, bölge ülke geneli organik tar m üretiminin %4 üne sahiptir. 2008 y l verilerine göre, Türkiye deki toplam organik tar m üretimin %4 ü TR41 Bölgesi nde yap lmaktad r. Bölgedeki toplam organik tar m üretiminin %94 ü de Bursa iline ait olup, Uluda çevresi organik tar m n yo un oldu u bölgeler aras nda yer almaktad r. yi tar m uygulamalar ( TU) yi Tar m Uygulamalar g da güvenli ini içeren, çevreye duyarl, ekonomik ve sürdürülebilir nitelikli tar m ifade etmektedir. Günümüzde TU yu en kapsaml ekilde ele alan uygulama, 1999 y l nda Avrupal perakendecilerden olu an bir organizasyon taraf ndan haz rlanm olan EUREPGAP isimli (EUREP: Euro-Retailer Produce Working Group Avrupa Perakendeciler yi tar m uygulamalar kapsam nda sertifika verme yetkisine sahip, ülke genelindeki 21 firmadan sadece bir tanesi TR41 Bölgesi nde bulunmaktad r. Çal ma Grubu; GAP: Good Agricultural Practice yi Tar m Uygulamalar ) protokoldür. Bu belge, tar msal ürünlerin üretimindeki TU standartlar n sunmakta, ayn zamanda bu 17 Tar m Bakanl Do u Marmara Mast r Plan (2007). 96

uygulamay takip eden üreticilerin sertifika almas n talep etmektedir. Avrupa da ekillenen EUREPGAP belgesini di er yi Tar m Uygulamalar ndan farkl k lan temel nokta, TU prensiplerinin bir kalite güvence sistemi olan HACCP prensipleri ile birle tirilmi olmas d r. 2007 y l sonu itibariyle Türkiye 6.905 sertifikal üretici say s ile 85 ülke aras nda 4. s rada yer alm t r. 2009 y l nda Türkiye de Tar m ve Köy leri Bakanl n n onay yetkisi verdi i 21 firmadan sadece 1 i TR41 Bölgesi nde bulunmaktad r. Kültür mantar yeti tiricili i Kültür mantar bir tar m ürünü olarak sebzeler grubunda yer almaktad r. Türkiye'de kültür mantar üretimi 2006 y l itibar yla yakla k 40 bin ton civar ndad r. Antalya-Korkuteli, zmit, Yalova ve Denizli mantar üretiminde önemli merkezler olarak öne ç karken, Bursa ve Eski ehir de az da olsa üretim yap lmaktad r. Bilecik'te ise kayda de er bir üretim yoktur. Tablo 74. Kültür Mantar Üretim Alanlar ve Miktarlar (2005) Kaynak: Bursa, Eskişehir, Bilecik Tarım İl Müdürlükleri Sebze fide ve tohumculuk Alan (m 2 ) Üretim (ton) Bursa 600 60 Eski ehir 300 33 Bilecik - - TR41 900 93 Türkiye 40.000 Toprak ve iklim özellikleri ile Türkiye, dünyadaki en elveri li fidan üretim merkezlerinden birisidir. AB ülkelerinden daha kaliteli üretim yapabilme ve dolay s ile yüksek ihracat potansiyeline sahiptir. Tablo 75. Sertifikal Fidan ve Tohum Üretim Miktarlar (2005) Bursa Eskişehir Bilecik TR41 Fidan (adet) 22.100.525 - - 22.100.525 Tohum (ton) 19.724 9.971-29.695 Kaynak: Bursa, Eskişehir, Bilecik Tarım İl Müdürlükleri TR41 Bölgesi nde sertifikal fidan üretimi en fazla Bursa ilinde yo unla m olup di er bölge illerinde kayda de er bir üretim göze çarpmamaktad r. Bölgede en fazla yeti tirilen çe it olan zeytin fidan Marmara Bölgesi nin ihtiyac n kar lamaktad r. Zeytin fidan ndan sonra en çok eftali, elma, kiraz ve armut fidan üretilmektedir. Üretilen fidanlar n büyük ço unlu u yurt 97

içine sat lmakta olup küçük bir k sm da ihraç edilmektedir. Sebze üretiminde ise a rl kl olarak ithal hibrit tohum kullan lmaktad r. TR41 Bölgesi nde tohum üretiminin Bursa ve Eski ehir illerinde yo unla t görülmektedir. Bilecik ilinde is kayda de er bir üretim yoktur. Bölgede miktar olarak bu day, çe it olarak sebze tohumlu u üretimi ön plandad r. Bursa ilinde tarla ve sebze tohumu üretimi yo un iken, Eski ehir ilinde tarla tohumu üretimi önem arz etmektedir. 6.7.5. Hayvansal Üretim Hayvanc l k sektörünün temel i levi g da maddesi üretimidir. Sektör, ayr ca tiftik, ipek, yapa ve k l ile deri ve kürk tekstil sanayi ba ta olmak üzere pek çok alana girdi sa lamaktad r. Bu gibi sektörlere kaynakl k etmesi d nda belli bölgelerde s r, manda ve at gibi türlerin çeki gücünden yararlan lmas ve yar ma amaçl hayvan yeti tiricili i hayvanc l k sektörünün önemini art ran di er hususlard r. Dokuzuncu Kalk nma Plan nda, görece katma de eri yüksek ürünler elde edilen hayvanc l k faaliyetlerinde hayvan slah na, hayvan hastal k ve zararl lar yla mücadeleye, meralar n slah n n ve kullan m n n düzenlenmesine, kaliteli yem TR41 Bölgesi nde çay r ve mera amaçl arazilerin azl nedeniyle büyükba hayvanc l kta aç k ve kapal ah rlarda entansif yeti tiricilik yap lmaktad r. Mevcut i letmelerin küçük olmas hayvanc l k sektöründe verimlili i azaltan ba l ca faktörler aras ndad r. bitkileri üretimine önem verilerek, AB ye kat l m öncesi rekabet gücünün art r lmas ve s n rlar m zdaki yasal olmayan hayvan hareketlerinin engellenmesi hedeflenmektedir. Büyükba hayvanc l k ekil 34. Toplam Büyükba Hayvan (S r ve Manda) Say s (Bin) 200 150 100 50 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Bursa Eskişehir Bilecik Kaynak: TÜİK Hayvancılık İstatistikleri 98

Bölgemizde çay r ve mera varl yetersiz oldu undan özellikle büyükba hayvanc l kta aç k ve kapal ah rlarda entansif yeti tiricilik yap lmaktad r. 2004-2009 y llar aras nda TR41 Bölgesi illerinde büyükba hayvan say s n n genel olarak ayn seviyede kald görülmektedir. Küçükba hayvanc l k ekil 35. Küçükba Hayvan Say s (Bin) 600 Koyun 100 Keçi 400 200 50 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Kaynak: TÜİK Bursa Hayvancılık İstatistikleri Eskişehir Bilecik 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Bursa Eskişehir Bilecik 2004-2009 y llar aras nda TR41 Bölgesi illeri aras nda Eski ehir in küçükba hayvan varl nda ilk s rada oldu u görülmektedir. 2009 y l nda ülkenin 26,9 milyon olan küçükba hayvan varl ile kar la t r ld nda, bölgenin ülke geneli üretiminin %3 ünü kar lad görülmektedir. Süt Üretimi TR41 Bölgesi ndeki süt üretiminin çok büyük bir bölümü büyükba hayvanlardan sa lanmaktad r. Özellikle s rlardan sa lanan süt üretimi bölgedeki toplam süt üretiminin %70 ini olu turmaktad r. Küçükba hayvanlar ise genel olarak et kayna olarak beslendi i için süt üretiminde çok ciddi bir a rl a sahip de ildir. Tablo 76. Süt Üretimi (2009, Ton) Büyükba Küçükba S r (Kültür) S r (Melez) S r (Yerli) Manda Toplam Keçi (K l) Koyun (Merinos) Keçi (Tiftik) Koyun (Yerli) Toplam Genel Toplam Bursa 138.871 43.356 2.935 388 185.550 2.498 1.535-5.691 9.724 195.274 Eski ehir 106.326 32.549 5.336 89 144.300 1.715 5.419 137 5.279 12.550 156.850 Bilecik 25.024 18.381 2.764 5 46.174 796 118 4 1.292 2.210 48.384 TR41 270.221 94.286 11.035 482 376.024 5.009 7.072 141 12.262 24.484 400.508 Türkiye 5.713.004 4.585.859 1.284.450 32.443 11.615.756 190.286 21.435 1.924 712.784 926.429 12.542.185 Kaynak: TÜİK Hayvancılık İstatistikleri 99

At yeti tiricili i Tablo 77. At Say s Y llar At Say s Toplam 2006 5.575 2007 4.504 2008 4.702 2009 4.967 Kaynak: TÜİK Hayvancılık İstatistikleri ekil 36. At Varl (2009) %46 %49 %5 Eskişehir Bilecik Bursa Kaynak: TÜİK Hayvancılık İstatistikleri 2009 y l iller da l m na bakt m zda Eski ehir ve Bursa, il s n rlar içinde bulunan büyük haralar (Mahmudiye ve Karacabey haralar ) sebebi ile bölgedeki atlar n tamam na yak n na sahiptir. Türkiye genelindeki at say s n n 166.753 oldu u 2009 y l nda, bölgedeki at say s n n Türkiye içindeki pay %3 olarak gerçekle mi tir. Bu oran az gözükmekle beraber, bölgede yeti tirilen atlar n oldukça nitelikli atlar oldu u bilinmektedir. Tavukçuluk 2004-2009 y llar aras nda TR41 Bölgesi tavuk say s incelendi inde, özellikle et tavuklar say s ndaki dalgalanma dikkat çekmektedir. Bu durum Eski ehir ilinde çok daha belirgindir. Yumurta tavuklar say s ndaki de i im ise nispeten daha az olmakla beraber yine son y llarda Eski ehir ilinde art ya anmaktad r. ekil 37. Et ve Yumurta Tavu u Say lar (Bin) 8.000 6.000 4.000 2.000 0 Et tavuğu 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Bursa Eskişehir Bilecik 2.000 1.500 1.000 500 0 Yumurta tavuğu 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Bursa Eskişehir Bilecik Kaynak: TÜİK Hayvancılık İstatistikleri Ar c l k Ar c l k faaliyetleri incelendi inde bölgedeki bal üretiminin %70 e yak n bir k sm n n Bursa ilinde yap ld görülmektedir. Bölgede ar c l k desteklerinin yeni ba lamas ndan dolay, üretim ülke geneline göre çok dü üktür. Fakat bölgenin zengin orman ve flora varl na sahip olmas sebebi ile önümüzdeki y llarda bal üretiminde art beklenmektedir 100

Tablo 78. Ar c l k Faaliyet Durumu (2009) Bursa Eski ehir Bilecik TR41 Türkiye Köy say s Toplam kovan Kaynak: TÜİK Hayvancılık İstatistikleri Bal üretimi (ton) Balmumu üretimi (ton) 344 54.637 810 28,10 181 14.705 134 7,20 183 10.445 137 5,80 708 79.787 1.081 41,10 21.469 5.339.224 82.003 4.385 ekil 38. Bal Üretimi (2009, Ton) 1000 800 600 400 200 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Bursa Eskişehir Bilecik Kaynak: TÜİK Hayvancılık İstatistikleri Son y llarda, özellikle Bursa daki bal üretimi art n n kayna l Özel daresi deste i ile yürütülen K rsal Kalk nma Projeleri kapsam nda da t lan kovanlard r. pek Böcekçili i TR41 Bölgesi Türkiye ipekböcekçili inde önemli bir yere sahiptir. Bir zamanlar ipekböcekçili inin en önemli merkezi olan Bursa da üretim önemli oranda azalmas na ra men bölge, ülke üretiminin %25 ini kar lamaktad r. Son y llarda Diyarbak r yöresi de önemli üretim merkezlerinden biri haline gelmi tir. Tablo 79. pekböcekçili i (2009) Köy say s Hane say s Aç lan kutu say s Ya koza Bursa 16 55 161 4.852 Eski ehir 16 155 339 9.896 Bilecik 24 251 622 19.448 TR41 56 461 1.122 34.196 Türkiye 203 2.295 5.683 136.461 Kaynak: TÜİK Hayvancılık İstatistikleri 6.7.6. Su Ürünleri Türkiye'de bal kç l k, tar m ve tar ma dayal sanayi sektörü içinde bitkisel, hayvansal üretim ve ormanc l kla birlikte dört alt sektörden birini te kil etmektedir. Tar m sektörü üretimi içerisinde ve milli ekonomide yaratt katma de erde bal kç l k sektörünün pay ülkenin sahip oldu u su potansiyeline oranla çok dü üktür. 101

Tatl su bal klar Tablo 80. Avlanan ç Su Bal k Miktar (2009, Ton) Kültür Bal k Kaynak: TÜİK Hayvancılık İstatistikleri Avlanan ç Su Bal k Toplam Eski ehir 31 440 471 Bursa 896 3.601 4.497 Bilecik 2.989 6 2.995 ekil 39. ç Su Bal k Paylar (2009) %46 %49 %5 Eskişehir Bilecik Bursa Bölgede 2009 y l tatl su ürünleri verileri incelendi inde kültür bal kç l nda Bilecik in, avlanan iç su bal k miktar nda ise Bursa n n öne ç kt görülmektedir. Son y llarda, bölgedeki göl ve göletlerde su seviyelerinin dü ü e ilimi göstermesi ve kirlilik oranlar n n yükselmesi sonucu mevcut avlanabilir miktarlarda dü ü ler ya anmaktad r. Deniz bal klar (Bursa) Önceki y llarda yap lan a r avc l k ve denizlerdeki kirlenmeler sonucu deniz ürünlerinin varl nda azalma meydana gelmi tir. Fakat 2008 y l ndan itibaren bölgede istikrarl bir avlanabilir bal k varl olu mu tur. ekil 40. Avlanan Deniz Bal (2009, Ton) 14.000 12.000 10.000 8.000 6.000 4.000 2.000 0 1985 2006 2007 2008 2009 Kaynak: Bursa İl Tarım Müdürlüğü 6.8. Bankac l k Sektörü Bankalar, özellikle finansman kayna olmalar nedeniyle, tüm dünya ekonomilerinde son derece önemli bir yere sahiptir. Küreselle menin de etkisi ile bankalar n uluslararas ölçekte faaliyetlerini art rmalar sektörün belirli standartlar dahilinde faaliyet göstermesi zorunlulu unu do urmu tur. Sektördeki standardizasyonu sa lamak için sermaye yeterlili i uzla s olarak da 102

adland r lan ve 1988 y l nda yay mlanan Basel-1 e ek olarak 2006 y l nda Basel-2 kriterleri yay mlanm t r. Türkiye, Basel-2 kriterlerini 2009 y l ndan itibaren uygulamay kabul etmi tir. Dokuzuncu Kalk nma Plan nda finansal sistemin geli tirilmesi ba lam nda, muhasebe ve denetim standartlar n n Avrupa Birli i (AB) ve Ekonomik birli i ve Kalk nma Te kilat (OECD) normlar paralelinde geli tirilmesi, finansal sistemde Basel-2 ve AB düzenlemelerine uyum sa layacak düzenlemeler yap lmas gibi hususlar önemle vurgulanm t r. Ülke genelinde faaliyet gösteren Mevduat Bankas (MB), Kalk nma ve Yat r m Bankas (KYB) ve Kat l m Bankas say lar Tablo 81 de gösterilmektedir. Tablo 81. Ülke Genelinde Faaliyet Gösteren Bankalar (2009) Kaynak: Türkiye Bankalar Birliği Bankalar Banka Sayıları Kamusal Sermayeli MB 3 Özel Sermayeli MB 11 Yabancı Sermayeli 18 MB 17 Kamusal Sermayeli KYB 3 Özel Sermayeli KYB 6 Yabancı Sermayeli KYB 4 Katılım Bankası 4 TR41 Bölgesi nde kamusal sermayeli 3 mevduat bankas bulunmakta olup, bu bankalar bölge illerinde açt klar ubeler kanal yla faaliyet göstermektedir. Ülke genelindeki özel sermayeli 11 mevduat bankas n n 10 u Bursa ve Eski ehir illerinde de faaliyet göstermektedir. Bilecik ilinde bu rakam 5 e dü mektedir. Yabanc sermayeli 11 mevduat bankas n n ise 9 u Bursa da, 6 s Eski ehir de, 4 ü Bilecik te faaliyet göstermektedir. Kamusal sermayeli 1 kalk nma bankas Bursa ve Eski ehir de, özel sermayeli 1 kalk nma bankas bölge illerinden sadece Bursa da yer almaktad r 19. Bölgede ve ülke genelinde faaliyet gösteren mevduat bankalar n n ube say lar Tablo 82 de gösterilmektedir. Tablo 82. llere Göre Mevduat Bankalar ube Say lar (2009) Kamusal Özel Yabancı Katılım Bankası Bursa 71 168 70 19 Eskişehir 11 43 14 4 Bilecik 27 12 7 - TR41 109 223 91 23 TR41 Türkiye Oranı (%) 4,34 5,11 4,50 4,12 Türkiye 2.513 4.364 2.021 558 Kaynak : Türkiye Bankalar Birliği 18 Bunlar n 11 i ülkede kurulan yabanc bankalar olup, 6 s yurtd nda kurulan ve ülkede ubesi olan yabanc bankalard r. 19 Türkiye Bankalar Birli i internet sitesi verilerine göre derlenmi tir. 103

6.8.1. llere ve Sektörlere Göre Bankac l k Bölgenin tasarruf e ilimi ve sermaye birikimini ortaya koymas aç s ndan mevduat ve kredilerin bölge illerine göre da l m Tablo 83 te gösterilmektedir 20. Tablo 83. llere Göre Mevduat (2009, Milyon TL) Toplam Mevduat 21 Toplam Kredi22 Bursa 11.590 9.305 Eskişehir 4.777 2.640 Bilecik 449 535 TR41 16.816 12.480 TR41 Türkiye Oranı (%) 3,32 3,29 Türkiye 507.100 379.405 Kaynak : Türkiye Bankalar Birliği Buna göre, TR41 Bölgesi nde toplanan mevduat n %74 ü bölgeye kredi olarak kulland r ld ve bu oran n ülke geneli ortalamas olan %75 e çok yak n oldu u görülmektedir. Bankalar n bölge illerinde vermi olduklar kredi toplam ve sektörel da l m Tablo 84 te gösterilmektedir. Tablo 84. Sektörlere Göre Kredi (2009, Milyon TL) Tarım Meslekî Turizm Diğer İhtisas Dışı 23 Bursa 486 168 1 192 8.457 Eskişehir 199 64 0 36 2.341 Bilecik 69 10 0 10 446 TR41 754 242 1 238 11.244 TR41 Türkiye Oranı (%) 6,56 5,41 0,55 2,44 3,18 Türkiye 11.490 4.477 239 9.780 353.419 Kaynak : Türkiye Bankalar Birliği ekil 42 de, bölge illerinde ve ülke genelinde kulland rd kredi miktarlar verilmi tir. ekil 41. Kullan lan Banka Kredileri (Milyon TL) 10.000 5.000 0 2005 2006 2007 2008 2009 400.000 300.000 200.000 100.000 0 2005 2006 2007 2008 2009 Bursa Eskişehir Bilecik TR41 Türkiye Kaynak : Türkiye Bankalar Birliği 20 Kat l m bankalar na ait veriler, çal man n bundan sonraki bölümündeki verilere dahil de ildir. 21 Verilere döviz tevdiat hesaplar, resmi ve ticari kurulu mevduat hesaplar, k ymetli maden ve depo hesaplar, di er kurulu lar ve bankalar mevduat dahildir. 22 Verilere tüm ihtisas kredileri ve ihtisas d krediler dahildir. 23 htisas d krediler; iskonto ve i tira senetleri, ihracat-ithalat kredileri, mali kesime verilen krediler, yurt d krediler, tüketici kredileri, kredi kartlar ve k ymetli maden kredilerinden olu maktad r. 104

