T.C. MĠLLÎ EĞĠTĠM BAKANLIĞI MAKĠNE TEKNOLOJĠSĠ TEMEL TORNALAMA ĠġLEMLERĠ-1 Ankara, 2014
Bu modül, mesleki ve teknik eğitim okul/kurumlarında uygulanan Çerçeve Öğretim Programlarında yer alan yeterlikleri kazandırmaya yönelik olarak öğrencilere rehberlik etmek amacıyla hazırlanmıģ bireysel öğrenme materyalidir. Millî Eğitim Bakanlığınca ücretsiz olarak verilmiģtir. PARA ĠLE SATILMAZ. i
ĠÇĠNDEKĠLER AÇIKLAMALAR... iv GĠRĠġ... 1 ÖĞRENME FAALĠYETĠ 1... 3 1. TORNA TEZGÂHLARI... 3 1.1. Torna Tezgâhları... 3 1.1.1. Torna Tezgâhı Tanımı... 3 1.1.2. Torna Tezgâhı ÇeĢitleri... 3 1.1.3. Üniversal Torna Tezgâhı Ve Kısımları... 9 1.2. ĠĢ Parçalarını Bağlama... 12 1.2.1. Bağlama Araçları... 12 1.2.2. Aynaları Fener Mili Üzerindeki Yerlerinden Çıkarma... 19 1.2.3. Aynaları Fener Mili Üzerindeki Yerlerine Takma... 19 1.2.4. Aynaların Ters ve Düz Ayaklarını Söküp Takma... 21 1.2.5. Bağlamada Salgı Kontrolü... 22 1.2.6. ĠĢ Parçalarını Aynalara Bağlama... 22 1.3. Torna Kesicileri Ve Bilenmeleri... 23 1.3.1. Torna Kesicilerinin Sınıflandırılmaları... 23 1.3.2. Torna Kalemlerini Bileme... 32 1.4.Torna Tezgâhına Kesicileri Bağlama... 34 1.4.1. Torna Katerleri... 34 1.4.2. Kalemin Tezgâha BağlanıĢı... 38 1.4.3. Kalemin Körlenmesine Etki Eden Faktörler... 40 1.4.4. Kesme Sıvısı... 40 UYGULAMA FAALĠYETĠ... 42 ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME... 46 ÖĞRENME FAALĠYETĠ-1... 51 2. TORNADA ÖLÇME... 51 2.1. Kumpaslar... 51 2.1.1. Ġç Çap ve DıĢ Çap Kumpaslar... 52 2.1.2. Verniyerli Kumpaslar... 54 2.2. Mikrometreler... 56 2.2.1. DıĢ Ölçü... 57 2.2.2. Ġç Ölçü... 57 2.2.3. Derinlik Ölçüsü... 58 UYGULAMA FAALĠYETĠ... 60 ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME... 61 ÖĞRENME FAALĠYETĠ-3... 62 3. TORNALAMA ĠġLEMLERĠ... 62 3.1. Alın Tornalama... 62 3.1.1. Kesme Hızı, Devir Sayısı ve Ġlerlemeyi Ayarlama... 62 3.1.2. ĠĢ Parçasının ĠĢlenmesi... 65 3.2. Punta Deliği Delme... 66 3.2.1. Punta Yuvasını Açma... 66 3.2.2. Tornada Punta Matkabı Bağlama Araçlarını Seçme... 68 3.2.3. ĠĢin Alın Yüzeyini Punta Yuvası Açmaya Hazırlama... 69 ii
3.2.4. Punta Matkabı Ġle Delmede Dikkat Edilecek Hususlar:... 70 3. 3. Silindirik Tornalama... 70 3.3.1. Silindirik DıĢ Yüzey Tornalama... 70 3.4. Kademeli Tornalama... 71 3.4.1. Sağ ve Sol Yan Kalemi Hazırlamak... 72 3.4.2. Kademeli Yüzey Tornalamak... 73 3.4.3. Kademelere Pah Kırmak... 73 UYGULAMA FAALĠYETĠ... 74 ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME... 78 MODÜL DEĞERLENDĠRME... 82 CEVAP ANAHTARI... 83 KAYNAKÇA... 85 iii
AÇIKLAMALAR ALAN Makine Teknolojisi DAL/MESLEK Makine Teknolojisi Tüm Dallar MODÜLÜN ADI Temel Tornalama ĠĢlemleri - 1 MODÜLÜN TANIMI Makine Teknolojisi alanında tornalama iģleminde uygun kesicinin seçimi, kesicinin tezgâha bağlanması, iģ parçalarının tezgâha bağlanması, ölçü kontrolü, alın tornalama, puta deliği delme, silindirik tornalama, kademeli tornalama iģlemlerinin tanıtılıp uygulanmasına yönelik materyaldir. SÜRE 40/32 ÖN KOġUL YETERLĠK AÇIKLAMALAR Bu modülün ön koģulu yoktur. Temel tornalama iģlemleri yapmak Genel amaç Bu modül ile uygun ortam ve araç gereçler sağlandığında temel tornalama iģlemlerini yapabileceksiniz. MODÜLÜN AMACI Amaçlar 1. Basit ayaklı zımpara taģı ile istenen özellikteki torna kesicilerini bileyebileceksiniz. 2. Kesicileri uygun bağlama araçları ile torna tezgâhına bağlayabileceksiniz. 3. ĠĢ parçalarını uygun bağlama araçları ile torna tezgâhına bağlayabileceksiniz. 4. Kumpas ve Mikrometre ile her türlü ölçme ve kontrol iģlemini yapabileceksiniz. 5. Alın tornalama iģlemlerini yapabileceksiniz. 6. ĠĢ parçalarına tekniğine ve kurallara uygun her türlü punta deliğini delme iģlemlerini yapabileceksiniz. 7. Silindirik tornalama iģlemlerini yapabileceksiniz. 8. Kademeli tornalama iģlemlerini yapabileceksiniz. EĞĠTĠM ÖĞRETĠM ORTAMLARI VE DONANIMLARI Ortam: Sınıf, atölye veya grupla çalıģabileceği tüm ortamlar, projeksiyon, tepegöz, bilgisayar ve donanımları, Donanım: Zımpara taģı, gözlük, koruyucu maske soğutma sıvısı, bilenmiģ kalem örnekleri, çizelge ve tablolar, torna tezgâhları, ders kitapları, üniversal aynalar, fırdöndü aynası, iģ kalıpları, ayna anahtarları, metrik ve parmak mikrometreler, mikrometre sehpaları, katerler, çeģitli torna kesicileri, döner punta, iģ parçaları (Okul veya okul dıģında bulunan atölyeler ve iģletmelerden yararlanılır.) iv
ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME Modül içinde yer alan her öğrenme faaliyetinden sonra verilen ölçme araçları ile kendinizi değerlendireceksiniz. Öğretmen modül sonunda ölçme aracı (çoktan seçmeli test, doğru-yanlıģ testi, boģluk doldurma, eģleģtirme vb.) kullanarak modül uygulamaları ile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek sizi değerlendirecektir. v
GĠRĠġ Sevgili Öğrenci, GĠRĠġ 18.yy da buhar makinesinin bulunmasıyla beraber sanayide büyük atılımlar yaģanmıģtır. Bu atılımlara paralel olarak Ġmalat Sektörü de geliģmiģtir. Ġmalat sektörünün merkezindeki TORNALAMA ĠġLEMLERĠ ile üretim tezgâhlarından talaģ kaldırma iģlemi, teknolojinin geliģmesiyle ilerleme göstermiģtir. Bunun sonuncunda Makine Teknolojisi Alanı ve tornalama teknolojisinde büyük ve hızlı bir geliģim sağlanmıģtır. Bugünkü CNC Torna Tezgâhları bu geliģimin bir göstergesidir. Bu teknolojideki geliģimin temelini oluģturan TEMEL TORNALAMA ĠġLEMLERĠ-1 Modülünün içeriğini bilmeniz ve uygulamanız bu alandaki bilgi ve becerilerinizi artıracak ve TEMEL TORNALAMA ĠġLEMLERĠ -2 modülünün temelini oluģturacaktır. Tornacılık teknolojilerinin bilinmesi ve uygulanması bir makine imalatçısında aranılan önemli bir özelliktir. Bu nedenle bu modüle sizin daha önceki bilgi ve becerinize ilave olarak ; Tornada kullanılacak olan kesici takımların bilenmeleri, Kesici takımları torna tezgâhına bağlanmaları, ĠĢlenecek iģ parçalarının uygun bağlama araçları ile bağlanmaları, ĠĢ parçalarının iģlenme esnasında ölçme iģlemleri, Torna tezgâhında alın tornalama, Torna tezgâhında parçaya punta deliği delme, Torna tezgâhında silindirik tornalama, Torna tezgâhında kademeli tornalama, konularında sizlere bilgi ve beceri kazandırmayı amaçlamaktadır. Bu bilgi ve becerilerin sonucunda; talaģ kaldırma ilkeleri, tornalama tekniğinin iģlem basamakları ve torna tezgâhında çalıģarak üretim yapabilme becerisini kazanacaksınız. 1
2
ÖĞRENME FAALĠYETĠ 1 AMAÇ ÖĞRENME FAALĠYETĠ 1 ÖĞRENME FAALĠYETĠ-1 Torna tezgâhlarını tanıyarak basit iģlemleri yapabileceksiniz. ARAġTIRMA Makine sektöründe faaliyet gösteren iģ yerlerini gezerek torna tezgâhlarının çeģitleri ve önemi konusunda bilgi edinerek, tezgâh broģürleri ve katalogları toplayıp sınıfa getiriniz ve bilgilerinizi arkadaģlarınızla paylaģınız. 1.1. Torna Tezgâhları 1.1.1. Torna Tezgâhı Tanımı 1. TORNA TEZGÂHLARI Sıkı ve emniyetli bağlanmıģ kendi ekseni etrafında dönen iģ parçası üzerinden, sıkı ve emniyetli bağlanmıģ ve doğrusal hareket yapan kesiciler yardımıyla talaģ kaldırma iģlemine tornalama, bu iģi yapan tezgâhlara torna tezgâhı, bu iģi yapan kiģiye de tornacı denir. Kesici kalemin talaģ kaldırma iģlemi, tezgâh üzerinde elle veya otomatik olarak verilir. 1.1.2. Torna Tezgâhı ÇeĢitleri Üniversal torna tezgâhları Özel iģlem torna tezgâhları DüĢey torna tezgâhı Otomat torna tezgâhı Masa tipi (saatçi) torna tezgâhı Revolver torna tezgâhı Ağır iģ torna tezgâhları Kopya torna tezgâhı Çok amaçlı torna tezgâhları Bilgisayarlı nümerik kontrollü (CNC) torna tezgâhı 3
Üniversal torna tezgâhları Diğer torna tezgâhlarının yaptıkları iģleri tek baģına yapabilen torna tezgâhlarıdır. Atölyelerde en fazla kullanılan tezgâh türüdür. Genel amaçlı tornalamalar için kullanılır. Üzerine aparatlar takılarak taģlama, kopyalama gibi özel amaçlar için de kullanılabilir. Resim 1.1: Üniversal torna tezgâhı DüĢey torna tezgâhı Çapları büyük kalınlıkları küçük parçaların iģlenmesinde kullanılır. Diğer torna tezgâhlarından olduğu gibi parça, yatay değil dikey konumda bağlanır. Kesici, aģağı yukarı hareket ederek talaģ kaldırır. Resim 1.2: DüĢey torna tezgâhı 4
Otomat torna tezgâhları Çok sayıda küçük parçaların imalatında kullanılır. Mekanik olarak ayarlanan tezgâh, tam otomatik tornalama yapabilir. Tezgâh ayarı, üzerinde bulunan kamların yer ve konum değiģtirmesiyle yapılır. Tornalanacak silindirik çubuklar otomatik olarak tezgâha sürülür. Günümüz CNC torna tezgâhlarının kam versiyonları da denilebilir. Bu tezgâhlarda her türlü hareket (iģ parçası sürme, iģ parçasının çözülmesi/bağlanması, kesici takımların değiģtirilmesi ve talaģ kaldırma iģlemleri) özel olarak tasarlanmıģ ve imal edilmiģ olan kamlar yardımıyla yapılır. Tezgâhta kullanılacak kamlar, ilgili operasyona göre kam tasarımcıları tarafında çizilir ve çizilen bu Ģekle göre kamlar imal edilir. Ġmal edilen bu kamlar tezgâhın ana mili üzerindeki yerlerine takılır. Resim 1.3: Otomat torna tezgâhı Masa tipi (saatçi) torna tezgâhı Boyutları küçüktür ve küçük boyutlu parçaların üretiminde kullanılır. Bu tezgâhlarda vida çekme ve otomatik ilerleme tertibatı olmaz. Resim 1.4: Masa tipi torna tezgâhı 5
Revolver torna tezgâhı Çok sayıda küçük parçaların imalatında kullanılır. Yarı otomatik olarak çalıģır. Taret adı verilen baģlığa, çok sayıda kesici, iģlem sırasına göre bağlanır. Sırası gelen kesici, otomatik olarak öne gelir. Ağır iģ torna tezgâhı Resim 1.5: Revolver torna tezgâhı Özellikle büyük çaplı parçaların iģlemesinde kullanılan torna tezgâhlarıdır. Büyük çap ve boydaki iģ parçalarının iģlenmesinde kullanılır. Kopya torna tezgâhı Resim 1.6: Ağır iģ torna tezgâhı Kopya tornalama iģlemi sadece kopya torna tezgâhlarında ya da üniversal torna tezgâhına kopyalama aparatının bağlanmasıyla yapılır. Bu torna tezgâhlarında kopyalama iģlemi için örnek iģ parçası veya Ģablon kullanılır. Gezici uç Ģablon üzerinde gezdirilirken kesicide aynı ya da farklı ölçeklerde hareket ettirilerek parçanın kopyasını üretilir. 6