6.8.2. Ki i Ba na Ortalama Mevduat ve Kredi Bölge illerinin di er illerle k yaslamas n da içeren ki i ba na ortalama mevduat ve ki i ba na ortalama kredi kullan m na ili kin veriler Tablo 85 te verilmektedir. Tablo 85. Ki i Ba na Ortalama Mevduat ve Kredi (2008) Sıra No İller Kişi Başına Mevduat (TL) Sıra No İller Kişi Başına Kredi (TL) 1 Ankara 16.258 1 İstanbul 9.535 2 İstanbul 15.028 2 Ankara 7.215 3 İzmir 6.872 3 Antalya 5.264 4 Muğla 6.054 4 İzmir 4.843 5 Antalya 5.284 5 Muğla 4.226 6 Eskişehir 5.154 6 Kocaeli 3.829 7 Uşak 4.342 8 Bursa 3.678 8 Bursa 4.232 10 Eskişehir 3.229 46 Bilecik 1.925 24 Bilecik 2.538 - Türkiye Ortalaması 5.852 - Türkiye Ortalaması 4.023 Kaynak : Türkiye Bankalar Birliği Buna göre, Bursa ve Eski ehir in, ki i ba na toplanan mevduat ve ki i ba na kulland r lan kredi miktarlar nda Türkiye de ilk 10 il içinde yer ald görülmektedir. Fakat ki i ba mevduat ve kredi de erleri, tüm TR41 illerinde Türkiye ortalamas n n alt ndad r. 6.9. Ticaret Sektörü Ticaret sektörü, sa lad istihdam ve mallar n etkin bir ekilde pazarlanmas aç s ndan önemli bir sektör olarak kar m za ç kmaktad r. Küresel bazda ya anan geli melere ba l olarak ticaret sektöründe de yeni düzenlemelere ihtiyaç duyulmu tur. Bu amaçla haz rlanan yeni Türk Ticaret Kanunu yasa tasar s, mevcut Türk Ticaret Hukukunun AB hukuku ile uyumlu hale getirilmesi, Basel-2 kriterlerinde öngörülen effafl k ve denetim mekanizmalar n içermesi, uluslararas çerçevede genel kabul görmü finansal raporlama ve muhasebe ilkelerini uygulamaya koymas gibi konularda yenilikler içermekte olup, bölgemizdeki firmalar yak ndan ilgilendirmesi aç s ndan da son derecede önem arz etmektedir. Ayr ca, 1996 y l nda yürürlü e giren Gümrük Birli i (GB) anla mas ülkemiz aç s ndan bir milat olarak kabul edilmektedir. GB sadece sanayi ürünlerini ve i lenmi tar m ürünlerini kapsamakta olup geleneksel tar m ürünleri anla man n kapsam d ndad r. Ülkemiz GB d nda, birçok ülke ile ticaret anla mas imzalam t r. Bunlardan Serbest Ticaret Anla malar m z n (STA) imza ve yürürlük tarihleri Tablo 86 da gösterilmi tir. 105

Tablo 86. Serbest Ticaret Anla malar m z No Ülke mza Tarihi Yürürlü e Giri Tarihi No Ülke mza Tarihi Yürürlü e Giri Tarihi 1 EFTA 10.12.1991 01.04.1992 9 Suriye 22.12.2004 01.01.2007 2 srail 14.03.1996 01.05.1997 10 M s r 27.12.2005 01.03.2007 3 Makedonya 07.09.1999 01.09.2000 11 Arnavutluk 22.12.2006 01.05.2008 4 H rvatistan 13.03.2002 01.07.2003 12 Gürcistan 21.11.2007 01.11.2008 5 Bosna ve Hersek 03.07.2002 01.07.2003 13 Karada 26.11.2008-6 Filistin 20.07.2004 01.06.2005 14 S rbistan 01.06.2009-7 Tunus 25.11.2004 01.07.2005 15 ili 14.07.2009-8 Fas 07.04.2004 01.01.2006 16 Ürdün 01.12.2009 - Kaynak : Dış Ticaret Müsteşarlığı Bursa 6.9.1. TR41 Bölgesi nde Ticaret Bursa, tarihsel süreç içinde oldu u gibi günümüzde önemli bir ticaret merkezi konumundad r. Ula m altyap s n n elveri li olmas, bünyesinde önemli limanlar bar nd rmas, ba ta sanayi sektörü olmak üzere di er sektörlere de lojistik anlamda avantaj sa lamas gibi etkenler kentin ticaret merkezi olmas na yard mc olan önemli etkenler olarak kar m za ç kmaktad r. Haz r giyim ve konfeksiyon odakl tekstil ve otomotiv sanayi, Bursa da ticaretin ekillenmesinde önemli rol oynamaktad r. Bursa da, Bursa Ticaret ve Sanayi Odas na (BTSO) kay tl 2009 y l itibariyle 33.732 üye faaliyet göstermektedir 24. BTSO ya kay tl üye say s 1.000 in üzerinde olan sektörler Tablo 87 de gösterilmi tir. Tablo 87. BTSO ya Kay tl Üye Say s 1.000 in Üzerinde Olan Sektörler (2009) No Sektörler Aktif Üye 1 İnşaat ve Yapı Kooperatifi 5.223 2 Tekstil 4.782 3 Gıda, Tarım, Hayvancılık 3.982 4 Makine Metal Sanayi 2.787 5 Hizmet 2.200 6 Otomotiv Ana ve Yan Sanayi 1.779 7 Hazır Giyim ve Konfeksiyon 1.670 8 Nakliye ve Ulaştırma 1.626 9 Finans 1.281 10 Kimya Sanayi ve Ticareti 1.097 11 Ağaç Orman Ürünleri ve Mobilya 1.083 Kaynak :Bursa Ticaret ve Sanayi Odası 24 Bursa Ticaret ve Sanayi Odas na ait verilerden derlenmi tir. 106

Tablo 87 incelendi inde, Bursa da haz r giyim ve konfeksiyon ile beraber tekstil ticaretinin kentin ticari faaliyetlerinin ekillenmesinde önemli bir yeri oldu u görülmektedir. Ayr ca uluslararas ölçekte, özellikle otomotiv sanayinde, yat r m faaliyetlerinin yo unla mas otomotiv ana ve yan sanayi ile makine metal sanayi sektörlerinin ticari faaliyetlerinin de artmas na katk da bulunmaktad r. Bursa Esnaf ve Sanatkarlar Odalar Birli i ne (BESOB) ba l 107 odaya kay tl toplam 74.482 i yeri faaliyet göstermektedir 25. BESOB a kay tl olup aktif üye say s 1.000 in üzerinde olan oda ve i yeri say lar Tablo 88 de gösterilmi tir. Tablo 88. Bursa daki Üye Say s 1.000 in Üzerinde Olan Esnaf ve Sanatkar Odalar (2010) No Kayıtlı Oda Aktif Üye No Kayıtlı Oda 1 Bursa Kahveciler ve Benzerleri Odası 3.730 12 Bursa Kamyoncular ve Kamyonetçiler EO 1.744 2 Bursa Bakkallar Esnaf Odası 3.275 13 Bursa Tuhafiyeciler ve Benzerleri EO 1.599 3 Orhangazi Esnaf ve Sanatkarlar Odası 2.843 14 Bursa Terzi Kumaşçı Elbiseci ve Şapkacılar ESO 1.509 4 Gemlik Esnaf ve Sanatkarlar Odası 2.619 15 Bursa Demir ve Madeni İşler Sanatkarları EO 1.500 5 Bursa Muhtelif Esnaf ve Sanatkarlar Odası 2.562 16 Mudanya Esnaf ve Sanatkarlar Odası 1.492 6 Bursa Tekel Gazete Bayileri ve Şans Oyunları EO 2.538 17 Bursa Oto Tamircileri Esnaf ve Sanatkarlar Od. 1.339 7 Bursa Servis Aracı İşletme. ve Halk Otobüsçüleri EO 2.528 18 Bursa Berberler Esnaf ve Sanatkarlar Odası 1.291 8 Bursa Lokantacılar Kebapçılar Köfteciler ve Ben.EO 2.294 19 Bursa Seyyar Pazarcılar Esnaf Odası 1.247 9 Bursa Elektronikçiler Esnaf ve Sanatkarlar Od. 1.925 20 Bursa Marangozlar ve Benzerleri ESO 1.182 10 İnegöl Şoförler ve Otomobilciler Esnaf Odası 1.812 21 İznik Esnaf ve Sanatkarlar Odası 1.046 11 Bursa Şoförler ve Otomobilciler Esnaf Odası 1.804 22 İnegöl Marangozlar ve Mobilyacılar ESO 1.016 Kaynak : Bursa Esnaf ve Sanatkarlar Odaları Birliği Eski ehir Eski ehir, tarihsel süreç içerisinde oldu u gibi, günümüzde de ticari hayat n en canl oldu u kentlerden biri olup ç Bat Anadolu nun ticaret merkezidir. Son y llarda sanayile menin büyük bir geli me göstermesi, artan istihdam ve ula m kolayl, ehirdeki ticari hayata canl l k katmaktad r. Co rafi konumunun yaratt avantaj ile Eski ehir, Anadolu nun bat ya aç lan kap s durumundad r. Demiryolu ve Aktif Üye Ula m, tar m, sanayi ve yer alt kaynaklar nda avantajl konumda bulunmas n n yan s ra ilde bulunan üniversitelerin de etkisi ile Eski ehir, ticari bir merkez durumuna gelmi tir. karayollar n n kav a nda olmas, tar mda ve sanayideki geli meler ile yer alt kaynaklar n n zenginli i, Eski ehir i ticari aç dan önemli bir merkez haline getirmi tir. 25 Bursa Esnaf ve Sanatkarlar Odalar Birli i ne ait verilerden derlenmi tir. 107

l genelinde ticaret, kent merkezinde yo unla m t r. Eski ehir genelinde 38 odaya ba l 19.551 üye 26 ile Ticaret Borsas na kay tl 572 üye 27 ticari faaliyetlere katk da bulunmaktad r. Ayr ca, kentteki iki üniversitenin varl ilin ekonomisine büyük katk sa lamaktad r. Eski ehir Esnaf ve Sanatkarlar Odalar Birli i ne kay tl oda ve i yeri say lar Tablo 89 da gösterilmi tir. Tablo 89. Eski ehir deki Esnaf ve Sanatkar Odalar (2010) No 1 Kayıtlı Oda Eskişehir Şoförler ve Otomobilciler Esnaf Odası Aktif Üye 3.448 20 No Kayıtlı Oda Aktif Üye Eskişehir Elektrikçiler Esnaf ve Sanatkarlar Odası 2 Eskişehir Bakkal ve Bayiler Esnaf Odası 1.980 21 Eskişehir Radyo Elektronik Teknisyenleri ESO 254 3 4 Eskişehir Tornacılar ve Oto Tamircileri ESO Eskişehir Servis Aracı İşletmecileri Esnaf Odası 1.060 22 Sivrihisar Şoförler ve Otomobilciler Esnaf Odası 1.008 23 Eskişehir Minibüsçüler Esnaf Odası 231 5 Eskişehir Kahveciler Esnaf Odası 946 24 Çifteler Şoförler ve Otomobilciler Esnaf Odası 230 6 7 8 Eskişehir Berberler ve Kuaförler Es. ve San. Odası Eskişehir Seyyar Tuhafiye ve İşportacılar Esnaf Odası Eskişehir Yaş Sebze Meyve Balıkçılar ve Pazarcılar EO 941 25 Mahmudiye Esnaf ve Sanatkarlar Odası 227 901 26 Beylikova Esnaf ve Sanatkarlar Odası 188 823 27 Sivrihisar Terziler Esnaf ve Sanatkarlar Odası 187 9 Eskişehir Esnaf ve Sanatkarlar Odası 673 28 Eskişehir Hazır Elbiseciler Esnaf Odası 175 10 Eskişehir Umum Lokanta ve Gazinocular Esnaf Odası 617 29 Sivrihisar Demirciler Bakırcılar ve Arabacılar ESO 11 Çifteler Esnaf ve Sanatkarlar Odası 518 30 İnönü Esnaf ve Sanatkarlar Odası 167 12 Eskişehir Demirciler Esnaf Odası 510 31 Eskişehir Saatçiler Esnaf ve Sanatkarlar Odası 165 256 238 168 13 Eskişehir Marangozlar ve Mobilyacılar Es. ve San.Od. 484 32 Eskişehir Ayakkabıcılar Esnaf ve Sanatkarlar Odası 157 14 Seyitgazi Esnaf ve Sanatkarlar Odası 451 33 Sarıcakaya Esnaf ve Sanatkarlar Odası 133 15 Sivrihisar Bakkallar Esnaf Odası 428 34 Mihalgazi Esnaf ve Sanatkarlar Odası 127 16 Eskişehir Emlakçiler Esnaf Odası 420 35 Eskişehir Sucular Esnaf Odası 126 17 Eskişehir Terziler Sanatkarlar Odası 364 36 Eskişehir Halk Otobüsçüler Esnaf Odası 117 18 Eskişehir Pastacılar Fırıncılar ve Kuruyemişçiler ESO 317 37 Eskişehir Kuyumcular Esnaf ve Sanatkarlar Odası 115 19 Mihalıççık Esnaf ve Sanatkarlar Odası 295 38 Eskişehir Kasaplar Esnaf Odası 106 Kaynak : Eskişehir Esnaf ve Sanatkarlar Odaları Birliği 26 Eski ehir Esnaf ve Sanatkarlar Odalar Birli i ne ait verilerden derlenmi tir. 27 Eski ehir Valili i internet sitesi verilerinden derlenmi tir. 108

Bilecik Bilecik, geli mi çevre illerini Anadolu ya ba layan demir ve karayollar n n tam ortas ndad r. Kentin üretim üssü Bozüyük olup ticaret bu ilçede yo unla maktad r. Bilecik te, yer alt kaynaklar ehrin ticaretinde önemli bir paya sahiptir. Bilecik Ticaret ve Sanayi Odas na kay tl 1.095 faal üye 28 ile Bilecik Esnaf ve Sanatkarlar Odalar Birli i ne Geli mi çevre illerini Anadolu ya ba layan demir ve karayollar na yak nl k ile yer alt kaynaklar n n zenginli i Bilecik ilinde ticareti canland ran hususlar olarak ortaya ç kmaktad r. kay tl 13 odaya ba l 6.247 üye 29 faaliyet göstermektedir. Ayr ca, yeni kurulan Bilecik Üniversitesi de ehrin ticari hareketlili in artmas na önemli katk da bulunmaktad r. Bilecik Esnaf ve Sanatkarlar Odalar Birli i ne kay tl oda ve i yeri say lar Tablo 90 da gösterilmi tir. Tablo 90. Bilecik teki Esnaf ve Sanatkar Odalar (2010) No Kayıtlı Oda Aktif Üye 1 Bozüyük Esnaf ve Sanatkarlar Odası 1.298 2 Bilecik Şoförler ve Otomobilciler Esnaf Odası 718 3 Bilecik Yiyecek Maddesi Satan Esnaf Odası 691 4 Bozüyük Şoförler ve Otomobilciler Esnaf Odası 667 5 Söğüt Esnaf ve Sanatkarlar Odası 556 6 Osmaneli Esnaf ve Sanatkarlar Odası 468 7 Bilecik Madeni İşler Sanatkarları Esnaf Odası 465 8 Gölpazarı Esnaf ve Sanatkarlar Odası 378 9 Bilecik Giyim Mensucat ve Sanatkarlar Esnaf Odası 294 10 Pazaryeri Esnaf ve Sanatkarlar Odası 243 11 Pazaryeri Şoförler ve Otomobilciler Esnaf Odası 192 12 Osmaneli Şoförler ve Otomobilciler Esnaf Odası 164 13 Gölpazarı Şoförler ve Otomobilciler Esnaf Odası 113 Kaynak : Bilecik Esnaf ve Sanatkarlar Odaları Birliği TR41 Bölgesi ndeki Esnaf ve Sanatkarlar Odalar Birliklerine kay tl odalar ve üye say lar na ili kin bilgiler Tablo 91 de gösterilmi tir. Tablo 91. Esnaf ve Sanatkar Odalar (2010) Oda Sayısı Aktif Üye Sayısı Bursa 107 74.482 Eskişehir 38 19.551 Bilecik 13 6.247 TR41 158 100.280 TR41 Türkiye Oranı (%) 5,06 5,23 Türkiye 3.123 1.916.897 Kaynak : İl Bazındaki Veriler; İl Esnaf ve Sanatkarlar Odaları Birlikleri. Türkiye Verileri; Türkiye Esnaf ve Sanatkarları Konfederasyonu 28 Bilecik Ticaret ve Sanayi Odas verilerinden derlenmi tir. 29 Bilecik Esnaf ve Sanatkarlar Odalar Birli i verilerinden derlenmi tir. 109

6.9.2. D Ticaret TR41 Bölgesi Türkiye nin önemli d ticaret merkezlerinden biridir. Bölge d ticaret fazlas vererek ülke ekonomisine önemli katk da bulunmaktad r. ekil 43 te, 2001-2009 y llar aras nda bölge baz nda yap lan ihracat ve ithalat miktarlar görülmektedir. ekil 42. Bölge Baz nda D Ticaret (Milyon $) 14.000 12.000 10.000 8.000 6.000 4.000 2.000 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2007 2009 Bölgenin 2009 y l ihracat ülke geneli ihracat n %9,5 ini olu tururken, ithalatta bu oran %5,4 olarak gerçekle mi tir. Bölgedeki toplam d ticaretin %90 n ndan fazlas Bursa dan yap lmaktad r. TR41 İhracat TR41 İthalat Kaynak : Dış Ticaret Müsteşarlığı D Ticaret Müste arl verilerine göre, 2001 y l nda Türkiye genelinde 31.334 milyon dolarl k ihracat yap lm t r. Ayn y lda, TR41 Bölge illerinden gerçekle tirilen ihracat 3.135 milyon dolar ile ülke genelinin %10 unu olu turmaktad r. 2009 y l nda ülke genelindeki ihracat 102.128 milyon dolara ula rken bölge illerindeki ihracat 9.648 milyon dolar olarak gerçekle mi tir. Bu rakam n ülkedeki toplam ihracat n yakla k %9,5 ini olu turdu u görülmektedir. Dönem içinde, bölgedeki ihracat miktar ciddi bir art ya arken, ülke geneli ihracat içindeki pay az da olsa azalm t r. Bu durum, ülke genelindeki ihracat art n n bölge geneli ihracat art ndan daha fazla oldu unu göstermektedir. thalatta da ihracata benzer bir durum ortaya ç kmaktad r. 2001 y l nda ülke genelinde gerçekle en ithalat toplam 41.399 milyon dolard r. Bölge illerinden yap lan toplam ithalat ise 2.273 milyon dolar ile ülke genelinin %5,6 s n olu turmaktad r. 2009 y l nda ülke genelinde toplam ithalat 140.899 milyon dolar olarak gerçekle irken, bölge illeri 7.539 milyon dolarl k ithalat ile ülke genelinin yakla k %5,4 ünü olu turmaktad r. Bölgedeki d ticaretin yakla k % 94 ü Bursa dan gerçekle tirilmektedir. 110