Resim 1.7: Kopya torna tezgâhı Çok amaçlı torna tezgâhları Birden fazla tornalama iģlemini aynı anda yapabilen torna tezgâhlarıdır. Torna tezgâhı üzerine delme, taģlama gibi vb baģlıklar yerleģtirilmiģtir. BaĢlıklar sayesinde frezeleme, delme ve taģlama iģlemleri yapılabilir. Resim 1.8: Çok amaçlı torna tezgâhı 7
Bilgisayar kontrollü (cnc) torna tezgâhları Üniversal torna tezgâhlarında üretilemeyen ya da üretilmesi mümkün olmayan parçaların çok sayıda üretiminde tercih edilir. ĠĢlem süresi kısa ve parçalar özdeģtir. Seri üretime uygundur. Tezgâh üzerine yerleģtirilmiģ bir bilgisayar yardımıyla kontrol edilir. Devir sayısı, ilerleme, kullanılacak kesiciler, iģlem sırası vb. bilgiler yapılan programda belirtilir ve buna göre bilgisayar tezgâha kumanda ederek kısa sürede iģlenmesini sağlar. Resim 1.9: CNC torna tezgâhı 8
1.1.3. Üniversal Torna Tezgâhı Ve Kısımları Resim 1.10: Üniversal torna tezgâhı ve kısımları Torna kayıtları Araba, gezer punta, yataklar, vb. üzerinde taģıyan kısımdır. Tezgâha özeldir. Resim 1.11: Torna kayıtları 9
Ġlerleme hız kutusu DiĢli sisteminin bulunduğu kısımdır. Araba Resim 1.12: Ġlerleme hız kutusu Siper, sport ve kalemliği üzerinde taģıyan kısımdır. Kalemlik Resim 1.13: Araba ve elemanları Kesicinin bağlandığı kısımdır. Tezgâha göre çeģitlilik gösterir. 10
Gezer punta Resim 1.14: Torna kalemliği ve parçaları Gezer puntanın görevleri: Matkap bağlanarak delik delme iģleminin yapılmasını sağlar, Kılavuz, pafta ve rayba çekme iģlemlerinin yapılmasını sağlar, Ġki punta arası tornalamayı sağlar, Puntanın kaydırılarak konik tornalamanın yapılmasını sağlar, Uzun boylu parçaları tornalarken desteklik yapar. Resim 1.15: Gezer punta ve kısımları 11
Torna aynaları Silindirik parçaların (çapları 200-300 mm ye kadar) merkezî olarak bağlanmasına yarar.üçgen ve altıgen parçalar da bu aynaya bağlanır. Ayna anahtarı döndürüldüğünde ayaklar aynı anda hareket eder. 1.2. ĠĢ Parçalarını Bağlama 1.2.1. Bağlama Araçları Resim 1.16: Ayna çeģitleri Torna tezgâhında iģ parçalarının iģlenebilmesi için en çok kullanılan yöntemlerden biri aynalar yardımıyla bağlamaktır. 1.2.1.1. Üç ve Dört Ayaklı Üniversal Ayna Üç ayaklı üniversal aynalar, silindirik üçgen, altıgen ve benzeri parçaların üç noktadan bağlanması için kullanılır. 12
Resim 1.17: Üç ayaklı torna aynası ve aparatları Dört ayaklı üniversal aynalar, dört noktadan merkezlenmesi ve üç ayaklı aynalara bağlanan parçalara ek olarak kare kesitli iģ parçalarının bağlanmasında kullanılır. Üniversal aynalarda bütün ayaklar aynı anda hareket eder. 1.2.1.2. Mengeneli ( Kepenkli ) Ayna Resim 1.18: Dört ayaklı torna aynası Yuvarlak kare ve düzgün olmayan dökülmüģ ya da dövülmüģ parçaları bağlamaya yarar. Her bir ayak birbirinden bağımsız olarak hareket eder. Bu bağlama iģlemi istenilen hassasiyette yapılabilir. 13
1.2.1.3. Delikli Düz Ayna Resim 1.19: Mengeneli ayna Biçimleri bakımından ayaklı aynalara bağlanamayan iģ parçaları delikli düz aynalara çeģitli pabuçlar ve cıvatalar ile gövdeye bağlanır. 14
1.2.1.4. Fırdöndü Aynası Resim 1.20: Delikli düz ayna Ġki punta arasında tornalama yapabilmek için iģ parçası üzerine takılan fırdöndüden dolayı bu isim verilmiģtir. Aynanın üzerine fırdöndü kuyruğunun takılmasıyla iģ parçası iģlenir. Fırdöndü aynaya pim ile sabitlenir. 15
Resim 1.21: Fırdöndü aynası 16
1.2.1.5. Kombine Ayna Bu aynalar üniversal ve mengeneli aynaların mekanik özelliklerini taģır. Ġki aynada da bağlayabildiğimiz parçalar bu aynaya bağlanabilir. Bu iģlem için ayakların beraber hareket etmesini alın vidası, tek tek hareket etmesini ayak hareket vidaları sağlar. 1.2.1.6. Mıknatıslı Ayna Resim 1.22: Kombine ayna Bu aynalar mıknatıslanma özelliği ile alın yüzeyine iģ parçalarının bağlanmasında kullanılır. Özelliği, diğer aynalara bağlanamayacak küçük veya ince parçaların bağlanmasını sağlamasıdır. Örneğin, segman ve bileziklerin bağlanması gibi. Resim 1.23: Mıknatıslı ayna 17
1.2.1.7. Pensler Tam yuvarlak ve düzgün iģlenmiģ küçük iģ parçalarını tornaya bağlamaya yarayan esneyebilen kovanlara pens denir. Çubuk Ģeklindeki silindirik, kare ya da altıgen kesitli iģ parçalarının bağlanmasında kullanılırlar. Genellikle revolver ve index (otomat) torna tezgâhlarında yaygın olarak kullanılırlar. Ayrıca CNC iģleme merkezlerinde de silindirik saplı kesiciler bağlanmasında da pensler kullanılır. Özel pens baģlığı ile kullanılır. 1.2.1.8. ĠĢ Kalıpları Resim 1.24: Pensler Seri üretimde iģin özelliğine göre oluģturulan aparatlara ve bağlama düzeneklerine iģ kalıpları denir. ÖzdeĢ parçaların ayrı ayrı bağlanması ve iģlenmesi zaman alacağı gibi ekonomik de olmaz, bu sebeple iģ bağlama kalıpları; özellikle seri üretimde zaman kazandırarak maliyeti düģürmek yönünden önem taģır. 18