Tablo 92. Bölge llerinde Gerçekle en hracat ve thalat (Milyon $) 2005 2006 2007 2008 2009 İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat Bursa 5.732 5.236 7.351 6.193 9.049 7.630 11.104 8.722 9.057 7.079 Eskişehir 269 263 352 326 506 388 607 497 558 413 Bilecik 34 48 45 71 55 49 55 63 33 47 Kaynak : Dış Ticaret Müsteşarlığı Tablo 92 ye göre 2005 y l nda bölge illerinden yap lan toplam ihracat n % 95 i, toplam ithalat n ise % 94 ü Bursa dan gerçekle tirilmi tir. 2009 y l verileri incelendi inde yine benzer bir tablo kar m za ç kmaktad r. ekil 44 te 2009 y l nda bölge illerinin ihracat ve ithalat rakamlar ndaki paylar verilmi tir. ekil 43.Bölge llerinin hracat ve thalat Paylar (2009) %5,8 %0,3 %5,5 %0,6 %93,9 %93,9 İhracat Bursa Eskişehir Bilecik İthalat Bursa Eskişehir Bilecik Kaynak : Dış Ticaret Müsteşarlığı Bölge illerindeki ihracat n di er illerle k yaslamas Türkiye hracatç lar Meclisi (T M) verilerine göre 2009 y l nda ülke genelinde yap lan ihracatta Bursa 2., Eski ehir 17., Bilecik 52. S rada yer almaktad r. Tablo 93. Ülke hracat nda lk 10 l S ra No l Tutar (Milyon $) 2004 2009 Ülke Geneline Oran (%) S ra No l Tutar (Milyon $) Ülke Geneline Oran (%) 1 stanbul 36.163 56,68 1 stanbul 45.800 47,18 2 Bursa 4.802 7,53 2 Bursa 9.318 9,6 3 zmir 4.699 7,36 3 Kocaeli 6.646 6,85 4 Manisa 2.327 3,65 4 zmir 6.422 6,62 5 Kocaeli 2.213 3,47 5 Ankara 4.508 4,64 6 Ankara 2.108 3,3 6 Gaziantep 3.260 3,36 7 Sakarya 2.077 3,26 7 Manisa 3.126 3,22 8 Gaziantep 1.273 1,99 8 Denizli 1.740 1,79 9 Denizli 1.187 1,86 9 Sakarya 1.715 1,77 10 Adana 806 1,26 10 Hatay 1.442 1,49 20 Eski ehir 205 0,32 17 Eski ehir 570 0,59 43 Bilecik 30 0,05 52 Bilecik 48 0,05 - Türkiye 63.799 - - Türkiye 97.074 - Kaynak : Türkiye İhracatçılar Meclisi 111

Bölge illerinin en çok ihracat yapt ülkeler Tim in 2009 y l verilerine göre, Bursa dan en çok ihracat yap lan ülke Fransa iken; Eski ehir ve Bilecik ten büyük ölçüde Amerika Birle ik Devletleri ne (ABD) ihracat yap lmaktad r. Bölge geneli olarak incelendi inde ihracat n büyük oranda Euro bölgesine yönelik olarak gerçekle ti i görülmektedir. Bölge illerinden ihracat yap lan ülkelere ili kin veriler Tablo 94 te gösterilmi tir. Tablo 94. Bölge hracat nda lk 10 Ülke (2009) Ülke Bursa Eski ehir Bilecik Tutar (Milyon $) Ülke Tutar (Milyon $) Ülke Tutar (Milyon $) Fransa 2.281 ABD 168 ABD 3,5 talya 1.345 Almanya 68 srail 3,3 Almanya 930 Fransa 43 Yunanistan 3,1 Belçika 460 Avusturya 33 Almanya 3,1 Romanya 442 talya 29 spanya 3,0 ngiltere 430 ngiltere 27 ngiltere 2,2 Slovenya 423 spanya 15 Gürcistan 2,0 Cezayir 261 B.A. Emirlikleri 14 Hollanda 2,0 Rusya 173 Romanya 13 Suriye 2,0 ran 171 Belçika 9 talya 2,0 Kaynak : Türkiye İhracatçılar Meclisi TR41 Bölgesi nde ihracat n büyük ço unlu u Euro bölgesine yap lmaktad r. ller baz nda ise Bursa dan en çok ihracat yap lan ülke Fransa iken Amerika Birle ik Devletleri Eski ehir ve Bilecik ten yap lan ihracatta ilk s rada yer almaktad r. Bölge illerinde ihracatç ve ithalatç firma say lar T M in 2008 y l verilerine göre, ülke genelinde en çok ihracat yapan ilk 1.000 firma içinde Bursa dan 55, Eski ehir den 7 firma bulunmaktad r. Bilecik te faaliyet gösterip listeye giren ihracatç firma bulunmamaktad r. Tablo 95. lk 1000 hracatç n n llere Da l m ller 2008 stanbul 503 zmir 65 Bursa 55 Ankara 48 Gaziantep 48 Kocaeli 47 Denizli 28 Manisa 18 Hatay 16 Adana 15 Eski ehir 7 Di er ller 150 Kaynak : Türkiye İhracatçılar Meclisi 112

Tablo 96. l Baz nda hracatç ve thalatç Firma Say lar 2005 2006 2007 2008 2009 hracat thalat hracat thalat hracat thalat hracat thalat hracat thalat Bursa 2.374 2.124 2.572 2.267 2.939 2.563 2.804 2.489 2.901 2.348 Eski ehir 218 235 224 244 243 250 241 261 242 231 Bilecik 35 35 37 38 44 37 44 41 40 37 TR41 2.627 2.394 2.833 2.549 3.226 2.850 3.089 2.791 3.183 2.616 TR41 Türkiye Oran (%) 6,23 4,67 6,42 4,74 6,68 4,84 6,42 4,83 6,55 4,75 Türkiye 42.138 51.287 44.159 53.765 48.265 58.902 48.143 57.785 48.586 55.017 Kaynak : Dış Ticaret Müsteşarlığı Bölge illerinde sektörel bazl ihracat T M verilerine göre haz rlanan a a daki tablolarda, sanayi ana kalemi içinde görülen haz r giyim ve konfeksiyon mamulleri, alt ba l k olarak tekstil mamulleri yerine sanayi mamulleri içinde yer almaktad r. Ayn zamanda, a a daki tablolarda Tekstil Mamulleri olarak geçen alt kalemin orijinal ifadesi ise T M verilerinde Tar ma Dayal lenmi Ürünler dir. Tablo 97. Bursa hracat n n Sektörel Da l m (2009) Sektör hracat ($) Sektör hracat ($) I.Sanayi 8.840.905.026 III.Tar m 394.112.837 A.Tekstil Mamulleri 834.494.101 A.Bitkisel Ürünler 201.625.681 Tekstil ve Hammaddeleri 788.536.625 Hububat,Bakliyat,Ya l Tohumlar 17.120.520 Deri ve Deri Mamulleri 10.574.809 Ya Meyve ve Sebze 41.844.868 Hal 35.382.666 Meyve Sebze Mamulleri 113.011.640 B.Kimyevi Mamuller 163.647.878 Kuru Meyve ve Mamulleri 3.278.553 Kimyevi Maddeler ve Mamulleri 163.647.878 F nd k ve Mamulleri 348.246 C.Sanayi Mamulleri 7.842.763.047 Zeytin ve Zeytinya 25.659.471 Haz r giyim ve Konfeksiyon 565.054.467 Tütün 0 Ta t Araçlar ve Yan Sanayi 6.268.755.399 Kesme Çiçek 362.383 Elektrik-Elektronik,Makine ve Bili im 160.331.653 B.Hayvansal Ürünler 27.808.425 Makine ve Aksamlar 395.018.943 Su Ürünleri ve Hayvansal Mamuller 27.808.425 Demir ve Demir D Metaller 227.861.619 C.A aç ve Orman Ürünleri 164.678.731 Demir Çelik Ürünleri 209.534.727 A aç Mamulleri ve Orman Ürünleri 164.678.731 Çimento ve Toprak Ürünleri 14.704.074 De erli Maden ve Mücevherat 1.408.389 Di er Sanayi Ürünleri 93.777 II.Madencilik 82.724.571 Madencilik Ürünleri 82.724.571 Kaynak : Türkiye İhracatçılar Meclisi Tablo 97 ve ekil 45 incelendi inde, Bursa ihracat n n büyük oranda ta t araçlar ve yan sanayide yo unla mas nda, bu alanda uluslararas ölçekte üretim yapan büyük otomobil firmalar n n ve buna ba l olarak otomotiv yan sanayinin en önemli etken oldu u anla lmaktad r. Eski ehir ihracat nda sanayi mamullerinin önemli bir pay bulunmaktad r. Özellikle makine ve aksamlar, elektrikli ve elektriksiz ev aletleri, makine ve bili im sektörlerinin toplam ihracata katk s büyüktür. 113

Tablo 98. Eski ehir hracat n n Sektörel Da l m (2009) Sektör hracat ($) Sektör hracat ($) I.Sanayi 491.555.637 III.Tar m 31.453.791 A.Tekstil Mamulleri 3.516.186 A.Bitkisel Ürünler 7.676.892 Tekstil ve Hammaddeleri 2.610.771 Hububat,Bakliyat,Ya l Tohumlar 6.024.082 Deri ve Deri Mamulleri 872.770 Ya Meyve ve Sebze 380.728 Hal 32.645 Meyve Sebze Mamulleri 357.194 B.Kimyevi Mamuller 32.222.360 Kuru Meyve ve Mamulleri 781.225 Kimyevi Maddeler ve Mamulleri 32.222.360 F nd k ve Mamulleri 93.606 C.Sanayi Mamulleri 455.817.092 Zeytin ve Zeytinya 40.057 Haz r giyim ve Konfeksiyon 45.112.204 Tütün 0 Ta t Araçlar ve Yan Sanayi 63.790.210 Kesme Çiçek 0 Elektrik-Elektronik,Makine ve Bili im 81.803.281 B.Hayvansal Ürünler 0 Makine ve Aksamlar 182.684.976 Su Ürünleri ve Hayvansal Mamuller 0 Demir ve Demir D Metaller 56.861.117 C.A aç ve Orman Ürünleri 23.776.899 Demir Çelik Ürünleri 2.936.010 A aç Mamulleri ve Orman Ürünleri 23.776.899 Çimento ve Toprak Ürünleri 22.167.244 De erli Maden ve Mücevherat 375.484 Di er Sanayi Ürünleri 86.567 II.Madencilik 46.552.471 Madencilik Ürünleri 46.552.471 Kaynak : Türkiye İhracatçılar Meclisi Bilecik te ise madencilik mamulleri ihracat n n öne ç kt görülmektedir. Bilecik kent merkezi ile Sö üt ve Gölpazar ilçelerinde bulunan zengin mermer yataklar, Bilecik mermer ve seramik sektörünün geli mesinde önemli rol oynamaktad r. Ayr ca sanayi çimento ve toprak ürünleri ihracat n n da pay n n büyük oldu u görülmektedir. Tablo 99. Bilecik hracat n n Sektörel Da l m (2009) Sektör hracat ($) Sektör hracat ($) I.Sanayi 21.090.617 III.Tar m 6.074.774 A.Tekstil Mamulleri 0 A.Bitkisel Ürünler 4.346.985 Tekstil ve Hammaddeleri 0 Hububat,Bakliyat,Ya l Tohumlar 0 Deri ve Deri Mamulleri 0 Ya Meyve ve Sebze 0 Hal 0 Meyve Sebze Mamulleri 4.187.307 B.Kimyevi Mamuller 16.131 Kuru Meyve ve Mamulleri 159.678 Kimyevi Maddeler ve Mamulleri 16.131 F nd k ve Mamulleri 0 C.Sanayi Mamulleri 21.074.485 Zeytin ve Zeytinya 0 Haz r giyim ve Konfeksiyon 0 Tütün 0 Ta t Araçlar ve Yan Sanayi 0 Kesme Çiçek 0 Elektrik-Elektronik,Makine ve Bili im 3.210 B.Hayvansal Ürünler 1.507.177 Makine ve Aksamlar 375.510 Su Ürünleri ve Hayvansal Mamuller 1.507.177 Demir ve Demir D Metaller 862.570 C.A aç ve Orman Ürünleri 220.612 Demir Çelik Ürünleri 63.241 A aç Mamulleri ve Orman Ürünleri 220.612 Çimento ve Toprak Ürünleri 19.769.955 De erli Maden ve Mücevherat 0 Di er Sanayi Ürünleri 0 II.Madencilik 21.124.050 Madencilik Ürünleri 21.124.050 Kaynak : Türkiye İhracatçılar Meclisi ekil 44. Bölge lleri hracat (2009) Bursa Eskişehir Bilecik Sanayi % 94,88 Tarım % 4,23 Sanayi % 86,30 Tarım % 5,52 Sanayi % 43,68 Tarım % 12,58 Kaynak : Türkiye İhracatçılar Meclisi Madencilik % 0,9 Madencilik % 8,17 114 Madencilik % 43,74

6.10. Ula m ve Lojistik Ula m insanlar n, kaynaklar n, ürünlerin ve bilginin bir yerden bir yere ta nmas n ifade eder. Lojistik ise bunlar n ihtiyaç duyulan zamanda do ru yerde olmas n sa layan bir araçt r. Dokuzuncu Kalk nma Plan nda da bahsedildi i üzere dünyada ticaretin serbestle mesiyle birlikte rekabetin artmas ve küresel/bölgesel ölçekte organizasyonlar n a rl k kazanmas yla ta ma mesafelerinin uzamas, h z unsurunu ve ula m altyap s n n gereklili ini öne ç kartmaktad r. Kaynaklar n ve ürünlerin tam zaman nda ve dü ük maliyetle al c lara ula t r lmas gere i lojisti in önemini art rmaktad r. Dünya Bankas 'n n Lojistik Performans Endeksi Raporu, Türkiye'nin ta mac l k ve lojistik sektörüyle ilgili ipuçlar vermektedir. Tablo 100 de de görüldü ü üzere bu s ralamada 5 üzerinden ald 3.22 lik genel puan ile Türkiye, 155 ülke aras nda 39. s rada yer alm t r. Tablo 100. Lojistik Performans Endeksi (2010) Kaynak: Dünya Bankası Ülke 2010 LPE 2007 LPE Ad LPE s ra LPE Puan LPE s ra LPE Puan Almanya 1 4,11 3 4,1 Singapur 2 4,09 1 4,19 spanya 25 3,63 26 3,52 Türkiye 39 3,22 34 3,15 Yunanistan 54 2,96 29 3,36 Türkiye S naî Kalk nma Bankas (TSKB) nin haz rlad 2009 Lojistik Sektör Raporu na göre, Türkiye de d ticaret yapan yakla k 50.000 irket bulunmaktad r. Bu irketlerin yakla k 5.000 i 1 milyon dolar n üzerinde d ticaret hacmine sahiptir. Tablo 101. D Ticarette Kullan lan Ta ma Modu Oranlar (2010, %) Y l Deniz Yolu Karayolu Hava Yolu Demir Yolu Di er 2000 49 37 10 0 3 2004 55 32 10 1 2 2008 57 28 8 1 6 2009 5 31 9 1 5 Kaynak: T.C. Başbakanlık Gümrük Müsteşarlığı D ticaret irketlerine yönelik lojistik hizmetleri sa layan yakla k 2.000 gümrükleme irketi, 1.200 uluslararas kara ta mac l k irketi, 1.000 uluslararas denizcilik irketi, 250 ta ma i leri organizatörü irket ve 250 civar nda antrepo bulunmaktad r. Türkiye de yolcu ve yük 115

ta mac l nda kullan lan en yayg n ula m yolu karayoludur. D ticarette ise Tablo 101 de verildi i üzere denizyolu ta mac l ön plandad r. 6.10.1. Bölgede Lojistik Sektörüne Genel Bak Bursa, Eski ehir ve Bilecik illeri co rafi konumlar nedeniyle lojistik aç dan birbirinden farkl özelliklere sahiptir. Harita 5 te de görüldü ü üzere, Bursa ili denizyolu ve karayolu ta mac l nda geli mi iken, Eski ehir ile Bilecik te karayolu ve demiryolu ta mac l ndan söz etmek mümkündür. Bölgede lojistik sektörü, fiziki altyap ba ta olmak üzere temel yap sal eksiklikler nedeniyle sorunlar ya amaktad r. En önemli sorun, üretim yerlerinden deniz, demiryolu ve havayolu terminallerine eri imdeki s k nt lard r. Lojistik altyap eksiklikleri operasyon maliyetlerinin ve sürelerinin uzamas na, operasyon kalitesinin ve lojistik Bölge illerinden Bursa da denizyolu ve karayolu ta mac l ön planda iken, Eski ehir ve Bilecik te karayolu ve demiryolu ta mac l geli mi tir. Bölgede genel olarak denizyolu, demiryolu, ve havayolu terminallerine eri imlerdeki zorluklar lojistik sektörünün ba l ca problemleri aras ndad r. standartlar n dü mesine neden olmaktad r. Ayr ca bu yetersizlikler reel sektöre ek ta mac l k maliyetleri kadar i kay plar da getirmekte ve büyük pazarlara yak n olma avantaj n azaltmaktad r. Lojistik altyap eksikliklerinin giderilmesi yönünde Marmara Bölgesi nde ula m, liman ve lojistik köyler konusunda son y llarda baz çal malar yap lmaktad r. Bölge illerinden Eski ehir ve Bilecik için Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryollar (TCDD) taraf ndan planlanan lojistik köy projeleri mevcuttur. Lojistik köyler, lojistik ve ta mac l k irketleri ile ilgili resmi kurumlar n içinde yer ald, her türlü ula t rma moduna etkin ba lant lar olan, depolama, bak m-onar m, yükleme-bo altma, elleçleme, tart, yükleri bölme, birle tirme, paketleme gibi faaliyetlerin gerçekle tirildi i alanlard r. Eski ehir Lojistik Merkezi ile 1,4 milyon ton ta ma kapasitesi ve 769 bin m² lojistik alan, Bilecik Lojistik Merkezi ile de 1,9 milyon ton ta ma kapasitesi ve 132 bin m² lojistik alan kazand r lmas hedeflenmektedir. Limanlara, demiryolu ve havayolu ba lant lar n n gerçekle tirilmesi ile maliyetlerin dü mesi sonucu ithalat ve ihracat h zla artacakt r. Bu kapsamda Band rma, Bursa, negöl ve Osmaneli demiryolu projeleri, karayolu ile ilgili olarak da Gebze Körfez geçi i, Bursa- zmir otoyolu projesi lojistik sektörünü olumlu etkileyecek projelerdir. Karayollar Genel Müdürlü ü 116

(KGM) nden al nan bilgiye göre; zmit Körfez Geçi i ve Bursa-Bal kesir- zmir Otoyolu, karayoluyla 6,5 saat olan stanbul- zmir aras seyahat süresini 3,5 saate indirerek, stanbul- zmir aras n 140 km k saltacakt r. zmit Körfez Geçi i, Gebze'den ba layacak ve Körfez'i köprüyle geçerek Orhangazi'ye ba lanacakt r. Antrepo, gümrük gözetimi alt nda bulunan e yan n konuldu u yerlerdir. Bölgedeki antrepo bilgileri Bursa Gümrük ve Muhafaza Ba müdürlü ü nden Bursa ve Eski ehir illeri için al nm t r. Bilecik te antrepo bulunmamaktad r. Bursa da 18.579 m², Gemlik te 243.564 m² ve Mudanya da 27.192 m² genel ve özel toplam 60 tane, Eski ehir de ise toplamda 8.918 m² lik genel ve özel toplam 11 tane antrepo bulunmaktad r. Ayr ca, Bölgede lojistik e itimleri önemli yer tutmaktad r. Eski ehir Meslek Yüksekokulu nda 2009 y l nda Lojistik e itim program aç lm t r. BTSO ile U B de lojistik sektörüyle ilgili e itimler vermekte, seminerler ve toplant lar düzenlemektedir. 117

Harita 5. Ulaşım Ağları ve Yerleşimlerin Nüfus Dağılımı 118

6.10.2. Karayolu Ta mac l Karayolu ta mac l dünya lojistik sektöründe %40, Türkiye de ise %50 nin üzerinde bir paya sahiptir. Türkiye de denizyoluyla yap lan ihracat ve ithalatlar n, üretici-liman eri imleri ile yolcu ta mac l n n %95 i, yük ta mac l n n ise %92 si karayoluyla gerçekle tirilmektedir 30. Tablo 102 de mevcut karayolu uzunluklar verilmektedir. Tablo 102. Karayolu Uzunluklar (2010, km) Asfalt Yollar Bölünmü Yollar Otoyol Bursa 1.093 323 65 Eski ehir 847 275 0 Bilecik 430 105 0 TR41 2.370 703 65 Türkiye 58.463 14.458 2.010 Kaynak: KGM Devlet ve İl Yolları Envanteri Karayollar ndaki en büyük sorun yol ve trafik güvenli ini sa lamakt r. Ülkemizde trafik kazalar ndan kaynaklanan yolcu-km ba na dü en ölü say s AB ortalamas n n oldukça üzerindedir. Tablo 103 te 2008 y l kaza, ölü ve yaral say lar bulunmaktad r. Tablo 103.Trafik Kaza, Ölü ve Yaral Say s (2008) Kaza Say s Ölü Say s Yaral Say s Bursa 3.879 132 5.991 Eski ehir 1.611 59 2.900 Bilecik 443 27 819 TR41 5.933 218 9.710 Türkiye 104.212 4.236 184.468 Kaynak: TÜİK Bölgesel Göstergeler Buna göre TR41 Bölgesi, Türkiye geneli kaza ve yaral say s nda 7. s rada, ölü say s nda ise 6. s rada yer almaktad r. Karayollar ndaki trafik yo unlu unu gösteren Harita 5 te TR41 Bölgesi yol kullan m s kl aç s ndan dikkat çekmektedir. Harita 6. Karayollar Kullan m Yo unluk Haritas (2009) Kaynak: Karayolları Genel Müdürlüğü 30 KGM-Stratejik Plan, 2006-2010. 119

Türkiye genelinde Uluslararas Nakliyeciler Derne i ne (UND) kay tl 915 lojistik ta mac l k firmas ndan 15 i Bursa da, 4 tanesi de Eski ehir de bulunmaktad r. Tablo 104 te karayolu ta mac l nda gerçekle en ithalat ve ihracat rakamlar ile t r say lar verilmi tir. Tablo 104. Karayollar nda Gerçekle en thalat - hracat statistikleri (2009) 2009 2008 thalat($) hracat($) Gelen T r Giden T r thalat($) hracat($) Gelen T r Giden T r Bursa 1.053.898.846 1.591.367.058 13.240 23.866 1.521.897.600 2.052.958.072 43.051 55.931 Eski ehir 278.038.433 346.255.565 1.500 4.101 395.234.701 363.912.634 2.634 5.833 Kaynak: Bursa Gümrük ve Muhafaza Başmüdürlüğü (Bilecik ili verilerine ulaşılamamıştır.) Tablo 105 te 2009 y l na ait otoyollar ve devlet yollar n n illere göre ta t-km, yolcu-km ve tonkm de erleri verilmi tir. Tablo 105. Karayollar Üzerindeki Seyir ve Ta malar (2009, km) Ta t Yolcu Ton Otoyol Devlet Yolu Otoyol Devlet Yolu Otoyol Devlet Yolu Bursa 280.206 2.448.546 1.009.226 6.780.019 983.955 5.027.279 Eski ehir 974.869 3.258.747 2.757.251 Bilecik 502.004 1.342.680 1.838.957 TR41 280.206 3.925.419 1.009.226 11.381.446 983.955 9.623.487 Türkiye 13.908.000 58.524.000 47.481.000 164.983.000 40.515.000 135.940.000 Kaynak: Strateji Geliştirme Başkanlığı, Ulaşım ve Maliyet Etütleri Şube Müdürlüğü Bölgede lojistik sektörünün Bursa ilinde yo unla t görülmektedir. Bursa da sanayinin geli mi olmas ve özellikle büyük otomobil fabrikalar n n yer almas Bursa y karayolu ta mac l nda önemli bir konuma getirmi tir. 6.10.3. Denizyolu Ta mac l Ucuz navlun, güvenli ta mac l k, çok çe itli yükler için büyük hacimler sunmas gibi avantajlar Denizyolu ta mac l n, uluslararas ta mac l kta di er modlara göre öne ç karmaktad r. Denizyolu lojistik yük ak lar genellikle karayolu ile desteklenmektedir. Bursa, lojistik sektör çe itlili i bak m ndan oldukça zengin bir ildir. Bursa ili s n rlar içinde yer alan limanlar unlard r: Gemport Liman, Borusan Lojistik Liman, Roda Liman, Gemlik Gübre R ht m, BP skelesi, Gemlik Belediye skelesi, Marmara Kimya Sanayi ve Mudanya Liman. Tablo 106 da Gemlik limanlar ve Mudanya Liman na ait yükleme ve bo altma bilgileri verilmektedir. Limanlardaki hareket toplam ihracatta Türkiye nin %5 i, ithalatta ise %3,5 i oran ndad r. 120

Tablo 106. Limanlar Baz nda thalat- hracat Miktarlar (2008, Ton) Liman Ad D Tic. Türü Genel Kargo Kat Dökme Yük Konteyn r S v Dökme Yük Di er Toplam Gemlik 421.016 335.127 2.746.810 60 672 3.503.685 Mudanya hracat 2.115 211.576 0 0 0 213.691 TR41 423.131 546.703 2.746.810 60 672 3.717.376 Türkiye 6.237.144 33.424.335 25.422.389 8.151.113 10.197 73.245.178 Gemlik 1.881.754 1.249.183 1.763.629 233.036 50 5.127.652 Mudanya thalat 22.124 162.105 0 0 0 184.229 TR41 1.903.978 1.411.288 1.763.629 233.036 50 5.311.881 Türkiye 12.104.902 71.336.973 24.655.826 43.452.536 3.513 151.553.749 Kaynak: T.C. Başbakanlık Denizcilik Müsteşarlığı Bursa daki limanlar n yük hacmi, Marmara Bölgesi nin %8-10 u, Türkiye nin ise %4 ü civar ndad r. Tablo 107 de y llara göre TR41 Bölgesi ndeki denizyolu ta mac l n n detaylar verilmektedir. Tablo 107. Denizyolu Ta mac l nda Y llara Göre Da l m (2008, Ton) Liman Ad 2004 2005 2006 2007 2008 Gemlik 8.960.111 8.250.148 8.623.007 9.165.422 9.437.400 Mudanya 661.887 646.182 534.262 499.527 409.215 TR41 9.621.998 8.896.330 9.157.269 9.664.949 9.846.615 Marmara Bölgesi 92.668.895 96.402.960 107.485.417 118.425.355 121.515.355 Türkiye 211.535.099 214.353.527 244.466.347 286.274.648 314.603.062 Kaynak: TC. Denizcilik Müsteşarlığı Denizyolu ile yolcu ta mac l 2007 y l nda faaliyete geçen Bursa Güzelyal H zl Feribot skelesi nden sa lanmaktad r. stanbul Deniz Otobüsleri A.. ( DO) taraf ndan düzenli olarak gerçekle tirilen Bursa- stanbul h zl feribot seferleri, 225 araç ve 1.200 yolcu kapasiteli önemli bir denizyolu ula m sistemidir. 6.10.4. Havayolu Ta mac l Havayolu ta mac l genellikle uzak mesafeye pahada yüksek, yükte hafif mallar n ta nmas nda kullan lmaktad r. Havayolu kargo ta mac l yüklerin ta nmas nda en h zl çözümü sunmakla birlikte birim ta mac l k ba na en yüksek maliyete sahiptir. Bölgede Bursa ve Eski ehir illerinde olmak üzere 2 havaalan bulunmaktad r. Bu havaalanlar genel olarak yolcu trafi ine hizmet etmekte, yük ta mac l nda etkin kullan lmamaktad r. Bursa Yeni ehir Havaalan : Sivil-askeri amaçla kurulan havaalan n n ehre uzakl 50 km olup 2993x45 ve 2993x30 metre boyutlar nda iki adet beton kaplama pisti bulunmaktad r. Yolcuya aç k iç ve d hat kullan m alan 5.600 m² olup, 1.500.000 yolcu/y l kapasiteye sahiptir. 2010 y l nda yurtiçi seferler art r lm ve yurtd seferlere ba lanm t r. 121

Eski ehir Anadolu Havaalan : Eski ehir Anadolu Havaalan, Anadolu Üniversitesi Sivil Havac l k Yüksekokulu na aittir ve üniversite taraf ndan i letilmektedir. 21 Haziran 2007 tarihinde THY, stanbul Atatürk Havaliman ndan Eski ehir e kar l kl seferler ba latm t r. Tablo 108 de bölgeye ait uçu verileri gösterilmektedir. Tablo 108. Tüm Uçu ve Yolcu Trafi i (2009) Yolcu+Ticari Uçu Say lar Gelen+Giden Yolcu Say s ç Hat D Hat Toplam ç Hat D Hat Toplam Bursa 1.978 250 2.228 60.129 13.277 73.406 Eski ehir 7.161 402 7.563 39.994 38.329 78.323 Bilecik 0 0 0 0 0 0 TR41 9.139 652 9.791 100.123 51.606 151.729 Türkiye 419.422 369.047 788.469 41.226.959 44.281.549 85.508.508 Kaynak: Devlet Hava Meydanları İşletmesi TR41 Bölgesi nde Bursa ve Eski ehir de birer adet havaalan bulunmakla beraber etkin olarak kullan lmamaktad r. 6.10.5. Demiryolu Ta mac l Demiryolu a uzunlu u aç s ndan Türkiye, AB üyesi ülkelere göre en az uzunlu a sahiptir. Cumhuriyet döneminde demiryolu yap m na önem verilmi ancak 1950 lerden sonra demiryolu yap m azalm t r. 2003 y l ndan itibaren demiryollar na tekrar a rl k verilmeye ba lanm t r 31. 2009 y l TCDD verilerine göre demiryolu uzunlu u Tablo 109 da verilmi tir. Tablo 109. Demiryolu Ana Hat Uzunlu u (2009, km) Tek Hat 2.3.4. Hat Toplam Bursa* 16 0 16 Eski ehir** 188 21 209 Eski ehir-yht** 116 116 232 Bilecik** 98 12 110 TR 41 418 149 567 Türkiye 8.440 640 9.080 (* İl merkezinden geçen demiryolu ** İl sınırlarından geçen demiryolu) Kaynak: TCDD 2005-2009 İstatistik Yıllığı Demiryolu ta mac l, düzenli ve periyodik hizmet sunmas, ta ma güvenli inin yüksek olmas özellikle a r ve hacimli yükler için uzun mesafeli ta malarda ciddi maliyet avantaj sa lamas sebebiyle lojistik sektöründe önemli bir yere sahiptir. Demiryolu ile yolcu ula m nda temel kriteri ehir merkezlerini birbirine ba layan hatlar olu tururken, yük ta mac l nda merkezler yerine sanayi kümeleri ile terminallerin birle tirilmesi önceliklidir. Bursa il s n rlar içinde rayl sistem bulunmakta ve yolcu ta mac l nda kullan lmaktad r. Mevcut rayl sistemin Yalova, 31 Ula t rma Bakanl Stratejik Plan, 2009-2013. 122

Mudanya ve Görükle istikametlerinde uzat lmas yla kent içi trafikte büyük bir rahatlama sa lanacakt r. Harita 7. Devlet Demiryollar ebekesi (2009) Kaynak: TCDD İstatistik Yıllığı 2005-2009 Eski ehir demiryolu bak m ndan önemli bir kav aktad r. 1892 y l nda i letmeye aç lan Eski ehir Gar n n önemli noktalar ile ba lant s bulunmaktad r. Eski ehir ili s n rlar içinde stanbul Ankara, stanbul Denizli, stanbul Konya, Ankara zmir, Eski ehir zmir, Eski ehir Konya güzergâh nda çal an yolcu trenleri mevcuttur. Gar y ll k 563.200 yolcu kapasitelidir. Gar n bar nd rma imkan gar ve ambar yollar dahil 30.000 ton ve 2.420 dingildir. 2008 y l nda çal an yük tren say s 4.510 dur. 2008 y l içerisinde toplam 3.512.070 ton yük ta nm t r. Bilecik ili dahilinde demiryolu ile kent içi ta mac l k yap lmamaktad r. Demiryolu ta mac l Bilecik merkez, Bozüyük, Osmaneli ve güzergâh üzerindeki köylerde mevcuttur. Ankara- stanbul demiryolunun 86.750 metresi Bilecik il s n rlar içerisinden geçmektedir. Projelendirilmi Yüksek H zl Tren (YHT) hatlar ndan Ankara-Eski ehir hatt n n tamamlanmas Eski ehir aç s ndan çok büyük bir geli me olmu tur. TCDD; Ankara- stanbul h zl tren hatt n n, Bilecik'ten Bursa'ya da ba lanmas n sa layacak projeyi 2010 y l nda ba latmay ve 4 y lda bitirmeyi hedeflemektedir. Bursa ba lant s n n 45 km lik Bilecik-Yeni ehir ve 80 km lik Yeni ehir-bursa olarak iki etapta çal lmas planlanmaktad r. 123

6.10.6. Kent içi Ula m Co rafi konumu, ula labilirli i, h zl sanayile me süreci ile Bursa nüfusu 1960 lardan sonra h zla artm t r. Bursa da önemli bir sorun haline gelen kent içi ula m nda otobüs hatlar ile ba lant l Hafif Rayl Sistem (HRS) kullan lmaktad r. Ayr ca minibüsler, taksi dolmu lar ve özel otolar da önemli ula m araçlar ndand r. HRS, kentteki yo un yerle imlerin, merkez ve sanayi ba lant lar n n sa lanmas nda etkin olurken, daha esnek olan di er ula m sistemi ise, az yo unluklu bölgelerin ula m taleplerini kar lamada kullan lmaktad r. Bursa da toplu ta mac l kla günde 1 milyonun üstünde yolcu ta nmaktad r. Günlük yolculuklar n % 90 toplu ta mac l kla gerçekle tirilmektedir. Ayr ca kamu kurulu lar ve büyük endüstri kurulu lar nca kendi çal anlar n ta mak üzere çal t r lan servisler de mevcuttur. Bursa ili ehir içi trafi inde, Kestel-Görükle ve Ovaakça-Santral Garaj güzergâhlar büyük bir trafik yükü yaratmaktad r. Günümüzde Ankara-Bursa ve stanbul- zmir devlet karayollar n n yerle ik doku içinde kalmas ve kent içi trafi ini art rmas na yeni kav aklar n Bölgede kent içi ula mda Bursa ve Eski ehir illerinde, rayl sistem önemli bir yere sahiptir. (Acemler, Y ld r m, Merinos, Ba larba ) yap lmas ve Çevre yolunun faaliyete geçmesiyle k smen çözüm bulunmu tur. Bursa ili metropoliten alan içerisindeki ana ula m akslar ; Bursa- Ovaakça, Bursa-Mudanya, Bursa-Gürsu-Kestel, Bursa-Görükle dir. Bursa da trafik yo unlu unun en fazla oldu u yollar ise Yalova-Orhangazi, Gemlik-Bursa-Karacabey- M.Kemalpa a yollar d r. Eski ehir de kent içi ta mac l kta Eski ehir Hafif Rayl Sistemi (ESTRAM), belediye ve halk otobüsleri, minibüsler, taksi dolmu lar ve servis araçlar kullan lmaktad r. Aral k 2004 te faaliyete geçen ESTRAM, iki hatt yla ehrin iki üniversitesini birbirine ba layan 26 durakl k bir ula m a d r. Toplam hat uzunlu u 15 km olup, ta d günlük ortalama 100.000 yolcu ile kent içi ula mda önemli bir yere sahiptir. Bilecik kent merkezi içerisinde ta mac l k küçük ve orta boy minibüs ya da midibüslerle yap lmaktad r. Ba ka bir toplu ta ma sistemi bulunmamaktad r. Bozüyük-Bilecik-Mekece Çevre yolu ile ehir içinden geçen 650 No.lu karayolunun yük ve yolcu trafi i azalacakt r. 124

6.10.7. Haberle me ve leti im Küresel ölçekte rekabet gücünün art r lmas n n önemli bir art da bilgi ve ileti im teknolojilerinin yayg nla t r lmas d r. ekil 46 da görüldü ü gibi Türkiye de bilgi ve ileti im sektörü son 10 y lda çok büyük geli meler kaydetmi ve pazar büyüklü ü önemli ölçüde artm t r. ekil 45. Bilgi ve leti im Pazar Pay Büyüklü ü ve Sabit Telefon Abone Say s Bilgi ve İletişim Pazar Büyüklüğü (Milyon TL) 40.000 30.000 20.000 10.000 0 2003 2004 2006 2007 20 18 16 14 12 10 Sabit telefon abone sayısı (Milyon Kişi) 2004 2005 2006 2007 2008 Kaynak: Ulaştırma Bakanlığı 2009-2013 Stratejik Plan, TÜİK Bölgesel Göstergeler Bilgi ve ileti im sektöründe pazar pay artarken sabit telefon abone say s dü ü e ilimi göstermektedir. Hali haz rda abone say s yakla k 16,5 milyon seviyelerine gerilemi tir. Abonelerin %6 s TR41 Bölgesi nde bulunmaktad r. TR41 Bölgesi ndeki abone say s n n %50 den fazlas Bursa iline kay tl d r. Sabit hat abone say s ndaki dü ü e kar l k, mobil hat abone say s çok büyük bir ivme ile artm ve 2009 y l nda yakla k 62 milyon rakam na ula m t r. Bölge illerindeki abone say lar hemen hemen nüfus miktar yla e de erdir. Bölgedeki 2G baz istasyonu miktar ülkedeki baz istasyonlar n n yakla k %5 i kadard r. 3G baz istasyonlar nda ise bu oran %3,8 kadard r. nternet kullan c oranlar na bak ld nda yakla k 6,5 milyon Türkiye kullan c s n n %6 s bölgede bulunmaktad r. Ayn zamanda Eski ehir, Uluslararas Rekabet Ara t rmalar Kurumu (URAK) nun haz rlad ller Aras Rekabetçilik Endeksi 2008-2009 raporuna göre ilde ki i ba na dü en ADSL aboneli i say s aç s ndan dördüncü s rad r. Haberle me ve ileti imde etkin bir toplum için yerel medyan n önemi büyüktür. Yerel medyan n güçlenmesi ile bölgedeki kat l mc l k artar. Ortak ak l ile hareket edilerek, bölge problemlerinin çözülmesinde bölge yarar na kamuoyu olu turulur. TR41 Bölgesi yerel bas n yay n organlar bak m ndan oldukça güçlü durumdad r. Özellikle Bursa ili Türkiye deki en güçlü yerel medyaya 125

sahip illerden biri olarak bilinmektedir. Tablo 110 da bölge illerinde bulunan yaz l medya, görsel medya ve radyo say lar gösterilmektedir. Tablo 110. Yerel Bas n Yay n Kurulu lar (Temmuz 2010) Yaz l Medya Görsel Medya Radyo Bursa 15 4 23 Eski ehir 12 2 8 Bilecik 4 1 3 Toplam 31 7 34 Kaynak: Bursa, Eskişehir ve Bilecik Valilikleri 6.11. Turizm ve Kültür Dünyan n en h zl geli en sektörlerinden birisi olan turizmde, uluslararas pazardan al nan pay art rmak için ülkeler aras ndaki rekabet gittikçe artmaktad r. Dünya Turizm Örgütü taraf ndan haz rlanan Turizm 2020 Y l Vizyonu çal mas nda, 2020 y l nda dünyadaki turist say s n n 1,5 milyar ki i, toplam turizm gelirlerinin ise 2 trilyon dolar olaca tahmin edilmektedir. Turizm, birçok ülkede ekonomik, sosyal ve çevresel geli menin önemli bir kayna d r. Ayn zamanda geli menin sürdürülebilir olmas, kaynaklar n do ru kullan m ile bugünkü ve gelecekteki toplumlar n ya am kalitesinin iyile tirilmesinde bugün oldu u gibi gelecekte de önemini sürdürecektir. Bu durum Dokuzuncu Kalk nma Plan nda da ele al nm ve geli menin önemli bir arac olarak turizmin aktif bir rol almas hedeflenmi tir. Kültür ve Turizm Bakanl taraf ndan haz rlanan Türkiye Turizm Stratejisi 2023 ve Eylem Plan 2013 çal malar ülkemizin do al, kültürel, tarihi ve co rafi de erlerini koruma-kullanma dengesi içinde kullanmay ve turizm alternatiflerini geli tirerek ülkemizin turizmden alaca pay art rmay hedeflemektedir. Türkiye Turizm Stratejisi 2023 çal mas nda TR41 Bölgesi illerinin de ad n n geçti i pek çok strateji ve hedef bulunmaktad r. Tablo 111. Türkiye Turizm Stratejisi 2023 te TR41 lleri Strateji Hedef l Kentsel Ölçekte Markala ma Stratejisi Kültür Turizmi Canland r larak Marka Kültür Kentleri Olu turulacak Bursa Tematik Turizm Geli im Bölgeleri Sö üt Kültür Turizmi Geli im Bölgesi Olu turulacak Bilecik, Bursa Tematik Turizm Geli im Bölgeleri Frigya Kültür ve Termal Turizmi Geli im Bölgesi Olu turulacak Eski ehir Tematik Turizm Geli im Koridorlar Güney Marmara Zeytin Koridoru Olu turulacak Bursa Turizmin Çe itlendirilmesi Stratejisi Kongre ve Fuar Turizmi Geli tirilecek Bursa Turizmin Çe itlendirilmesi Stratejisi Sa l k ve Termal Turizm Ürünleri Olu turulacak Eski ehir Kaynak: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Türkiye Turizm Stratejisi 2023 ve Eylem Planı 2013 126