Resim 1.25: ĠĢ kalıpları 1.2.2. Aynaları Fener Mili Üzerindeki Yerlerinden Çıkarma Aynaları fener mili üzerinden çıkarmak veya değiģtirmek gerektiğinde torna kayıt ve kızaklarının üzerine tahta tabla konularak aynanın kızaklar üzerine düģmesi engellenir. FlanĢlı ise bağlantı somunları gevģetilir. FlanĢ geniģ yuvasına somunlar gelene kadar çevrilir ve ayna çekilerek somunların bulunduğu saplamalar fener milindeki flanģından çıkarılır. Vidalı ise ters yönde ayna çevrilerek, ayna fener milinin vidalı kısmından döndürülerek çıkarılır. 1.2.3. Aynaları Fener Mili Üzerindeki Yerlerine Takma Torna tezgâhında yapılan iģlem türüne uygun olan aynalar kullanılmalıdır. Bunun için tek tip ayna kullanılamaz. ĠĢin özelliliğine ve ölçülerine göre aynalar fener miline flanģlı, vidalı ve geçme olarak bağlanırlar. Farklı tip aynaları bağlayabilmek için fener miline aynalar teknolojik kurallara göre takılmalıdır. Resim 1.26: Torna aynası bağlantı Ģekilleri 19
Resim 1.27: Üniversal torna aynası bağlantı Ģekli Resim 1.28: Fırdöndü aynası bağlantı Ģekli 20
Resim 1.29: Pens mekanizması bağlantı Ģekli 1.2.4. Aynaların Ters ve Düz Ayaklarını Söküp Takma Bağlanacak iģin Ģekline göre iki çeģit ayna ayağı vardır. Küçük çaplı parçaların bağlanmasında kullanılan ayaklara düz, büyük çaplı parçaların bağlanmasında kullanılan ayaklara ters ayak adı verilir. Üç ve dört ayaklı aynalarda ayaklar birlikte hareket ettiği için ayakların diģ sayıları birbirinden farklıdır. Bu nedenle ayna ayaklarının üzerinde sıra numarası vardır. Her ayak numarasına uyan sıra ile aynı numarayı taģıyan kanala takılır. Hangi tür ayak olursa olsun takma iģlemi Ģöyle yapılır: Kanal içinde alın vidasının ucu görününceye kadar anahtar döndürülür. 1 numaralı ayak kanal içine yerleģtirilir ve anahtar döndürülmeye devam edilir. Alın vidasının ucu 2. kanala geldiğinde 2 numaralı ayak, 3. kanala geldiğinde 3 numaralı ayak sırasıyla takılır. Çıkarılan ayaklar mutlaka temizlenir. Dört ayaklı mengeneli aynalarda ise ayaklar birbirinden bağımsız hareket ettiğinden sıralamaya gerek yoktur. Ġstenilen ayak istenildiği zaman sökülüp takılabilir. 21
1.2.5. Bağlamada Salgı Kontrolü Resim 1.30: Ayna ayaklarının takılması Aynaları bağlama sırasında cıvata ve vidaların iyi sıkılması, oturma yüzeylerinin bozulmuģ olmaması durumunda salgı meydana gelmez. Salgı varsa cıvata ve vidalar kontrol edilmelidir. Ayna ayaklarından aģınma olup olmadığına bakılmalı, ayna ayaklarının düzgün takıldığından emin olunmalı; fener mili incelenmeli, varsa sorunlar giderildikten sonra iģleme baģlanmalıdır. Aynaların fener miline salgısız ve güvenli bağlanması için Fener mili ile aynanın takılacağı yer iyi temizlenmelidir. Ayna kayıt üzerindeki ağaç takoza alınmalıdır. Ayna dengeli ve sağlam bir Ģekilde bağlanmalıdır. Ayna bağlantı tipine göre iģlem yapılmalıdır. Aynanın salgısız bağlanması, iģin tamlığı için ön Ģarttır. 1.2.6. ĠĢ Parçalarını Aynalara Bağlama Aynaların temizliği, ayakların temizliği, yapılan iģlerin hassasiyeti ve çalıģma güvenliği bakımından önemlidir. Sağlam ve güvenli bir aynaya bağlanan iģ parçaları iģlenirken ve iģ parçası üzerinde herhangi bir iģlem yapılırken emniyetli olacaktır. Bağlama esnasında ayna ayaklarına iģ kısa bağlanmamalıdır. Hatalı kullanım sonucu ayna ayakları bozulabilir. Salgı varsa iģ parçası yavaģça döndürülerek iģin salgılı tarafına yavaģça vurulmalı ve merkezlenmesi sağlanmalıdır. Salgının ortadan kalktığını görebilmek için ayarlı bir komparatör saati iģ parçası üzerinde gezdirilmeli ve kontrol edilmelidir. Salgılı bağlanan iģ parçaları yanlıģ iģlenebilir ve ölçü farklılığı meydana gelir. 22
Aynalarla çalıģırken dikkat edilecek hususlar Ayna anahtarı ayna üzerinde unutulmamalıdır. ĠĢ parçası aynanın ayaklarına iyice oturtulmalıdır. Uzun parçalar punta ile desteklenmelidir. Ayaklar aynadaki kanallardan çok fazla çıkmamalıdır. Ġçi boģ parçalar çok sıkılmamalıdır. Parçanın hassas kısmı, koruyucu ile bağlanmalıdır. ME FAALĠYETĠ-2 1.3. Torna Kesicileri Ve Bilenmeleri 1.3.1. Torna Kesicilerinin Sınıflandırılmaları Kendisine özgü açıları ve kesici kenarı olan talaģ kaldırma iģlemlerini gerçekleģtiren makine gereçlerine kesici takım denir 1.3.1.1. Malzemelerine Göre Seri çelik kalemler (HSS) HSS (high speed steel), hava çeliği ya da yüksek hız çeliği olarak da adlandırılır. Ġçinde %6-9 Molibden, %1.5-%6 Krom ve %15-22 Volfram bulunan katkılı çelik kalemlerdir. Kalite ve dayanımları ortadır. YaklaĢık 600 C ye kadar dayanırlar. Fiyatları diğerlerine göre daha ucuz ve genel kullanımlara uygundur fakat piyasa Ģartlarında kullanımları gün geçtikçe azalmaktadır. Resim 1.31: HSS yüksek hız çeliği kalemler 23