TR41 Bölgesi illerindeki turizm ürünleri ve potansiyeli bunlarla s n rl de ildir. Bölgemiz tarih ve kültür miras ile birlikte do al zenginlikleri aç s ndan da çe itlilik gösterir. Bölge Osmanl mparatorlu u nun kuruldu u yerdir. Bursa ehri Osmanl Devleti ne 130 y l ba kentlik yapm t r ve ilk dönem Osmanl mimarisine ait en güzel eserler burada bulunmaktad r. Bölge Osmanl için oldu u kadar Frigya-Roma-Bizans kültür ve medeniyeti aç s ndan da ayr bir önem ta r. H ristiyanl k inanc ve kutsal kitap incilin son eklini ald yer znik tir. Eski ehir ilinde ise Hitit ve Frigya medeniyetine ait önemli arkeolojik kal nt lar bulunmaktad r. 6.11.1. Bölgedeki Mevcut ve Potansiyel Turizm Ürünleri TR41 Bölgesi ndeki mevcut turizm ürün çe itleri Tablo 112 de gösterilmi tir. Tablo 112. Turizm Ürünleri (2010) Mevcut Ürünler ller Kültür ve Tarih Turizmi Bursa, Eski ehir, Bilecik nanç Turizmi Bursa, Bilecik Sa l k ve Termal Turizm Bursa, Eski ehir, Bilecik Kongre Turizmi Bursa K Turizmi Bursa Do a ve Eko Turizm Bursa, Eski ehir, Bilecik Hava Sporlar Eski ehir, Bursa Oto Safari Bilecik Av Turizmi Bilecik, Eski ehir K y Turizmi (Deniz Turizmi) Bursa Kaynak: Bursa, Eskişehir ve Bilecik İl Kültür ve Turizm Müdürlükleri TR41 Bölgesi tarih, kültür ve do al zenginlikleri aç s ndan çe itlilik gösterir. Özellikle k turizmi, sa l k ve termal turizmi, kültür ve tarih turizmi, inanç turizmi ve do a turizmi için ciddi bir potansiyele sahiptir. K Turizmi: Uluda Milli Park, Güney Marmara Bölgesi nde, Bursa n n 36 km güneyinde yer al r. Ola anüstü tabiat güzelliklerine, ormanlara, flora ve fauna zenginliklerine sahiptir. Uluda da ortalama 6 ay süre ile k sporlar yap labilmektedir. Sa l k ve Termal Turizmi: Kapl calar bak m ndan oldukça zengin olan bölgede Bursa da Çekirge bölgesindeki kapl calar ile Gemlik, negöl (Oylat), Orhaneli, Orhangazi, M.Kemalpa a ilçelerindeki kapl calar, Bilecik teki Sö üt Çalt Kapl cas, Eski ehir de ise Has rca, K z linler, Mihal çç k, Mihalgazi ve Sivrihisar kapl calar iç turizmin hareketli merkezlerindendir. Kültür ve Tarih Turizmi: Bölge, M.Ö. y llardan bu yana birçok medeniyete ve onlar n dinlerine be iklik etmi illeri içerir. Osmanl Devleti nin ilk merkezi ve ilk ba kenti bölgede bulunur. Bu özelli i itibariyle bölgede çok zengin tarihi, kültürel, arkeolojik ve mimari miras vard r. 127

nanç Turizmi: Bölgede Müslümanl k, H ristiyanl k ve Musevili e ait birçok eser bulunmaktad r ve bunlar koruma alt ndad r. Fuar ve Kongre Turizmi: Bursa Merinos Park nda yap lan Uluslararas Atatürk Kongre-Kültür Merkezi ülkemizde bu alandaki en büyük ve en modern tesislerden biridir. Ayr ca Eski ehir ilinde de 1.300 ki ilik bir kongre merkezinin yap m devam etmektedir. Do a Turizmi: Bölgemiz do a turizmi aç s ndan zengin bir potansiyele sahiptir. Özellikle Uluda Milli Park içinde zengin kamp alanlar ve farkl zorluklarda do a yürüyü parkurlar bulunmaktad r. Ayr ca Bursa da bulunan Ayvaini ve Oylat Ma aras, Eski ehir deki Yelinüstü, Yelini, Beyyayla Düdeni ve Ulubük Ma aras do a turizmi aç s ndan çok güzel örneklerdir. Bilecik te uzunlu u 3 km yi bulan Kayabo az Kanyonu da do a yürüyü ü yapmak isteyenler için bir cazibe merkezidir. Yine Kömürsu, Sofular ve Kamç yaylalar yayla turizmi aç s ndan oldukça de erlidir. Hava Sporlar Turizmi: Eski ehir de bulunan Türk Hava Kurumu Planör ve Para üt Kamp ülkemizde para üt ve planör e itiminin verildi i önemli merkezlerden biridir. Burada, yaz aylar nda para üt, planör, yelken kanat, yamaç para ütü ve balon kurslar verilmektedir. Ayr ca Bursa n n Gürsu ilçesinde de yamaç para ütü yap lmaktad r. Oto Safari: Bilecik in Bozüyük ilçesinde 2 adet oto safari parkuru bulunmaktad r. Av Turizmi: Bilecik ve Eski ehir illerinin farkl ilçelerinde zengin av sahalar bulunmaktad r. K y Turizmi: Marmara Denizi ne k y s bulunan Karacabey, Mudanya ve Gemlik ilçelerinde yakla k 135 km uzunlu unda geni do al kumsallar yer almaktad r. Ayr ca znik ve Uluabat göllerinde k y alanlar mevcuttur. Bölgede yat turizmi, golf turizmi, spor, gastronomi, al veri, akarsu (rafting) turizmi için de potansiyel olup bunlar n de erlendirilmesi için çal malar yap lmaktad r. 6.11.2. TR41 Bölgesi nin Turizm Verileri TR41 Bölgesi ne ait çe itli turistik veriler a a daki tablo, grafik ve ekillerde gösterilmektedir. Bölgede yerli turistlerin en çok konaklad il y ll k ortalama 325.000 ki iyle Bursa d r. kinci s radaki Eski ehir de konaklayan yerli turist say s y ll k yakla k 90.000 ki idir. 128

ekil 46. Yerli ve Yabanc Turistlere Ait Konaklama Say lar 600 Yerli Turist 400 200 0 150 Yabanc Turist 100 50 0 Bursa Eskişehir Bilecik Bursa Eskişehir Bilecik Kaynak: Bursa,Eskişehir ve Bilecik İl Kültür ve:, Turizm Müdürlükleri (Bilecik ili için 2007 yılı öncesine ait verilere ulaşılamamıştır) Bununla birlikte Eski ehir de yeni cazibe merkezlerinin yap lmas ile konaklayan yerli turist say s nda her y l düzenli bir art oldu u görülmektedir. ekil 47. Yerli ve Yabanc Turistlere Ait Geceleme Say lar (Bin Ki i) 800 Yerli Turist 300 Yabanc Turist 600 400 200 200 100 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Bursa Eskişehir 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Bursa Eskişehir Kaynak: Bursa ve Eskişehir İl Kültür ve Turizm Müdürlükleri (Bilecik ili için ilgili verilere ulaşılamamıştır ) TR41 Bölgesi nde en yüksek yabanc konaklama say s y ll k ortalama 104.000 ki iyle Bursa dad r. Eski ehir ve Bilecik te bu rakam y ll k 5.000 ki inin alt ndad r. ekil 48. Ortalama Geceleme Miktar (Yerli ve Yabanc ) 2,0 1,8 1,6 1,4 1,2 1,0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Bursa Eskişehir Bölgeye gelen yerli ve yabanc turistlerin ortalama geceleme süresi ülke ortalamas n n alt nda yer almaktad r. Bu konuda yap lacak çal malar ile bölgeye gelen turistlerin geceleme sürelerinin art r lmas önem arz etmektedir. Kaynak: Bursa ve Eskişehir İl Kültür ve Turizm Müdürlükleri (Bilecik ili için ilgili verilere ulaşılamamıştır ) 129

Yerli ve yabanc turistlerin 2000 2009 dönemindeki ortalama geceleme süresi Bursa ilinde 1,78, Eski ehir ilinde ise 1,54 gündür. Kültür ve Turizm Bakanl verilerine göre bu süre Türkiye genelinde 3,17 dir. Tablo 113. Turizm letme Belgeli Tesisler (2010) Bursa Eski ehir Bilecik S n f 5 4 3 2 1 Apart Butik Y ld z Y ld z Y ld z Y ld z Y ld z Otel Otel Oberj Özel Pansiyon Toplam Tesis 3 13 19 9 1 1 2 3 4 1 56 Oda 553 1.453 1.122 227 30 24 45 110 79 10 3.653 Yatak 1.125 3.043 2.276 466 60 92 90 270 154 19 7.595 Tesis 1 1 7 4 1 1 - - - - 15 Oda 174 79 492 138 32 35 - - - - 950 Yatak 372 123 986 256 52 70 - - - - 1.859 Tesis - 1 2 2 - - - - - - 5 Oda - 78 76 92 - - - - - - 246 Yatak - 164 140 158 - - - - - - 462 Kaynak: Bursa, Eskişehir ve Bilecik İl Kültür ve Turizm Müdürlükleri TR41 Bölgesi nde turizm i letme belgeli toplam 76 tesis mevcuttur. Bu tesislerde toplam 4.849 oda ve 9.916 adetlik yatak kapasitesi bulunmaktad r. Tesis kapasitesinin en yüksek oldu u il Bursa, en dü ük oldu u il ise Bilecik tir. Bu verilere göre TR41 Bölgesi ndeki tesis doluluk oranlar son 10 y ll k dönemde %44 ün üzerine ç kamam t r. On y ll k ortalama tesis doluluk oran Bursa da %39, Eski ehir de %35 olarak gerçekle mi tir. Türkiye genelindeki turizm i letme belgeli tesislerdeki ortalama doluluk oran ise ayn dönemde %48 dir. Bu durum tesislerde ciddi bir rantabilite sorunu oldu unu göstermektedir. ekil 49. Otellerin Y llara Göre Doluluk Oranlar (%) 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Bursa Eskişehir Kaynak: Bursa ve Eskişehir İl Kültür ve Turizm Müdürlükleri (Bilecik ili için ilgili verilere ulaşılamamıştır ) 2009 y l nda bölgemize en çok turist gönderen ülkeler ve bunlar n toplam yabanc turistler içersindeki pay a a da görülmektedir. 130

ekil 50. TR41 Bölgesi ne En Fazla Turist Gönderen Ülkeler (2009) Diğer 47% Almanya 17% S.Arabistan 14% Diğer 48% Almanya 20% İtalya 11% İtalya 5% Bursa Amerika 9% Yunanistan 8% Eskişehir Fransa 5% İngiltere 7% Amerika 9% Kaynak: Bursa ve Eskişehir İl Kültür ve Turizm Müdürlükleri (Bilecik ili için ilgili verilere ulaşılamamıştır) Almanya bu konuda 2005 y l ndan beri hem bölgemiz hem de Türkiye geneli için ilk s radaki yerini korumaktad r. TR41 Bölgesi ne gelen yerli ve yabanc turistlerin aylara göre da l m incelendi inde k ve yaz aylar nda bir art oldu u görülmektedir. Bu da l m n k aylar nda Uluda a gelen yerli ve yabanc turistler ile Arap ülkelerinden a rl kl olarak yaz aylar nda gelen turistlerden kaynakland tahmin edilmektedir. ekil 51. Gelen Turistlerin Aylara Göre Da l m (2008) 70.000 60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 0 Bölgede yat r m a amas nda birçok nitelikli tesis bulunmaktad r. Bu durum bölgedeki mevcut turizm potansiyelinin harekete geçirilmeye ba land n n bir göstergesi olarak dü ünülebilir. Bursa Eskişehir Kaynak: Bursa ve Eskişehir İl Kültür ve Turizm Müdürlükleri (Bilecik ili için ilgili verilere ulaşılamamıştır) TR41 Bölgesi nde yat r m a amas ndaki tesisler Tablo 114 te görülmektedir. Yat r m a amas nda çok say da nitelikli tesis olmas bölgede artan turizm potansiyelinin yat r mc lar taraf ndan da fark edildi inin bir göstergesi olarak de erlendirilebilir. 131

Tablo 114. Turizm Yat r m Belgeli Tesisler (2010 Temmuz) l Bursa Eski ehir Bilecik S n f 5 4 3 Butik Y ld z Y ld z Y ld z Otel Toplam Tesis 2 1 8 2 13 Oda 360 137 741 114 1.352 Yatak 722 274 1.549 228 2.773 Tesis - 1 2 1 4 Oda - 65 102 63 230 Yatak - 130 201 139 470 Tesis - - - - - Oda - - - - - Yatak - - - - - Kaynak: Bursa, Bilecik ve Eskişehir İl Kültür ve Turizm Müdürlükleri 6.11.3. Kültürel Yap Toplumlar n milli beraberli inin ekillenmesinde, ortak tarih ve sosyal bilinç olu turulmas nda çok önemli bir yere sahip olan kültür kavram Dokuzuncu Kalk nma Plan nda kapsaml olarak ele al nmaktad r. Plan da, ekonomik, sosyal ve kültürel alanlara bütüncül bir yakla m getirilmesi, do al ve kültürel varl klar ile çevrenin gelecek nesilleri de dikkate alan bir anlay içinde korunmas esaslar önemle vurgulanmakta, kültürümüzün özgün yap s n ve zenginli ini kaybetmeden geli ime aç k olmas ve evrensel kültür birikimine katk da bulunmas hedeflenmektedir. TR41 Bölgesi ndeki kültürel miras TR41 Bölgesi çok eski y llardan bu yana büyük kültürlerin be i i olmu tur. Hitit, Lidya, Frigya, Roma, Bizans, Selçuklu ve Osmanl kültürleri bölgede derin izler b rakm t r. Özellikle Bursa, Bizansl lardan al nd ktan sonra Osmanl ba kenti olarak büyük bay nd rl k çal malar na sahne olmu tur. Sonras nda bölge h zla geli mi ve Ortado u ülkelerinden Anadolu'ya gelen yollar, bu merkeze do ru yönelmi tir. Bunun sonucunda kent 15.yy.da dünyan n ba l ca ticaret, sanayi ve kültür ehirlerinden biri haline gelmi tir. Tablo 115. Sit Alanlar Say s (2010) Sit Alan Türü Bursa Eski ehir Bilecik TR41 Türkiye Arkeolojik Sit Alan 82 90 11 183 4.363 Kentsel Sit Alan 11 3 1 15 229 Do al Sit Alan 51 26 7 84 990 Tarihi Sit Alan 3 2 1 6 163 Di er Sit Alanlar Tarihi ve Kentsel Sit 5 1-6 17 Kentsel ve Do al Sit 2 - - 2 13 Arkeolojik ve Do al Sit 4 21 1 26 253 Kentsel ve Arkeolojik Sit 1 - - 1 30 Toplam 159 143 21 323 6.058 Kaynak: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı 132

Bizans, Osmanl ve Cumhuriyet dönemlerinin mekansal ve mimari özelliklerini de günümüze kadar ta yan bölge, benzerlerine az rastlan r bir kültür ve tarih miras na sahiptir. Bölge sit alanlar bak m ndan da oldukça zengin bir mirasa sahiptir. Bunda çok eski tarihlerden bu yana birçok medeniyete ve onlar n dinlerine be iklik etmi olmas n n büyük etkisi vard r. Tablo 116. Tescilli Ta nmaz Kültür ve Tabiat Varl klar (2010) Kaynak: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Tescilli Ta nmaz Kültür ve Tabiat Varl Bursa Eski ehir Bilecik TR41 Türkiye Sivil mimarl k örne i 78 18 14 110 56.142 Dinsel yap lar 330 80 36 446 7.958 Kültürel yap lar 199 46 25 270 8.659 dari yap lar 66 28 10 104 2.186 Askeri yap lar 11 10-21 996 Endüstriyel ve ticari yap lar 26 16 4 46 3.008 Mezarl klar 11 7 4 22 2.868 ehitlikler 4 3 2 9 220 An t ve abideler 11 3 4 18 257 Do al varl klar 343 13 5 361 6.265 Kal nt lar 55 5 5 65 1.731 Korunacak sokak 1 - - 1 46 Toplam 1.135 229 109 1.473 90.336 Bu verilere göre bölgemizde en fazla bulunan tescilli ta nmaz kültür ve tabiat varl çe idinin dinsel yap lar ve do al varl klar oldu u görülmektedir. Tablo 117. Kongre ve Kültür Merkezleri (2010) l Kongre ve Kültür Merkezi Koltuk Kapasitesi Bursa BUTT M Kültür Merkezi 690 Bursa Tüyap Uluslararas Fuar ve Kongre Merkezi 1.150 Bursa Merinos Atatürk Kongre ve Kültür Merkezi 5.000 Bursa Tayyare Kültür Merkezi 818 Bursa Akp nar Kültür Merkezi 400 Bursa Konak Kültür Evi 450 Bursa Fethiye Kültür Merkezi 1.039 Bursa Nilüfer U ur Mumcu Sahnesi 299 Bursa Bar Manço Kültür Merkezi 450 Bursa Adile Na it Kültür Merkezi 200 Bursa ehir Kütüphanesi 100 Bursa Karagöz Müzesi 100 Bursa Görükle Ça da E itim Kooperatifi Kültür Salonu 257 Bursa Uluda Üniversitesi K rm z Salon 120 Eski ehir Büyük ehir Sanat Merkezi 350 Eski ehir Büyük ehir Belediyesi Ta ba Kültür ve Sanat Merkezi 200 Eski ehir Odunpazar Belediyesi Yunus Emre Kültür ve Sanat Merkezi 315 Eski ehir Eski ehir Osmangazi Üniversitesi Kongre ve Kültür Merkezi 1.200 Eski ehir Büyük ehir Belediyesi Sanat ve Kültür Saray 1.061 Eski ehir Anadolu Üniversitesi Atatürk Kültür ve Sanat Merkezi 995 Eski ehir Eski ehir Kültür Merkezi 45 Bilecik 6 Eylül Kültür Merkezi 475 Kaynak: Bursa, Eskişehir, Bilecik İl Kültür Turizm Müdürlükleri, Bursa Büyükşehir Belediyesi Bursa ili Turizm Bakanl n n haz rlad çal mas nda ülkemizde kongre turizminin geli tirilmesi hedeflenen iller aras nda yer almaktad r. Bursa ilinde bulunan Merinos Atatürk 133