Sert metal uçlar Tugsten, titanyum veya tantalyum karbürlerinin kobalt gibi bağlayıcı metallerle preslenip sinterlenmesiyle elde edilir. Kalite ve dayanımları yüksektir. Sert malzemelerin iģlenmesinde kullanılır. Piyasada plaket olarak satılır. Plaketler saplara (Ģafta) lehimli ya da çözülebilir Ģekilde bağlanırlar. Piyasada en çok kullanılan kalemlerdir. Ayrıca CNC tezgâhlarında bu kalemler kullanılır. Darbelere karģı dayanıklı değillerdir. Sermet uçlar Resim 1.32: Sert metal uçlar Sermet uçlar, yüksek sertlikte malzemelere verilen addır. Sertlikleri 92-93 RC sertliğindedir. Seramik uçlar Resim 1.33: Sermet uçlar Kaplamalı ya da kaplamasız türleri vardır. Çok sert malzemelerin yüksek sıcaklıkta iģlenmesi için uygundur. Takım ömrü ve aģınma dirençleri yüksektir. Resim 1.34: Seramik uçlar 24
CBN (Cubic Boron Nitride) uçlar: Bu uçlarla taģlama kalitesinde yüzey elde edilebilir. Ġmalatı zor ve pahalı olduğundan ucun tamamı CBN olarak yapılmaz, çelikten yapılmıģ uç üzerinde yaklaģık 0,5 mm kalınlığında CBN tabakası oluģturulur. 1.3.1.2. Biçimlerine Göre Resim 1.35: CBN uçlar Sağ ve sol kaba talaģ kalemleri Kalem sağdan sola doğru kesme yapıyorsa sağ kalem, soldan sağa kesme yapıyorsa sol kalem adını alır. Kalem ucu bize bakacak Ģekilde tutulur. Kesici kenar sağda ise sağ kalem, solda ise sol kalem olarak adlandırılır. Resim 1.36: Sağ yan ve sol yan kaba talaģ kalemleri 25
Sağ ve sol yan (ince talaģ) kalemleri Sağ ve sol kaba talaģ kalemlerine benzemekle beraber torna tezgâhında iģlem yaparken son talaģ verme iģleminde (ince talaģ) kullanılır. Resim 1.37: Sağ Yan Kalemler Alın tornalama kalemleri Resim 1.38: Sol Yan Kalemler Alın tornalama iģleminde kullanılan kalemlerdir. Sağ ve sol yan kalemlerin kullanılmasıyla da aynı iģlem yapılabilir. Kanal tornalama kalemleri Resim 1.39: Alın tornalama kalemleri ĠĢ parçalarının üzerlerine çeģitli geniģliklerde kanal açma iģlemlerinde kullanılır. Uç profilleri kanal tiplerine göre bilenir. 26
Resim 1.40: Kanal tornalama kalemleri Vida kalemleri ĠĢ parçalarının üzerlerine değiģik tip vida açmada kullanılan kalemlerdir. Açılacak tipe göre ya kalem seçilir ya da ucu bilenir. Metrik vida çekerken uç açısı 60º, whitworth vida çekerken uç açısı 55º olan kalemlerle iģlem yapılır. Kare vida kaleminde uç Ģekli kare kalemler, üçgen vidalarda üçgen profilli kalemler kullanılır. Ġç ve dıģ profil kalemleri Resim 1.41: Vida açma kalemleri ĠĢ parçalarının üzerinde değiģik Ģekillerde profil oluģturmak için dıģ profil kalemleri, iģ parçalarının iç kısımlarına profil oluģturmak için iç profil kalemleri kullanılır. 27
Delik kalemleri Resim 1.42: Ġç ve dıģ profil kalemleri Matkaplarla delinmiģ olan deliklerin istenilen ölçüye getirilmesi için kullanılır. ĠĢ parçalarının iç kısımları delik kalemleri ile tornalanarak çapları büyültülür. Resim 1.43: Delik kalemleri 28
Keski kalemleri Torna tezgâhında iģ parçalarının kesme iģleminde kullanılan torna kalemleridir. Kesme iģleminin yapılabilmesi için parça çapına uygun boyda seçilmiģ olmalıdır. 1.3.1.3. ĠĢe Göre Torna Kalemi Seçme Resim 1.44: Keski kalemi Tornada yapılacak iģe göre her yönüyle uygun bir kalem seçimi, tornalama iģleminin kusursuz yapılabilmesi bakımından çok önemlidir. Bir iģin imalatı için uygun olmayan bir kalemle iģe baģlama hem iģin doğru iģlenmesini engeller hem de iģin imalat süresini uzatır. Bu da iģleme maliyetini artırır. Bu nedele bir iģe uygun kalem seçerken; Kalem seçiminde; kesme hızı, ilerleme, devir sayısına göre uygun kalem seçimi yapılmalıdır. Kalemin iģlenecek malzemenin cinsine uygun seçilmesi gerekir. Örneğin Ç1070 gibi yüksek karbonlu bir malzeme, yüksek kaliteli seri çelik kalemle (HSS) düģük devirde iģlenebilir. Bu iģlemin fazla miktarda yapılması söz konusu ise bu kalemle yapılması uzun zaman alabilir. Çok parça iģlenecekse kalem aģınma süresi kısalır, maliyet artar. Bunun yerine sert metal kelemle daha yüksek devirde daha kısa zamanda iģlenebilir. ĠĢlenmesi zor, sertliği yüksek malzemeler uygun uç seçilerek sert maden uçlarla daha yüksek kesme hızlarında iģlenebilir. 29
Tablo 1.1: Sert metal uçların özellikleri ve kullanma yerleri P GRUBU tanıtım rengi mavidir. Isınmadan dolayı aģınmayı önleyici vasıfları yüksektir. Çelik, çelik döküm, uzun talaģ bırakan temper döküm vb. malzemelerin iģlenmesinde kullanılır. M GRUBU tanıtım rengi sarıdır. Isınma ve sürtünmeden kaynaklanan aģınmaya karģı dirençleri yüksektir. Kullanım sahaları çok yönlüdür. Çelik, çelik döküm, krom-nikelli, alaģımlı çelikler, otomat çeliği vb. malzemelerin iģlenmesinde kullanılır. K GRUBU tanıtım rengi kırmızıdır. Hem sert hem yumuģak ve sünek malzemelerin iģlenmesinde iyi neticeler verir. Sert döküm, demir döküm, kısa talaģ veren temper döküm, sertleģtirilmiģ çelik vb. malzemelerin iģlenmesinde kullanılır. Kalemin tornalama Ģekline uygun seçilmesi Tornalama iģlemlerinde bir kaba talaģ kalemi, bir yan kalem gibi; bir ince talaģ kalemi de bir kaba talaģ kalemi gibi kullanılamaz. Her kalemin bir kesme Ģekli ve buna bağlı olarak da bir kullanım amacı vardır. Bir iģ basit bir tornalama iģlemi ile bitirilebilirken bir baģka iģin üzerinde birkaç çeģit kalemle iģlenecek çeģitli iģlemler olabilir. Bu yüzden iģ üzerindeki iģlemlere uygun kalem seçilmesi gerekir. AĢağıdaki değiģik profildeki kalemlerin kullanım yerleri gösterilmiģtir. 30