Kongre ve Kültür Merkezi ülkemizdeki en büyük ve en modern kongre merkezleri aras nda yer almaktad r. Bölgede Kültür ve Turizm Bakanl na ba l, bakanl k taraf ndan denetlenen müzelerin say s ile bu müzelerde bulunan eser say lar Tablo 118 de verilmi tir. Buna göre en çok müze ve eser say s Bursa da, en az eser ve müze say s ise Bilecik te bulunmaktad r. Tablo 118. Müzeler (2008) Müze Eser Say s Bursa 13 74.629 Eski ehir 7 20.089 Bilecik 2 2.516 TR41 22 97.234 Türkiye 286 3.287.444 Kaynak: TÜİK Bölgesel İstatistikler TR41 Bölgesi benzerlerine az rastlan r bir kültür ve tarih miras na sahiptir. Bu durumun olu mas nda, bölgenin çok eski tarihlerden bu yana birçok medeniyete be iklik etmesinin büyük rolü vard r. 2008 y l verilerine göre Türkiye genelindeki 204 devlet tiyatrosuna kar l k TR41 Bölgesi nde sadece 1 tane devlet tiyatrosu bulunmaktad r. Bilecik ilinde resmi veya özel tiyatro sahnesi yoktur. Eski ehir deki Büyük ehir Belediyesi Sanat ve Kültür Saray nda ise tiyatro oyunlar n n sahnelenmesi yan nda senfoni orkestras konserleri ve opera etkinlikleri de yap lmaktad r. Tablo 119. Tiyatro Verileri (2008) Tiyatro Sahnesi Devlet Tiyatrolar Resmi Kurum Tiyatrolar Resmi Kurum Tiyatrolar Koltuk Say s Resmi Kurum Tiyatrolar Oynanan Eser Say s Resmi Kurum Tiyatrolar Gösteri Say s Resmi Kurum Tiyatrolar Seyirci Say s Bursa 19 1 8 2.841 91 337 72.269 Eski ehir 5-4 1.147 20 404 101.299 Bilecik - - - - - - - TR41 24 1 12 3.988 111 741 173.568 Türkiye - 204 92 35.816 1.450 7.141 1.402.996 Kaynak: Bursa, Eskişehir, Bilecik İl Kültür Turizm Müdürlükleri, Bursa Büyükşehir Belediyesi, TUİK Kültür İstatistikleri. Not: Eser, gösteri ve seyirci sayısı verileri resmi kurum tiyatrolarına göre verilmiştir. Bölgedeki illerin tümünde devlet güzel sanatlar akademisi bulunmaktad r. Toplam sanat galerisinin en çok bulundu u il 12 tane galeri ile Bursa d r. Bununla beraber en çok ziyaretçi say s Eski ehir deki Devlet Güzel Sanatlar Galerisi ndeki sergilerde gerçekle mi tir. Tablo 120. Sanat Galerileri (2008) Sanat Galerisi Say s Devlet Güzel Sanatlar Galerisi Sergi Say s Eser Say s Ziyaretçi Say s Bursa 12 1 20 1.410 43.075 Eski ehir 5 1 25 1.329 100.845 Bilecik 1 1 - - - TR41 18 3 45 2.739 143.920 Türkiye - 48 519 36.943 636.354 Not: Sergi, eser ve ziyaretçi verileri Devlet Güzel Sanatlar Galerileri içindir. Kaynak: TÜİK, Bursa, Eskişehir, Bilecik İl Kültür Turizm Müdürlükleri, Bursa Büyükşehir Belediyesi 134

TR41 Bölgesi nde en çok kütüphane ve kitap Bursa ilinde olmas na ra men, kütüphane üye say s en çok olan il Eski ehir dir. Tablo 121. Kütüphane Verileri (2010) Kütüphane say s Kitap say s Okuyucu say s Üye say s Bursa 23 279.435 325.821 7.000 Eski ehir 12 163.938 283.775 11.173 Bilecik 6 31.636-1.293 TR41 41 475.009 609.596 19.466 Türkiye 1.149 14.093.896 19.929.836 591.661 Kaynak: Bursa, Eskişehir, Bilecik İl Kültür Turizm Müdürlükleri Di er taraftan Bursa l Halk Kütüphanesi Türk kültürünün de erli el yazma kitaplar ve baz Arap harfli basma eserlerini bünyesinde toplayarak bu eserlerin kay t, katalog, s n flama ve di er teknik i lemlerini yapm ve kullan ma sunmu tur. Bu alanda ülkemizin en büyük 3. kütüphanesi olarak kabul edilmektedir. 6.12. Giri imcilik Schumpeter (1961) giri imcili in yeni bir mal n ya da hizmetin üretimi, yeni bir üretim metodunun geli tirilmesi, yeni bir pazar n olu turulmas, yeni bir hammadde kayna n n bulunmas ya da endüstrinin yeniden yap lanmas eklinde ortaya ç kabilece ini belirtmektedir. Bu yollarla ortaya ç kan giri imci davran lar özellikle istihdam n art r lmas konusunda son derece önemli bir görev üstlenmekte, rekabet gücü ve verimlili i art rarak ekonomik büyümeye temel te kil etmektedir. Tablo 122. Giri im Say lar (2009) 2009 y l giri im say lar n gösteren Tablo 122 ye bak ld nda, Kay tlar na Göre Giri im Bursa ilinin, nüfusu ve ekonomik yap s na paralel olarak bölge Say lar Bursa 117.169 içindeki a rl aç k bir ekilde göze çarpmaktad r. Bölgede yer Eski ehir 30.364 Bilecik 7645 alan i letmeler en fazla toptan ve perakende ticaret alan nda TR41 155.178 Türkiye 3.225.462 faaliyet göstermektedir (%39). malat sektörü ile ula t rma, Kaynak: TÜİK İş İstatistikleri depolama ve haberle me ise i letme say s n n fazla oldu u di er sektörler olarak kar m za ç kmaktad r. ekil 53 te de TR41 Bölgesi illerindeki aç lan ve kapanan kurulu say lar n n y llara göre de i imi gösterilmektedir. Buna göre özellikle ekonomik kriz döneminde kurulan i letme say s ndaki dü ü dikkat çekmektedir. Bu durum Bursa ve Eski ehir ilinde aç kça görülmektedir. Kapanan i letmelere bak ld nda Özellikle Eski ehir de 2007 sonras büyük bir dü ü 135

görülmektedir. Bu dü ü ün temel nedeni kapanan ticari i letmelerin bu dönemde ciddi bir azal ya amas d r. ekil 52. Aç lan ve Kapanan Kurulu ( irket-kooperatif ve Ticari letme Toplam ) Say s Kurulan Kapanan 4000 3000 3000 2000 1000 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2000 1000 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Bursa Eskişehir Bilecik Bursa Eskişehir Bilecik Kaynak: TÜİK Bölgesel İstatistikler Ayr ca, bölgede ticaret unvanl i yerleri, kapanan kurulu lar s ralamas nda 2004-2009 y llar nda ilk s radad r. irket ve kooperatifler ise genel olarak kapanan kurulu lar n bütün y llarda %10 un alt ndad r. Bu durum da ticari faaliyete yönelik kurulu ve i letmelerin piyasada kalma ve faaliyetlerinin devaml l n sa lamada problemler ya ad n göstermektedir. Bölgede yer alan i letmeler en fazla toptan ve perakende ticaret alan nda faaliyet göstermektedir. Bu sektörü imalat sektörü ile ula t rma, depolama ve haberle me sektörleri takip etmektedir. 136

7. YATIRIMLAR 7.1. Kamu Yat r mlar 32 Bir bölgedeki ekonomik, sosyal ve kültürel yap n n iyile tirilmesi, bu faaliyetlerin sa l kl bir ekilde sürdürülebilmesi için bölgeye aktar lacak kamu kaynaklar ve bu kaynaklar n aktar ld alanlar son derece önemlidir. Bu do rultuda Dokuzuncu Kalk nma Plan nda, ülkemizde öncelikle e itim ve sa l k sektöründe kamu yat r m paylar n n art r laca belirtilmi tir. Ayr ca Plan da enerji sektörünün yat r mlar içindeki pay n n, serbestle tirme politikas çerçevesinde azalt laca hususuna dikkat çekilmekte; kamu iktisadi te ebbüslerinin özelle tirilmesi ile birlikte madencilik ve imalat sektörlerinin kamu yat r mlar içindeki pay n n da azalt laca vurgulanmaktad r. 2008-2009 y llar nda TR41 Bölgesi genelinde yakla k 2,75 milyar TL lik kamu yat r m ekil 54. Gerçekle en Kamu Yat r mlar (2008-2009 Toplam) gerçekle mi tir. Bu yat r mlar n illere göre da l m ekil 55 te gösterilmektedir. Bu dönemde yap lan yat r mlar Bursa ve Bilecik te ula t rma sektöründe yo unla rken, Eski ehir ilinde enerji sektörü yat r mlar ilk s radad r 33. Ula m ve altyap y iyile tirme ve geli tirme amac ile Kaynak: Bursa Bursa, Eskişehir ve Bilecik Bilecik İl yap lan bu yat r mlar, bölgenin gelecek dönemde de hem Planlama ve Koordinasyon Müdürlükleri yerli hem de yabanc yat r mlarda sahip oldu u avantaj n devam ettirece inin bir göstergesi olarak yorumlanabilir. Sağlık %5,4 Diğer Kamu Hizmetleri %22,2 Eğitim %15,8 Konut Turizm %0,1 %0,4 Bilecik %27 Eskişehir %27 TR41 Tarım %7,5 Bursa %46 ekil 53. 2010 Y l Planlanan Kamu Yat r mlar Ulaştırma Haberleşme %37,5 Kaynak: DPT Kamu Yatırımları Madencilik %2,2 İmalat %8,2 Enerji %0,7 Tablo 123. 2010 Y l Planlanan Kamu Yat r mlar n n Da l m (Bin TL) Tar m Madencilik malat Enerji Ula t rma Haberle me Bursa 29.995 4.375 70 4.200 207.954 Eski ehir 10.024 9.045 51.688 2 28.229 Bilecik 7.515 226 0 0 204 TR41 47.534 13.646 51.758 4.202 236.387 Türkiye 4.188.264 1.419.800 333.472 3.376.100 11.077.404 Turizm Konut E itim Sa l k Di er Kamu Hizmetleri Bursa 2.550 495 38.225 22.400 65.697 Eski ehir 0 0 46.271 9.800 58.995 Bilecik 0 0 15.267 1.950 15.548 TR41 2.550 495 99.763 34.150 140.240 Türkiye 182.934 157.021 4.247.971 1.868.225 6.981.775 32 Kamu yat r mlar n n ele al nd bu bölümde il baz nda ayr t r lm olan veriler kullan lm t r. Birden fazla ili kapsayan yat r m yat r mlar, il baz nda ayr t r lamad ndan mevcut analizlerde bu veriler kapsam d tutulmu tur. 33 Bursa, Eski ehir ve Bilecik l Planlama ve Koordinasyon Müdürlükleri verilerine göre ilgili dönemde gerçekle en yat r mlar içindeki ula t rma sektörü pay Bursa için %49,4, Bilecik için %84,1 iken Eski ehir de enerji sektörü yat r m pay %45,9 olmu tur. 137

TR41 Bölgesi nde 2010 y l için planlanan kamu yat r m miktarlar ve sektörel da l mlar Tablo 123 te verilmi tir. Buna göre, bölgede 2010 y l nda planlanan kamu yat r mlar n n %63 ü Bursa, %31 i Eski ehir ve %6 s Bilecik iline aittir. Bursa ilinde ula t rma ve haberle me sektörleri ön plana ç karken, Eski ehir de di er kamu hizmetleri (belediye hizmetleri, sosyal altyap, güvenlik vb.) ve imalat sanayi, Bilecik te ise e itim ve di er kamu hizmetleri alanlar öne ç kmaktad r. ekil 54 te sektörlerin kamu yat r mlar da l mlar gösterilmektedir. Buna göre altyap yat r mlar olarak nitelendirebilece imiz ula t rma ve haberle me sektörüne ait yat r mlar %37,5 lik pay ile TR41 Bölgesi nde ilk s ray almaktad r. Bölgede, iller baz ndaki kamu yat r mlar na ek olarak, birden fazla il ile ba lant l olan muhtelif kamu yat r mlar da bulunmaktad r. Miktar olarak büyük olan bu yat r mlar genel olarak yine altyap ve ula t rma sektörlerinde yo unla maktad r. Özellikle Eski ehir ve Bilecik illerini de içine alan, Ankara- stanbul H zl Tren Projesi 34 bu yat r mlar içinde ciddi bir a rl a sahiptir. Ayr ca, Eski ehir ve Bilecik illerinde Lojistik Köy kurulmas, Band rma-bursa-bilecik i içine alan yüksek standartl demiryolu yap m gibi 2008-2009 y llar nda yap lan kamu yat r mlar Bursa ve Bilecik te ula t rma sektöründe yo unla rken, Eski ehir ilinde enerji sektörü yat r mlar ilk s radad r. 2010 y l nda planlanan kamu yat r mlar nda da ula t rma ve haberle me sektörü TR41 Bölgesi nde ilk s ray almaktad r. projeler de bölge içinde ula m altyap s na verilen önemi göstermektedir. Bu projeler d nda bölge illeri ve di er iller ile ba lant l birçok karayolu yap m faaliyetleri de devam etmektedir. 7.2. Uluslararas Do rudan Yat r mlar Yabanc sermaye yat r mlar istihdam olanaklar n art rmas yan nda, yeni üretim tekniklerinin ve geli mi teknolojilerin yerli firmalara aktar lmas hususunda kritik öneme sahiptir. Harita 8. Uluslararas Yat r mlar n Da l m (2009) Kaynak: Hazine Müsteşarlığı Uluslararası Doğrudan Yatırımlar 2009 Raporu 34 2010 y l itibari ile bu projenin toplam tutar 14.249.059.000 TL olarak belirlenmi tir. 138

Bu amaçla, dünya üzerinde birçok ülkede oldu u gibi Türkiye de de do rudan yabanc yat r mlar için politikalar geli tirilmekte ve bu tür yat r mlar n art r lmas için mevzuatlar düzenlenmektedir 35. Hazine Müste arl Uluslararas Do rudan Yat r mlar (UDY) 2009 Raporu na göre Türkiye de 2009 y l içinde 5.775 milyar dolar düzeyinde uluslararas do rudan yabanc yat r m giri i ya anm ve yat r mlar n ço u ülkenin bat bölgelerinde yo unla m t r. 2009 y l nda bu yat r mlar n Türkiye geneli sektörel da l m na bak ld nda, elektrik, gaz, buhar, s cak su üretimi ve da t m ile imalat sanayinin %28,5 lik paylar ilk iki s rada yer ald görülmektedir. Tablo 81 e göre en çok yat r m çeken 15 il s ralamas nda Bursa 11 milyon dolar ile 6. s rada yer al rken, Eski ehir 2,7 milyon dolar ile 10. s radad r. Bilecik ili ise s ralamaya girememi tir. Tablo 124. llere Göre Uluslararas Do rudan Yat r mlar (2009) Yat r m giri i (milyon $) Türkiye pay (%) Türkiye s ralamas stanbul 4861,4 89,58 1 zmir 272,4 5,02 2 Ankara 120,2 2,21 3 Kocaeli 75,8 1,40 4 Mersin 52 0,96 5 Bursa 11 0,20 6 Eski ehir 2,7 0,05 10 Kaynak: Hazine Müsteşarlığı Uluslararası Doğrudan Yatırımlar 2009 Raporu Uluslararas sermayeli irketler taraf ndan gerçekle tirilen sermaye transferleri irket merkezlerine yap lmakta ve bölge yat r mlar n n gerçek düzeylerini tam olarak yans tmamaktad r. Bu nedenle do rudan yabanc yat r mlarda illere göre te vik belgeli yat r m projelerinin ve yat r m tutarlar n n incelenmesi de uygun olacakt r. Tablo 125 te, uluslararas do rudan yat r mlara ait te vik belgeli yat r m projelerinin yat r m tutarlar na göre il baz nda da l m verilmi tir. Bursa, 2005-2009 döneminde yat r m tutar aç s ndan Türkiye de ilk s rada yer almaktad r. le yap lan özellikle otomotiv sektörü yat r mlar bu projelerde büyük paya sahiptir. Bilecik in 16. s rada yer ald s ralamada Eski ehir ilk 20 il içine girememi tir. 35 2003 y l nda yürürlü e giren 4875 No.lu Do rudan Yabanc Yat r mlar Kanunu, yabanc yat r mlar n art r lmas na ili kin esaslar düzenlemektedir. 139

Tablo 125. UDY Te vik Belgeli Yat r m Projeleri Da l m (2005-2009) ller Yat r m tutar (milyon $) Türkiye s ralamas Bursa 5.691 1 stanbul 3.487 2 Kocaeli 2.796 3 Adana 1.784 4 Bilecik 349 16 Kaynak: Hazine Müsteşarlığı Uluslararası Doğrudan Yatırımlar 2009 Raporu 2005-2009 dönemi uluslararas sermaye irketlerinin te vik belgeli yat r m projeleri say lar na göre Bursa, yine hem bölge baz nda, hem de Türkiye genelinde ciddi bir a rl a sahiptir. Bilecik 17 proje ile Türkiye genelinde 13. s rada yer al rken Eski ehir ili 12 proje ile 19. s radad r. Tablo 126. UDY Te vik Belgeli Yat r m Projelerinin llere Göre Da l m ller 2005 2006 2007 2008 2009 2005-2009 Türkiye s ralamas stanbul 41 39 43 40 19 182 1 Kocaeli 22 13 29 30 35 129 2 Bursa 22 12 23-16 73 3 zmir 16 10 17 10 14 67 4 Ankara 11 6 7 13 7 44 5 Bilecik 3-4 3 7 17 13 Eski ehir 4 1-3 4 12 19 Kaynak: Hazine Müste arl Uluslararas Do rudan Yat r mlar 2009 Raporu 2005-2009 döneminde UDY ye ait te vik belgeli yat r m projeleri tutarlar na bak ld nda, Bursa ili (otomotiv sektörünün etkisi ile) ülke genelinde ilk s rada yer almaktad r. Türkiye genelinde 31.12.2009 tarihi itibari ile faaliyet gösteren 23.377 yabanc sermayeli firman n 533 ü TR41 Bölgesi nde yer almaktad r. Bu firmalardan 477 si Bursa, 50 si Eski ehir ve 6 s da Bilecik ilindedir 36. ekil 55. Bölgedeki Yabanc Sermayeli Firmalar n Sektörel Da l m (31.12.2010 itibari ile) Gıda ürünleri/içecek imalatı Makine/Teçhizat dışı metal eşya sanayi Motorlu kara taşıtı dışı perakende ve eşya tamiri B.y.s Makine/Teçhizat imalatı Motorlu taşıtların bakım/onarım/yakıt satışı Tekstil ürünleri imalatı İnşaat Motorlu kara taşıtı/römork ve yarı römork imalatı Motorlu taşıtlar dışı ticaret/komisyonculuğu Diğer(*) 15 17 20 25 26 30 33 52 130 175 0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 Kaynak: Hazine Müsteşarlığı. (*) Şekil 56 da yer alan sektörler bölge bazında 15 ve daha fazla sayıda firmaya sahip olan sektörlerdir. Bu sektörler dışında kalan sektörler Diğer grubunda toplanmıştır. 36 Veriler Hazine Müste arl Uluslararas Do rudan Yat r mlar 2009 Raporu na aittir. 140

Bölgedeki yabanc firmalar aras nda motorlu ta tlar ve motosikletler d nda kalan toptan ticaret ve ticaret komisyonculu u alan 130 firma ile ilk s rada yer almaktad r. Bu firmalar n 121 i Bursa s n rlar içinde faaliyet gösterirken 8 tanesi Eski ehir ilindedir 37 Motorlu kara ta t, römork ve yar römork imalat nda faaliyet gösteren yabanc sermayeli firmalar a r l k olarak ikinci s ray almaktad r. Bu alanda Bursa ilinde 50 firma, Eski ehir ilinde de 2 firma faaliyettedir. Üçüncü s rada yer alan in aat sektöründe 33 yabanc sermayeli firma faaliyette iken bu firmalar n 26 s Bursa da, 7 si ise Eski ehir dedir. 7.3. Yat r m Te vikleri Ülke içinde istihdam n art r lmas ve yeni teknolojik geli melerin ülke ekonomisine kazand r lmas için devletin ve özel sektörün birlikte uyum içinde çal malar gerekmektedir. Özel sektörün yat r m yapma iste ini art rmak ve bu yat r mlar n devam n sa lamak için kanuni düzenlemeler son derece önemlidir. Ülkemizde bu amaçla uygulanan yat r m te vik kanunlar kapsam nda, 2005-2009 y llar na ait, iller baz nda te vik belgesi say lar ekil 57 de gösterilmektedir. ekil 56. llere Göre Te vik Belgesi Say lar (2005-2009) 2009 103 23 9 2008 102 30 9 2007 99 28 11 2006 124 33 13 2005 170 58 18 0 50 100 150 200 250 300 Bursa Eskişehir Bilecik Kaynak: Hazine Müsteşarlığı Yatırım Teşvikleri 2005 y l nda Türkiye genelindeki 4.304 te vik belgesinin 246 s TR41 Bölgesi ne verilmi tir. Bu rakam azalarak 2009 y l nda 135 e dü mü tür; ayn y l içinde Türkiye genelinde verilen toplam te vik belgesi say s ise 2.492 olarak gerçekle mi tir 38. 37 l baz ndaki sektörel da l m verileri Hazine Müste arl ndan al nm t r. 38 Hazine Müste arl verilerine göre Türkiye genelinde, 2006 y l nda 3.090, 2007 y l nda 2.366 ve 2008 y l nda 2.449 adet te vik belgesi verilmi tir. 141

2005-2009 y llar aras nda te vik kanunlar kapsam nda verilen te viklerin sabit sermaye yat r m de erleri ekil 58 de gösterilmi tir. ekil 57. Te vikler Kapsam nda Sabit Sermaye Yat r mlar (Milyon TL) 1.600 1.400 1.200 1.000 800 600 400 200 0 208 278 935 21.987 22.605 26.249 74 259 169 204 555 504 61 706 753 28.377 19.878 84 140 2005 2006 2007 2008 2009 Bursa Eskişehir Bilecik Türkiye 858 30.000 25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 0 Kaynak: Hazine Müsteşarlığı Yatırım Teşvikleri ller baz nda sermaye yat r mlar incelendi inde Bursa ilinin Eski ehir ve Bilecik e göre daha fazla sabit sermaye yat r m miktar na sahip oldu u görülmektedir. Bu üstünlük bütün y llar itibari ile aç kça görülmekte iken sadece 2008 y l nda Eski ehir, Bursa ya yak n bir sabit sermaye miktar na ula m t r. Bunun nedeni 2008 y l nda Eski ehir iline yap lan 560 milyon TL tutar ndaki enerji sektörü yat r m d r. 2007-2008 dönemine ait te vikler kapsam ndaki sabit yat r m miktarlar n n illere göre sektörel da l m Tablo 127 de özetlenmektedir. Tablo 127. Te vikler Kapsam ndaki Sabit Yat r mlar n Da l m (Bin TL) 2007 2008 2007-08 Toplam Tar m Madencilik malat Enerji Hizmetler Bursa 22.250 36.957 401.477 0 43.290 Eski ehir 0 3.700 140.728 0 59.356 Bilecik 0 16.645 140.640 10.500 1.185 Bursa 834 3.800 543.504 6.250 198.701 Eski ehir 15.000 4.750 79.147 560.000 47.100 Bilecik 0 16.450 44.302 0 0 Bursa 23.084 40.757 944.981 6.250 241.990 Eski ehir 15.000 8.450 219.875 560.000 106.456 Bilecik 0 33.095 184.942 10.500 1.185 Kaynak: Hazine Müsteşarlığı Yatırım Teşvikleri Sabit sermaye yat r mlar n n il baz ndaki sektörel paylar na bak ld nda, Bursa ve Bilecik illerindeki yat r mlar n büyük ço unlu unun imalat sanayisine ait oldu u görülmektedir. 2007-2008 dönemine ait te vikler kapsam ndaki sabit yat r m miktarlar nda, Bursa ve Bilecik te imalat sanayisi ilk s rada iken, Eski ehir de enerji sektörü ön plandad r. 142

ekil 58. Te vikler Kapsam ndaki Sabit Sermaye Yat r mlar n n Da l m (2007-08 toplam ) Tarım %2 Madencilik %3 Hizmetler %12 Tarım %2 Madencilik %1 Enerji %5 Hizmetler %1 Madencilik %14 Hizmetler %19 İmalat %24 İmalat %75 Enerji %62 İmalat %81 Bursa Eskişehir Bilecik Kaynak: Hazine Müsteşarlığı Yatırım Teşvikleri Eski ehir ilinde enerji sektörü, il baz nda verilen te vikler içinde en büyük paya sahip olan sektördür. Bilecik ilini di er illerden ay ran en belirgin sektör madenciliktir. Hizmetler sektöründe ise Bursa hem miktar hem de sektör pay aç s ndan di er illere k yasla ciddi bir a rl a sahiptir. ekil 59. Te vikler Kapsam nda stihdam Say lar (Ki i) 10.000 179.272 8.000 1.281 132.905 6.000 1.022 744 1.886 120.908 1.442 1.370 704 98.373 1.017 80.135 4.000 274 1.127 4.940 2.000 4.347 4.563 3.953 2.466 0 2005 2006 2007 2008 2009 Bursa Eskişehir Bilecik Türkiye Kaynak: Hazine Müsteşarlığı Yatırım Teşvikleri 200.000 150.000 100.000 50.000 0 Bursa, 2005-2009 y llar aras nda Eski ehir ve Bilecik illerinden daha yüksek miktarda istihdam hedefine sahiptir. Dönem içinde bütün illerde, istihdam hedefi rakamlar nda dü ü ler ya anm t r. Oransal olarak en büyük dü ü Bilecik ilinde gözlemlenmektedir. 2005 y l nda 1.281 olan istihdam hedefinin 2009 y l nda 274 e dü mesi Bilecik ilinin yat r mlarda cazibesini göreceli olarak kaybetti inin bir göstergesidir. 143

Tablo 128 de TR41 Bölgesi 2009 ve 2010 y llar Ocak-May s dönemlerine ait te viklerin say lar, bu te viklere ait sabit sermaye yat r m tutarlar ve hedeflenen istihdam rakamlar verilmi tir. Yeni te vik yasas n n 16.07.2009 tarihinde resmi gazetede yay mland göz önüne al n rsa, bu iki dönem k yaslamas ayn zamanda yeni te vik yasas n n sonuçlar ve etkinli i hakk nda bize bilgi verecektir. Tablo 128. 2009-2010 Y llar n n Ocak-May s Dönemlerinde Verilen Te vikler 39 Sektör Belge say s (Adet) Sabit yat r m (Bin TL) stihdam (Ki i) 2009 2010 2009 2010 2009 2010 Bursa Tar m 0 5 0 54.475 0 142 Madencilik 1 4 3.000 14.300 20 90 malat 9 50 30.973 291.861 132 992 Enerji 0 4 0 122.150 0 75 Hizmetler 5 8 480.739 26.380 438 257 Eski ehir Tar m 0 0 0 0 0 0 Madencilik 0 1 0 15.500 0 50 malat 4 5 12.472 255.938 113 236 Enerji 0 0 0 0 0 0 Hizmetler 1 4 69.922 91.054 500 715 Bilecik Tar m 1 0 4.600 0 25 0 Madencilik 0 2 0 2.600 0 25 malat 2 2 29.941 15.400 95 57 Enerji 0 0 0 0 0 0 Hizmetler 0 0 0 0 0 0 TR41 23 85 631.646 889.658 1.323 2.639 Türkiye 523 1.627 5.326.816 28.401.858 20.569 51.822 Kaynak: Hazine Müsteşarlığı Yatırım Teşvikleri TR41 Bölgesi nde 2009-2010 Ocak-May s döneminde te vik belgesi say s ndaki art dikkat çekicidir. Ayn zamanda istihdam hedeflerinde de %100 e yak n bir art gerçekle mi tir. Belirtilen dönemde iller baz nda dikkati çeken hususlardan biri de Bursa ve Eski ehir deki imalat sanayine verilen te vik belgesi say s, bu sektördeki sabit yat r mlar ve öngörülen istihdam rakamlar ndaki art lard r. Bilecik ilinde en dikkat çekici durum ise madencilik sektörü yat r mlar d r. Ayr ca, hizmetler sektörüne ait te vik belge say lar da Bursa ve Eski ehir de artm t r. Bölgede yap lan yat r mlar n genel olarak te vik yasas kapsam ndaki sektörlerde yo unla mas, bu te vik yasas n n uygulamada da etkin oldu unun bir göstergesidir. Yeni te vik yasas ile Bursa ve Eski ehir de imalat sanayine verilen te vik belgesi say s, bu sektördeki sabit yat r mlar ve öngörülen istihdam rakamlar nda ya anan art lar dikkat çekicidir. Bilecik ilinde ise madencilik sektörü yat r mlar nda art görülmektedir. 39 2010 Ocak-May s dönemine ait te vikler, bölgesel bazda desteklenecek yat r mlar, büyük proje yat r mlar ve genel te vik sistemi kapsam ndaki te viklerin toplam n göstermektedir. 144

8. ÇEVRE nsan n d dünya ile ileti im alan olan çevre a r nüfus art, sa l ks z kentle me ve h zl sanayile me süreci ile ciddi problemlere maruz kalm t r. Çevre sorunlar özellikle 1970 lerin ba ndan itibaren insanl n en büyük ortak endi esi haline gelmi tir. Bu durum, geleneksel s n rs z kalk nma ve s n rs z tüketim modellerinin terk edilerek ekonomik, sosyal ve çevre uyumunu amaçlayan sürdürülebilir kalk nma anlay n n benimsenmesine yol açm t r. 8.1. Bölgede Biyolojik Çe itlilik ve Koruma Alanlar Türkiye, endemik türlerin zenginli i aç s ndan dünyada önemli bir yere sahiptir. Ülkemiz, Avrupa k tas nda bulunan bitki türlerinin %75 ine ev sahipli i yapmaktad r. TR41 Bölgesi de flora ve fauna aç s ndan zengin bir yap ya sahiptir. Kapari, kekik, salep, adaçay, biberiye, o ulotu, fesle en ve defne bölgede do al olarak yeti en ba l ca aromatik bitkilerdir. Bunlar d nda maz, palamut, sumak, mahlep, melengiç, e relti otu, nane, gelinotu ve kardelen bölgede yo un olarak yeti en flora bitkileri aras nda say labilir. Bursa ilinde Uluda Milli Park n n elveri li tabiat artlar ay, kurt, çakal, tilki, karaca, geyik, tav an, domuz, keklik, yabani güvercin, akbaba, kartal, çaylak, bülbül, çal ku u gibi hayvanlar n ya amas na ve zengin bir fauna olu mas na imkân vermi tir. Eski ehir deki Bal kdam yöresi de Türkiye nin önemli sulak alanlar ndan biri olup birçok ku türünü bar nd rmaktad r. Orman Varl : Türkiye de 1973 y l nda ülke topraklar n n %24,80 ini ormanlar olu tururken bu oran 1999 y l nda %25,49 a, 2005 y l nda %26,01 e, 2008 y l nda ise %26,23 e yükselmi tir 40. Dolay s ile zaman içinde ülkede ormanlar n kaplad alan n az da olsa art gösterdi i görülmektedir. 2008 y l verilerine göre, ülkemiz toplam orman varl n n %5 i TR41 Bölgesi nde yer almaktad r. Bölgeyi olu turan illerin orman alanlar ise Bursa da 486.067, Eski ehir de 360.257 ve Bilecik te 228.613 hektard r. 40, 49 Birle mi Milletler (BM) Biny l Kalk nma Hedefleri Türkiye 2010 Raporu. 145

ekil 60. Orman Varl (2008) Türkiye %95 TR41 %5 Eskişehir %1,61 Bursa %2,17 Bilecik %1,02 Bursa Eskişehir Bilecik Türkiye Kaynak: Çevre ve Orman Bakanlığı Orman Varlığı İstatistikleri Koruma Alanlar : Ülkemizdeki zengin biyolojik çe itlili in korunmas ve geli tirilmesi amac yla çe itli statülerde koruma alanlar bulunmaktad r. Türkiye de korunan alanlar n ülke yüzölçümüne oran 1990 y l nda %2,96 iken önemli miktarda artarak 2008 y l sonunda %5,05 e (yakla k 4,1 milyon hektar) ula m t r 41. Milli Parklar: Ülkemizde 33 adet milli park bulunmaktad r. Bölgemizde bulunan tek milli park, Bursa il s n rlar içinde yer alan Uluda Milli Park d r. 12.732 hektar alanda kurulu olan bu park 1961 y l nda milli park statüsü kazanm t r. 2.543 metre yüksekli iyle Uluda, Marmara Bölgesi nin en yüksek noktas d r. Bu bölgede yer alan Aras Ça layan ve doruklarda görülen buzul izleri Uluda n jeomorfolojik yap s n n ilgi çekici özellikleri aras ndad r. Ayr ca Bursa Ovas ndan Uluda n doruklar na do ru de i en orman ku aklar n n dünya ormanc l k literatüründe özel bir önemi vard r. Uluda, Aral k-may s aylar boyunca karla örtülüdür. 4 metreye varan kar kal nl ve kar kalitesi ile Türkiye nin en önemli k sporlar merkezidir 42. Tabiat An tlar : Ülkemizde 58 adet tabiat an t bulunmaktad r. Eski ehir ilinde bulunan Geyik Alan Tabiat An t, Karageyikli Türk F nd Tabiat An t, Kokulu Ard ç I-II-III Tabiat An tlar, Kepez Saçl Me esi Tabiat An t, Piribaba Me esi Tabiat An t ve Kay Ard c Tabiat An t 43 bölgedeki tabiat an t olarak tan ml alanlard r. Yaban Hayat Geli tirme Sahas : Bölgemizde Yaban Hayat Geli tirme Sahas olarak kay tl önemli alanlar ve korunan türler bulunmaktad r. Bursa Karacabey Karada Ovakorusu 42 Bursa l Çevre Durum Raporu, 2008. 43 Çevre ve Orman Bakanl Do a Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlü ü. 146

Sahas nda sülün, Eski ehir Sivrihisar Bal kdam Sahas nda su ku lar, Eski ehir Mihall ç k ve Çatac k ta geyik bölgemizde korunan ba l ca türler aras ndad r 44. Sulak Alanlar: Sulak alanlar, tropik ormanlardan sonra biyolojik çe itlili in en yüksek oldu u ekosistemlerdir. Özellikle Su Ku lar Ya ama Ortam Olarak Uluslararas Öneme Sahip Sulak Alanlar n Korunmas (RAMSAR) Sözle mesine göre TR41 Bölgesi nde yer alan sulak alanlar unlard r 45 : Uluabat Gölü: Bursa ili s n rlar içerisinde yer alan ve 13.500 hektar büyüklü ündeki Uluabat Gölü, 15 Nisan 1998 tarihinde RAMSAR Alan ilan edilmi tir. Gölün sular tatl ve bol g dal d r. Aç k su yüzeyleri, çay r ve sazl k ekosistemlerinden meydana gelen göl, ku lar n göç yolu üzerinde bulunmas ve Manyas Gölü ne yak n olmas sebebi ile ku lar aç s ndan son derece önemlidir. Dünya çap nda nesli tehlikede olan küçük karabata n ülkemizdeki en önemli üreme alan d r. Fakat son y llarda çevrede bulunan fabrika at klar ve insan etkisi ile gölün kirlilik düzeyinin artt belirtilmektedir. Uluslararas Öneme Sahip Sulak Alanlar (Potansiyel Ramsar Alanlar ): Bursa daki znik Gölü ve Kocaçay Deltas ile Eski ehir deki Bal kdam Gölü bölgede yer alan potansiyel RAMSAR alanlar d r. 8.2. Su Altyap s 8.2.1. Yeralt ve Yerüstü Su Kaynaklar Tablo 129. Su Varl klar (2007) Yerüstü Yeralt Sular Sular (hm 3 /y l) (hm 3 /y l) Toplam (hm 3 /y l) Türkiye çindeki Pay (%) Bursa 3.536 409 3.945 3,52 Eski ehir 1.029 509 1.538 1,37 Bilecik 320 54 374 0,33 TR41 4.885 973 5.858 5,23 Türkiye 98.000 14.000 112.000 100 Kaynak: DSİ Su Varlıkları Bölgede, Bursa ilindeki Uluabat Gölü RAMSAR Sözle mesi kapsam nda koruma alt na al nm t r. Ayr ca, yine Bursa ve Eski ehir illerinde potansiyel RAMSAR alanlar vard r. TR41 Bölgesi ülkemizdeki su varl n n %5,23 üne sahiptir. Bölgedeki su varl n n ço unlu u yerüstü sular d r ve Bursa ilinde yo unla m t r. Sakarya Nehri, Porsuk Çay ve Nilüfer Çay ile znik Gölü, Uluabat Gölü ve çe itli büyüklükteki göletler bölgenin ba l ca su kaynaklar d r. 44, 53 Çevre ve Orman Bakanl Yay n, Türkiye Çevre Atlas 2006. 147