-a: Resim 1.45: Kalemin tornalama Ģekline göre seçimi 31
1.3.2. Torna Kalemlerini Bileme Yapılacak iģlem çeģidine göre kalemlerdeki bileme açıları ve durumları değiģir. Kesici yapılacak iģleme göre uygun açılarda ve profillerde bilenmelidir. Bileme iģlemi aģağıdaki açılar dikkate alınarak gerçekleģtirilir. Resim 1.46: Kalem açıları Resim 1.47: Üçgen vida kaleminin bilenmesi Resim 1.48: Kare vida kaleminin bilenmesi 32
1.3.2.1. Kalemleri Bilemede TaĢ Seçimini Yapma Torna kalemlerini elde bileyebilmek için, kullanılan kesicilerin katalog bilgileri incelenerek kesicinin cinsine göre taģ seçimi yapılmalıdır. Pratik olarak sert kesicileri bilerken küçük taneli, sık dokulu, yumuģak taģ; yumuģak kesicileri bilerken büyük taneli, sert taģ seçilmelidir. TaĢ seçildikten sonra salgısız bir Ģekilde teknolojik kurallara uygun olarak ayaklı zımpara taģı tezgâhına bağlanır. 1.3.2.2. Sağ ve Sol Yan Kalemlerini Bileme Resim 1.49: Zımpara taģı tezgâhı Sağ ve sol yan kalemler bilenirken kesme açıları dikkate alınarak bilenmelidir. Sol yan kalemler kesme yönü sol tarafa, sağ yan kalemler ise kesme yönü sağ tarafa olacak Ģekilde bilenir. Sag ve sol yan kalemlerin kesme açıları Ģöyledir: TalaĢ açısı: 10 º Kama açısı: 70º Uç açısı: Ġnce talaģ kaleminde 80 º Kaba talaģ kaleminde 90º dir Ön boģluk açısı:8 10 º Serbest yüzey boģluk açısı:10 º ile kesme yönü sağ tarafa olacak Ģekilde bilenir. 1.3.2.3. Kalemlerin Gaz ve Yağ TaĢlari Ile Kılağını Alma 33
Kalemler bilendikten sonra bileme taģları kesiciler üzerinde keskin köģelere yakın yerlerde çapaklar ve gözenekler oluģturur. Bu gibi istenmeyen durumları ortadan kaldırabilmek için gaz ve yağ taģları kullanılır. Gaz ve yağ taģları değiģik ölçülerde olup gaz taģlarının üzerine gaz yağı dökülür, yağ taģlarının üzerine de makine yağı dökülerek kesicilerin kılağısı alınır. Kılağı, keskin köģelerindeki çapağın alınması için uygulanan iģlemdir. Resim 1.50: Yağ taģı ile kılağı alma 1.4.Torna Tezgâhına Kesicileri Bağlama 1.4.1. Torna Katerleri Kalemliğe doğrudan bağlanamayan küçük kesicilerin bağlanmasında kullanılan prizmatik veya silindirik Ģekildeki takımlara kater denir. En yaygın kullanılan çeģitleri HSS takım katerleridir. Katerler kesicinin ismine göre adlandırılır. 1.4.1.1. Düz Saplı Katerler Alın tornalamada ve tornalama iģlemlerinde kullanılan bağlanmasında kullanılır. seri çelik kalemlerin Resim 1.51: Düz saplı katerler 34
1.4.1.2. Sert Metal Uçlu Katerler Sert metal uçların bağlanmasında kullanılan katerlerdir. Sert metal uçlar katerlere lehimle veya vidayla bağlanır. Resim 1.52-a 1.4.1.3. Keski (Kanal) Katerleri Resim 1.52-b Resim 1.52: Düz saplı katerler Keski kalemi veya kanal kaleminin profiline uygun olarak bağlanmasında kullanılan katerlerdir. 35
1.4.1.4. Delik Katerleri Resim1.53: Keski (kanal) katerleri Delik kalemlerinin bağlanmasında kullanılan katerlerdir. 1.4.1.5. Vida Kelemi Katerleri Resim 1.54: Delik Katerleri Vida kalemlerinin bağlanmasında kullanılan katerlerdir. 36
1.4.1.6. Özel Katerler Resim 1.55: Vida katerleri Kullanılan kesici ve tezgâha göre yapılmıģ özel Ģekilli katerlerdir. Resim 1.56: Özel katerler 37
1.4.2. Kalemin Tezgâha BağlanıĢı Resim 1.57: Kalemlerin ve uçların katere bağlanması Resim 1.58: Torna kaleminin kalemliğe bağlanması 38
1.4.2.1. Kesiciyi Punta Ekseninde Bağlama Tornalama iģlemlerinde uygun bir kesme iģlemi yapabilmek için kalemin puntanın ekseni ile aynı eksende olması gerekir. Bunun için kesicinin uç kısmı gezer punta ucunun ortasına göre hizalanır. Kesiciyi hizalayabilmek için katerin alt kısmına altlıklar konularak punta ucuna göre hizalanması sağlanır. Resim 1.59: Torna kaleminin kalemliğe ayarlanması Kalem parça eksenin üstünde bağlanırsa BoĢluk açısı azalır. Kalemin ucu kesme yapmaz, alt tarafı parçaya değer ve kazıyarak talaģ kaldırır. Sürtünmeden ve ısı arttığından kalem yanabilir. Yüzey kalitesinin iyi çıkması için kalem, eksenin biraz üzerine bağlanabilir. 39
Kalem parça ekseninin altında bağlanırsa BoĢluk açısı artar. Baskı kuvveti, parçayı yukarı kaldırmaya çalıģır. Özellikle küçük çaplı parçaları esneyerek kalem üzerine bindirir. Kalem parça ekseninde bağlanırsa En uygun bağlama Ģeklidir. BoĢluk açısı ( ) gerçek değerindedir. 1.4.3. Kalemin Körlenmesine Etki Eden Faktörler YumuĢak malzemelerin iģlenmesinde seri çelik kalem, sert malzemelerin iģlenmesinde ise sert metal uçlu kalem kullanılır. Buna rağmen kalem kırılıyor veya körleniyorsa aģağıdaki iģlemlerden biri veya birkaçı uygulanmalıdır. Kalem açıları kontrol edilmeli, gerekirse azaltılmalı, Soğutma sıvısı kullanılmalı, Ġlerleme ve kesme hızı düģürülmeli, Kalem ucuna pah kırılmalı veya kavis verilmeli, TalaĢ miktarı azaltılmalıdır. 1.4.4. Kesme Sıvısı Torna tezgâhlarında kesme iģlemi gerçekleģirken kalem ile iģ parçası arasında sürtünmeden dolayı meydana gelen ısıyı azaltmak, iģ parçasının yüzey kalitesini artırmak, kaliteli ve rahat kesme sağlamak amacıyla kesme sıvıları kullanılır. Kesme sıvısı seçiminde kesicinin cinsi ve iģlem türü dikkate alınmalı, uygun kesme sıvısı kataloglardan seçilmelidir. Resim 1.60: Kesme sıvısının torna tezgâhında kullanılması 40