Tablo 130. Su Yüzeyleri (2007, Hektar) Kaynak: DSİ Su Yüzeyleri Do al Göl Yüzeyleri Baraj Rezervuar Yüzeyleri Gölet Rezervuar Yüzeyleri Akarsu Yüzeyleri Toplam Bursa 45.463 596 105 1.466 47.630 Eski ehir - 8.912 209 1.771 10.892 Bilecik - 245 9 454 708 TR41 45.463 9.753 323 3.691 59.230 Toplam su yüzeyi bak m ndan Bursa, do al göl yüzeylerinin geni li i nedeniyle bölgenin en zengin ilidir. Eski ehir de toplam su yüzeylerinin ço unlu u baraj rezervuarlar ndan, Bilecik te ise akarsu yüzeylerinden olu maktad r. 8.2.2. Havza Yönetimi Ülkemiz 26 akarsu havzas na ayr lm bulunmaktad r; bölgemizde Susurluk, Marmara ve Sakarya olmak üzere 3 havza mevcuttur. Havzalardaki tüm do al kaynaklar (su, kara, bitki örtüsü, vb.) dengeli ekilde kullanmak ve korumak amac yla Çevre ve Orman Bakanl n n TÜB TAK Marmara Ara t rma Merkezi yürütücülü ünde uygulamakta oldu u proje kapsam nda Havza Koruma Eylem Planlar haz rlanmaktad r; söz konusu planlar n 2010 y l sonunda kadar tamamlanmas öngörülmektedir. 8.2.3. çme ve Kullanma Suyu çme ve kullanma suyu ebekesiyle da t lan su kaynaklar n n da l m na bak ld nda ülkemizde s ras ile baraj, kuyu ve kaynak suyunun kullan ld görülür. Bu s ralama bölgemizde baraj, akarsu ve kaynak suyu eklindedir. Bursa da baraj suyu yo un olarak kullan lmakta iken Eski ehir de akarsu, Bilecik te ise kaynak suyu kullan m yayg nd r. Bölgemizde belediye s n rlar içindeki nüfusun tamam na içme ve kullanma suyu ebekesi ile hizmet verilmektedir. ekil 64 te görüldü ü üzere, bölgemizde içme suyu ar tma tesisi ile hizmet verilen nüfusun oran (%73) ülke ortalamas n n (%50) oldukça üzerindedir. Ancak bölge illeri aras ndaki farkl l klar oldukça belirgindir; örne in Eski ehir de ayn oran %89, Bursa da %74, Bilecik te sadece %1 dir. 148

ekil 61. Ar tma Tesisi Hizmetine Sahip Nüfusun Belediye Nüfusundaki Oran (2008,%) 100 80 60 40 20 0 TR41 Bölgesi nde belediye s n rlar içindeki nüfusun tamam na içme ve kullanma suyu ebekesi ile hizmet verilmektedir. Bursa Eskişehir TR41 Türkiye Bilecik Kaynak: TÜİK Belediyelerin Su İstatistikleri Veritabanı Bursa n n ba l ca içme suyu kaynaklar Do anc, Nilüfer ve Ç narc k barajlar d r. Eski ehir in içme suyu ise Porsuk Çay ndan çekilen suyun temiz su ar tma tesisinde i lenmesiyle kar lan r. Ancak bu tesisin yetersiz kalmas nedeniyle Alpu yolunda bulunan mevcut kanalizasyon ar tma tesislerinin yan na yeni bir tesis yap lmaktad r. Bilecik ilinin içme ve kullanma suyu, So uksu yöresindeki keson kuyulardan, Beylik Suyu kayna, Çingen P nar ve Ulup nar Köyü kayna ndan sa lanmaktad r. 8.3. At k Yönetimi 8.3.1. At ksu Bölgede özellikle Bilecik ilinde at ksu ar tma tesisi hizmetlerinin iyile tirilmesi ihtiyac ortaya ç kmaktad r. ekil 62. Kanalizasyon ebekesi ve At ksu Ar tma Tesisi Hizmetleri (2008) 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Kanalizasyon şebekesi ile hizmet verilen nüfusun belediye nüfusu içindeki oranı (%) Atıksu Arıtma tesisi ile hizmet verilen nüfusun belediye nüfusu içindeki oranı (%) Bursa Eskişehir Bilecik Türkiye Kaynak: TÜİK Belediyelerin Su İstatistikleri Veritabanı ekil 63 te görüldü ü üzere, kanalizasyon ebekesi ile hizmet verilen nüfusun belediye nüfusu içindeki oran nda bölgemiz Türkiye ortalamas n n (%88) üzerinde yer almaktad r. Bölge illerinde bu oranlar n birbirine oldukça yak n oldu u görülmektedir. Fakat at ksu ar tma tesisi ile 149

hizmet verilen nüfus oranlar nda iller aras ndaki fark oldukça belirgindir. Özellikle Bilecik ilinde at ksu ar tma tesisi hizmetlerinin iyile tirilmesi ihtiyac ortaya ç kmaktad r. Tablo 131 de, bölgedeki belediyelerin at ksu verileri gösterilmektedir. Bursa ili, ar t lan at ksu miktar, do al, biyolojik, geli mi at ksu ar tma tesisleri ve at ksu yat r m harcamalar bak m ndan bölge illeri aras nda ciddi bir üstünlü e sahiptir. Tablo 131. At ksu Verileri (2008) Kaynak: TÜİK Bölgesel Göstergeler Bursa Eski ehir Bilecik TR41 Türkiye Ar t lan at k su miktar (1000 m 3 /y l) 97.905 15.260 100 113.265 2.251.581 At k su ar tma tesisi say s 11 2 1 14 236 Biyolojik at k su ar tma tesisi say s 6 1 0 7 158 Geli mi at k su ar tma tesisi say s 2 0 0 2 32 Do al ar tma sistemi say s 1 0 0 1 17 At k sular n toplanmas ve ar t m için belediyelerin toplam yat r m harcamalar (TL) 65.127.482 127.579 0 65.255.061 508.125.125 8.3.2. Kat At klar Bölgemizde at klar n bertaraf edilmesi konusunda en yayg n yöntem belediye çöplüklerinin kullan m d r. Bursa da Mudanya Yolu nda bulunan kent kat at k depolama alan nda düzenli depolama uygulanmaktad r. Eski ehir de vah i depolama yap lmakla birlikte mevcut çöplük alan n n yan na kat at k ay rma geri dönü üm ve sa l kl çöp depolama tesisleri in aat ba lam t r. Bilecik te de vah i depolama yönteminden kat at k bertaraf uygulama yöntemlerine geçmek için merkez ilçe s n rlar içinde kat at k bertaraf tesisi kurulmas konusunda çal malar ba lam t r 46. ekil 63. Bertaraf Yöntemine Göre At k Miktar (2008, Ton) Bilecik Belediye Çöplükleri Eskişehir Belediye Çöplükleri Bursa Belediye Çöplükleri Düzenli Depolama 0 200.000 400.000 600.000 800.000 1.000.000 Belediye Çöplükleri Düzenli Depolama Kompost Tesisi Açıkta Yakma Dereye ve Göle Dökme Gömme Diğer (1) (1) Dolgu yaparak, eski taş ocağı, kömür dekapaj sahası, kurudere yatağı, boş alan, tarımsal arazi, ormanlık arazi kapsamaktadır. Kaynak: TÜİK Belediye Atık İstatistikleri 46 Bilecik l Çevre ve Orman Müdürlü ü. 150

8.3.3. T bbi At klar Bursa da 2008 y l Temmuz ay nda, t bbi at klar n kayna ndan sterilizasyon i lemi bitinceye kadar el de meden bertaraf sahas na ula mas n sa layan t bbi at k sterilizasyon tesisi kurulmu tur. Eski ehir de in aat devam eden kat at k ay rma, geri dönü üm ve sa l kl çöp depolama tesislerinde modern bir t bbi at k sterilizasyon tesisi in a edilmektedir. Bilecik te ise t bbi at klar l Çevre ve Orman Müdürlü ü taraf ndan lisans verilen araçlarla ta nmakta ve gömülerek bertaraf edilmektedir. 8.4. Çevresel Harcamalar Çevresel harcamalar, çevre kirlili ini önleme, azaltma ve çevre koruma amaçl yap lan her türlü faaliyete ili kin harcamalard r. ekil 64. Belediyelerin Toplam Çevresel Harcamalar (2008, Milyon TL) (1) Harcamaları bölünemeyen faaliyetler başlığı altında, birden fazla çevresel konuyu içeren ve harcamalarının konulara göre ayrıştırılması mümkün olmayan faaliyetler yer almaktadır. Kaynak: TÜİK Çevre İstatistikleri 2008 y l nda belediyeler taraf ndan gerçekle tirilen çevresel harcamalar TR41 Bölgesi nde 490.841.153 TL, Türkiye genelinde ise 7.700.776.508 TL olarak gerçekle mi tir. Bölgedeki Çevresel harcamalar içinde en büyük pay %44 ile su hizmetleri, %32 ile at ksu yönetimi hizmetleri ve %22 ile at k yönetimi hizmetleri olu turmaktad r. Geriye kalan %2 lik k s m ise biyolojik çe itlili in ve peyzaj n korunmas hizmetlerine aittir. 8.5. Su Kirlili i Kirliliğin azaltılması hizmetleri Sınıflandırmaya girmeyen çevre koruma hizmetleri Harcamaları bölünemeyen faaliyetler(1) Biyolojik çeşitliliğin ve peyzajın korunması Atık yönetimi hizmetleri Atıksu yönetimi hizmetleri Su hizmetleri 0 1.000 2.000 3.000 4.000 TR41 Türkiye Evsel ve endüstriyel s v at klar n ar t lmaks z n su ortamlar na bo alt lmas veya tar mda verimi art rmak için kullan lan gübreler ile zirai mücadele amac yla kullan lan ilaçlar n su ortamlar na 151

ta nmas su kirlili ine neden olmaktad r. Çevre ve Orman Bakanl taraf ndan haz rlanan Türkiye Çevre Sorunlar ve Öncelikleri Envanteri 2007-2008 raporuna göre bölge illerinin tamam nda su kirlili i birinci öncelikli çevre sorunu olarak de erlendirilmektedir. Bölgemizde kirlilik TR41 Bölgesi nde en önemli görülen su kaynaklar, Bursa da Marmara Denizi (Gemlik ve Mudanya aras nda kalan k y eridi), Uluabat Gölü, znik Gölü, Nilüfer Çay, Orhaneli Çay, Emet Çay, M.Kemalpa a Çay, Susurluk Çay, Kocasu, çevre sorunu su kirlili idir. Bu kirlili in en büyük nedenleri evsel s v at klar, endüstriyel at klar ve zirai faaliyetlerdir. Karsak Deresi, Kapl kaya Deresi, Hasana a Deresi, Göksu Deresi; Eski ehir de Sakarya Nehri, Porsuk Çay, Sar su Deresi, Yörük Akçay r Deresi, A z kara Deresi, Seydi Suyu ve Bilecik te Karasu Deresi ile Sakarya Nehri dir. Bölgedeki su kirlili inin en büyük nedeni ekilde görüldü ü üzere s ras yla evsel s v at klar, endüstriyel at klar ve zirai faaliyetlerdir. ekil 65. TR41 Bölgesi nde Su Kaynaklar n n Kirlenme Nedenleri Da l m (2007-2008) Evsel Sıvı Atıklar Evsel Katı Atıklar Diğer Zirai Faaliyetler Endüstriyel Atıklar Denizcilik Faaliyetleri %0 %5 %10 %15 %20 %25 %30 Kaynak: Türkiye Çevre Sorunları ve Öncelikleri Envanteri Değerlendirme Raporu 8.6. Toprak Kirlili i Toprak kirlili i, topra n fiziksel, kimyasal ve biyolojik etkenlerle do al yap s ndan uzakla arak sa l kl, kaliteli ve yüksek ürün verme kabiliyetini yitirmesi eklinde tan mlanabilir. Toprak kirlili inin ba l ca nedenleri enerji kullan m, tar msal aktiviteler, endüstriyel aktiviteler ile ehirsel, evsel ve ticari aktivitelerdir. 2008 y l na ait l Çevre Durum Raporuna göre, Bursa da özellikle tekstil boyama kimyasal at k sular ve ehir kanalizasyon at klar n n kar t sularla sulanan tar m arazileri a r derecede kirlenmektedir. Yine at ksu ar tma tesislerini tamamlamam organize sanayi bölgelerinin at k 152

sular n n sulama suyuna kar mas ve tar mda kullan lmas sonucu toprak kirlili i meydana gelmektedir. Örne in, Bursa da Nilüfer Çay, Eski ehir de Seydi Suyu nun kirli olmas, içerisinde sodyum, bor ve a r metaller içermesi nedeniyle ak güzergâh ndaki tar m arazilerinde yo un toprak kirlili i olu maktad r. Kimyasal at k sular ve ehir kanalizasyon at klar, bölgede toprak kirlili inin ba l ca nedenleri aras ndad r. Bilecik te endüstriyel at klar daha çok, maden, kâ t ve lastik sanayileri at klar ndan kaynaklanmaktad r. 8.7. Hava Kirlili i Türkiye'de hava kirlili i genel olarak kalitesiz yak tlar n kullan ld konutlardan, çe itli sanayi tesislerinden, motorlu araçlardan ve atmosferik artlardan kaynaklanmaktad r. Türkiye nin AB nin hava kalitesi konusundaki düzenlemelerinin iç hukuka yans t lmas na destek olmak üzere Türkiye ile Almanya aras nda AB Hava Kalitesi E le tirme Projesi gerçekle tirilmi tir. Kentsel hava kalitesi bak m ndan ölçümlenen birincil kirleticiler, kükürtdioksit ve partikül maddelerdir. ekil 66. Hava Kirlili i Ölçümleri (2009, mg/m3) Partikül Madde Kükürtdioksit 0 20 40 60 80 100 Bursa Eskişehir Bilecik Kaynak: TÜİK Hava Kalitesi Veritabanı 2009 y l istatistiklerine göre özellikle Eski ehir de kükürtdioksit oran oldukça dü ük oldu u görülmektedir. Bursa ise partikül madde oran n n bölge içinde en yüksek oldu u il olarak kar m za ç kmaktad r. Bölgemizde kükürtdioksit ve partikül madde yo unlu unun s n r de erlerin 47 alt nda kalmakla birlikte, do algaz n yayg nla mas yla hava kirlili inin daha da azalmas beklenmektedir. 47 Is nmadan Kaynaklanan Hava Kirlili inin Kontrolü Yönetmeli i ne göre, kükürtdioksit için k sa vadeli s n r de eri 400, uzun vadeli s n r de eri 150 mg/m³; partikül madde için k sa vadeli s n r de eri 300, uzun vadeli s n r de eri 150 mg/m³ tür. 153

8.8. Gürültü Kirlili i Di er çevre sorunlar kadar gündeme gelmese de, sanayi tesislerinden, araçlardan, uçaklardan vb. kaynaklanan gürültü, insan sa l na zararl d r. Türkiye de gürültü kirlili i ile ilgili, AB ye uyumlu olarak 1 Temmuz 2005 tarihinde Çevresel Gürültünün De erlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeli i ç kar lm ve ses düzeyleri s n rlar yeniden belirlenmi tir. Çevre ve Orman Bakanl koordinatörlü ünde yürütülen ve Bursa'n n da aralar nda bulundu u 5 pilot ilde uygulanan AB Çevresel Gürültü E le tirme Projesi kapsam nda Bursa da trafi in ve sanayinin yo un oldu u yerlerde, park ve konut alanlar nda gürültü ölçümleri yap larak, gürültü haritas haz rlanm t r. Buna göre Bursa da kent içi ula mda hafif rayl sistemin çal t güzergâhta gürültü düzeyinin azald görülmü tür 48. 48 Utku (2006). 154

9. ENERJ VE TAB KAYNAKLAR 9.1. Enerji Enerji, ülkelerin kalk nma politikalar içinde hayati önem ta yan stratejik bir sektördür. Dünyada nüfus art, küreselle me sonucu artan ticaret olanaklar, sanayile me ve kentle me ak mlar do al kaynaklara ve enerjiye olan talebi giderek art rmaktad r. Mevcut enerji politikalar ve enerji arz tercihlerinin devam etmesi durumunda dünya enerji talebinin 2007-2030 y llar aras nda %40 oran nda artmas beklenmektedir. Dokuzuncu Kalk nma Plan ile Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl (ETKB) 2010-2014 Stratejik Plan nda d a ba ml l n en aza indirilmesi, yerel ve yenilenebilir enerji kaynaklar na önem verilmesi ayr ca enerjinin verimli kullan lmas hedeflenmektedir. Mevcut durumda ülkemizin enerji ba ml l k oran %73 seviyesindedir. Ba ml l n yüksek olmas n n nedeni yüksek oranda ithal edilen do algaz ve petrol gibi enerji kaynaklar na talebin yüksek olmas d r. ekil 68 de 2009 y l nda Türkiye deki enerji arz çe itlili i gösterilmi tir. ekil 67. Enerji Arz Çe itlili i (2009) Kömür %29,5 Yenilenebilir Enerji %8,6 Doğalgaz %32 Petrol %29,9 Kaynak: Elektrik Üretim A.Ş. (EÜAŞ) Elektrik Üretim Sektör Raporu 9.1.1. Elektrik Ülkelerde geli me düzeyi artt kça, elektri e olan talep de artmaktad r. Artan Talebi kar layabilmek için elektrik sektöründe yeterli yat r mlar n yap lmas ve verimlili in art r lmas gerekmektedir. Bu hedef do rultusunda, 2001 y l nda yay mlanan 4628 say l Elektrik Piyasas Kanunu ile yeni üretim yat r mlar n n özel sektör taraf ndan yap lmas öngörülmü tür. ekil 69 da Ülkede elektrik üretimindeki kurulu gücün yakla k %6,7 si TR41 Bölgesi nden kar lanmaktad r. Bölge ayn zamanda sanayi elektrik tüketimi bak m ndan Düzey 2 bölgeleri aras nda dördüncü s rada yer almaktad r. 155

y llara göre Türkiye deki elektrik üretimi görülmektedir. ekil 68. Türkiye Elektrik Üretimi (Bin GWh) 250 200 150 100 50 0 2005 2006 2007 2008 2009 Kaynak: EÜAŞ Elektrik Üretim Sektör Raporu Verileri 2009 Ülkemizin, 2009 y l elektrik enerjisi üretimindeki kaynak çe itlili ine bak ld nda %48 ile do algaz ilk s rada yer al rken hidroelektrik santrallerin (HES) oran %18 de kalmaktad r. Biyogaz ve jeotermal oran ise %5 tir 49. Ülkedeki kurulu gücün yakla k %6,7 si TR41 Bölgesi nden kar lanmaktad r. ekil 70 te verilen bölge illeri kurulu güç da l m elektrik üretiminde do algaz ba ml l n gözler önüne sermektedir. ekil 69. Bölge lleri Elektrik Üretim Potansiyeli (2009) Doğalgaz 91,24% Bursa Kurulu Güç Durumu HES 0,16% Linyit 8,61% Eskişehir Kurulu Güç Durumu HES %77,49 Doğalgaz %22,51 Bilecik Kurulu Güç Durumu Doğalgaz %88,23 HES %0,16 Fuel Oil %11,61 Kaynak: TEİAŞ Doğalgaz HES Linyit HES Doğalgaz Doğalgaz HES Fuel Oil Son 10 y lda Türkiye, elektrik tüketim art oranlar bak m ndan Çin den sonra ikinci s ray almaktad r. EÜA Sektör Raporu na göre Türkiye de elektrik tüketimi her y l ortalama %7-8 oran nda artmaktad r. 49 EÜA Elektrik Üretim Sektör Raporu, 2009. 156