1.4.4.1. Kesmedeki Etkisi Kesiciler talaģ kaldırma esnasında sürtünmeden dolayı çabuk ısınırlar. Bu ısınmanın artması kesicinin bozulmasına sebep olabilir. Bozuk kalem ile yapılan talaģ kaldırmada, kesme iģleminin zorlaģmasından dolayı kesici çabuk aģınır, takımın ömrü azalır. Bu da maliyeti artırır. TalaĢ kaldırırken sürtünmeden dolayı ısı artacaktır. Isının artması iģ parçası üzerinde ısıl genleģmeler meydana getirecektir. Isıl genleģmeyle iģ parçasında ölçü farklılıkları oluģacak ve yüzey kalitesi bozulacaktır. Ġstenmeyen bu durumları en aza indirmek için kesme sıvıları kullanılır. 41
UYGULAMA FAALĠYETĠ UYGULAMA FAALĠYETĠ Atölyenizde size teslim edilen torna tezgâhının hareketli kısımlarını aģağıdaki uygulama faaliyetlerini takip ederek elle hareket ettiriniz. Böylece tezgâha aģinalık kazanınız. Öğretmeninizin vereceği kesiciyi tezgâha teknolojik kurallara uygun bağlayınız. ĠĢlem Basamakları Tezgâhın ana Ģalterden açıp kapama iģleminin yapınız. Ayna ayaklarını açıp kapayınız. Araba, siper ve sportu hareket ettiriniz. Kalemliği döndürünüz. Gezer puntayı hareket ettiriniz. Punta ucunu çıkarıp tekrar takınız. Ayna söküp takmak için: Tezgâhı Ģalterden kapatarak devir diģlilerini boģa alınız. Ayna anahtarı yardımıyla ayakları dıģa doğru çevirerek ayakların çıkmasını sağlayınız. Bu arada 3 nolu ayağın ilk önce düģeceğini hesaba katarak elinizle tezgâh üzerine düģmeden tutunuz. Ayakların tamamı çıktıktan sonra pamuklu bir bezle en üstteki diģin arasına pamuklu bezi bastırarak anahtarla çeviriniz. Bez boģa çıktığında hala temizlenmemiģ kısımlar varsa beze bir çizecek ya da benzeri ile bastırarak aynı iģlemi tekrar ediniz. Alın vidasını, yağlanarak ayakları kanal içinde alın vidasının ucu görününceye kadar anahtarla döndürünüz. 1 no lu ayak kanal içine yerleģtiriniz ve anahtarla döndürünüz. Alın vidasının ucu 2. kanala geldiğinde 2. ayağı, 3. kanala geldiğinde 3 no lu ayağı sırasıyla takınız. 42 Öneriler ÇalıĢtığınız alanı temiz ve düzenli tutunuz. Kullandığınız makineyi temiz tutunuz. Meslek ahlak kurallarına uyunuz. ÇalıĢırken dikkatli olunuz. Zamanı iyi kullanınız. ÇalıĢma esnasında güvenlik kurallarına dikkat ediniz. Kalem bileme: Bilenecek kalemi öğretmenizden isteyiniz. Kalemi bilerken dikkatli ve sağlam tutunuz. Koruyucu gözlük kullanınız. Soğutma sıvısı kullanınız. TaĢın yan yüzeylerini kullanmayınız. Bilemeye baģlamadan önce basit ayaklı zımpara taģının taģ korumalı olmasına dikkat ediniz. Bileme esnasında taģta salgı varsa iģleme baģlamadan önce öğretmeninize haber veriniz. Bileme esnasında kalemi taģa çok bastırmayınız ve taģın üzerinde kalemi uzun süre tutmayınız. Yüzeyi parlayan bir taģla bileme yapmayınız. Hangi malzemeden yapılmıģ iģ parçası ĠĢleneceğini öğretmeninize sorunuz. Esas kesici kenarı bilerken kalemi zımpara taģının silindirik yüzeyine 30 eğik ve kalemin boģluk açısı kadar arkaya doğru eğik kalmasına dikkat ediniz.
Kalemin yardımcı kesici kenarını bilerken uç açısının 90 olmasına dikkat ediniz. Kaleminizi ön boģluk açısı kadar arkaya eğik tutunuz. Bilenecek kalemin sertlik derecesine göre taģ seçiniz. Ön boģluk açısını meydana getiriniz. Yan boģluk açısını meydana getiriniz. TalaĢ açısını meydana getiriniz. Açıları kontrol edip doğruluğundan emin olduğunuzda yağ taģı ile kılağısını alarak öğretmeninize teslim ediniz. Size verilen kesiciye uygun kateri seçerek kesiciyi katere bağlayınız. TalaĢ açısını meydana getirmek için kaleminizi taģa doğru ve uç kısmını yukarıya doğru 10 eğik tutunuz. Kesiciyi bağladığınız kateri kalemliğe punta ekseninde bağlayınız. Kalemliğin yönünü talaģ alma pozisyonuna getiriniz. 43 ĠĢ parçasının malzemesi ve yapılacak iģlem çeģidine göre kesiciyi seçiniz. Kesiciye uygun kater seçiniz. Kesiciyikatere sıkma cıvatalarıyla bağlayınız. Bağlama esnasında cıvataları sıkarken dikkat ediniz. Sıkma anahtarı elinizden kayıp iģ kazasına neden olabilir. Kalemin uç yüksekliği gezer puntanın konik ucunun merkezinde veya fener mili ekseninde olup olmadığını kontrol ediniz.
44 Kalem eksenin altında ise sıkma cıvatalarını hafif gevģetip katerin altına altlık parçaları yerleģtirerek kalemin merkezde olmasını sağlayıp sıkma cıvatalarını sıkınız. Kalem, altlık kullanmadan eksenin üzerindeyse daha küçük kalınlıkta kater kullanınız. Punta yüksekliğinde ayarlanan kalemi talaģ kaldırmadan önce sıkma cıvatalarını iyice sıkarak sabitleyiniz. ĠĢlem çeģidine göre kalemin bağlanıģını değiģtiriniz.
KONTROL LĠSTESĠ Bu faaliyet kapsamında aģağıda listelenen davranıģlardan kazandığınız beceriler için Evet, kazanamadığınız beceriler için Hayır kutucuğuna (X) iģareti koyarak kendinizi değerlendiriniz. Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır 1. Tezgâhın ana Ģalterden açıp kapama iģleminin yaptınız mı? 2. Ayna ayaklarını açıp kapadınız mı? 3. Araba, siper ve sportuayrı ayrı hareket ettirdiniz mi? 4. Kalemliği döndürdünüz mü? 5. Gezer puntayı sağa sola hareket ettirdiniz mi? 6. Punta ucunu çıkarıp tekrar taktınız mı? 7. Tezgâhı Ģalterden kapatarak devir diģlilerini boģa aldınız mı? 8. Ayna anahtarı yardımıyla ayakları dıģa doğru çevirerek ayakların çıkmasını sağladınız mı? 9. Bu arada 3 no.lu ayağın ilk önce düģeceğini hesaba katarak elinizle tezgâh üzerine düģmeden tuttunuz mu? 10. Ayakların tamamı çıktıktan sonra pamuklu bir bezle en üstteki diģin arasına pamuklu bezi bezi bastırarak anahtarla çevirdiniz mi? 11. Bez boģa çıktığında hâlâ temizlenmemiģ kısımlar varsa beze bir çizecek ya da benzeri ile bastırarak aynı iģlemi tekrar ettniz mi? 12. Bilenecek kalemin sertlik derecesine göre taģ seçtiniz mi? 13. Ön boģluk açısını meydana getirdiniz mi? 14. Yan boģluk açısını meydana getirdiniz mi? 15. TalaĢ açısını meydana getirdiniz mi? 16. Açıları kontrol edip olduğunuzdan emin oldunuz mu? 17. Kalemin yağ taģı ile kılağısını aldınız mı? 18. Size verilen kesiciye uygun kateri seçerek kesiciyi katere bağladınız mı? 19. Kesiciyi bağladığınız kateri kalemliğe punta ekseninde bağladınız mı? 20. Punta yüksekliğinde ayarlanan kalemi talaģ kaldırmadan önce sıkma cıvatalarını iyice sıkarak sabitlediniz mi? 21.Kalemliğin yönünü talaģ alma konumuna getirdiniz mi? DEĞERLENDĠRME Değerlendirme sonunda Hayır Ģeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız Evet ise Ölçme ve Değerlendirme ye geçiniz. 45
ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME AĢağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği iģaretleyiniz. 1. AĢağıdakilerden hangisi gezer puntanın yapabildiği iģlemlerden biridir? A) Malzemenin tornalanması B) Parçanın bağlanması C) Puntanın kaydırılarak, konik tornalamanın yapılmasını sağlar. D) Tezgâhın çalıģtırılması 2. Kalemlik ne iģe yarar? A) Kesicinin bağlandığı kısımdır. B) Kalemlerin konduğu kısımdır. C) Dikey hareketin sağlandığı kısımdır. D) Konik tornalamanın yapıldığı kısımdır. 3. Norton kutusu nedir? A) ĠĢ parçasının bağlandığı kısımdır. B) Arabayı hareket ettiren kısımdır. C) DiĢli sisteminin bulunduğu kısımdır. D) Puntanın bağlandığı kısımdır. 4. AĢağıdakilerden hangisi revolver tornanın özelliklerinden biridir? A) Tam otomatik olarak çalıģır. B) Yarı otomatik olarak çalıģır. C) ġekilsiz parçalar bağlanabilir. D) Kamlar yardımıyla çalıģır. 5. AĢağıdakilerden hangisi masa tipi (saatçi) tornanın özelliklerinden biridir? A) Saat yapımında kullanılır. B) Bu tezgâhlarda vida çekme ve otomatik ilerleme tertibatı olur. D) Bu tezgâhlarda vida çekme ve otomatik ilerleme tertibatı olmaz. E) Vida çekmek için idealdir. 6. Otomat tezgâhlarda iģin maliyetini artıran en önemli kısım hangisidir? A) Kesici maliyetleridir. B) Kam maliyetleridir. C) Kılavuz maliyetidir. D) Hepsi 46
7. AĢağıdakilerden hangisi düģey torna tezgâhının özelliklerinden biridir? A) Kesici aģağı yukarı doğru hareket eder. B) Kesici sağa sola hareket eder. C) Yatay durumda parça iģlenir. D) Kesici bağlanmaz. 8. Üç ayaklı aynalarda hangi parçalar bağlanabilir? A) Kare parçalar B) ġekilsiz parçalar C) Silindirik üçgen altıgen ve benzeri parçalar D) Sac parçalar 9. Mengeneli aynaların özelliklerinden biri hangisidir? A) Her bir ayak birbirinden bağımsız olarak hareket eder. B)Ayakların hepsi aynı anda hareket eder. C) Önce 1 nolu ayak hareket eder. D) Hiçbiri 10. Delikli düz aynaya hangi tip iģ parçaları bağlanır? A) Her tür parça bağlanabilir. B) Biçimleri bakımından ayaklı aynalara bağlanamayan iģ parçaları C) Yalnızca 6 köģe parçalar bağlanabilir. D) Kare parçalar bağlanabilir. 11. Fırdöndü aynaya nasıl sabitlenir? A) Cıvata ile sabitlenir. B) Fırdöndü aynaya pim ile sabitlenir. C) DiĢli sistemi ile sabitlenir. D) Sabitlenmez. 12. Kombine aynanın özelliği nedir? A) Çok sıkı kavraması B) Mengeneli aynanın tüm özelliklerini taģıması C) Fırdöndü ile birlikte kullanılması D) Bu aynalar üniversal ve mengeneli aynaların mekanik özelliklerini taģır. 13. ĠĢ kalıbı nedir? A) Seri üretimde iģin özelliğine göre oluģturulan aparatlara ve bağlama düzeneklerine iģ kalıpları denir. B) Millerin tornaya bağlanmasında kullanılan aparatlara iģ kalıpları denir. C) 6 köģe üretiminde kullanılan kalıplara iģ kalıpları denir. D) Hiçbiri 47
AĢağıdaki cümleleri dikkatlice okuyarak boģ bırakılan yerlere doğru sözcüğü yazınız. 14. Aynaları fener mili üzerinden çıkarmak veya değiģtirmek için...ve üzerine tahta tabla konularak aynanın kızaklar.. engellenir. A) torna, araba, üzerinde kayması B) kayıt, kızakların, üzerine düģmesi C) araba, kalemlik, altına düģmesi D) kayıt, kızakların, üzerinde kayması 15. ĠĢin özelliliğine ve ölçülerine göre aynalar fener miline.,..ve.. olarak bağlanırlar. A) flanģlı, civatalı ve somunlu B) bol, sıkı ve somunlu C) flanģlı, vidalı ve geçme D) flanģlı, vidalı ve geçme 16 Küçük çaplı parçaların bağlanmasında kullanılan ayaklara, ayak, büyük çaplı parçaların bağlanmasında kullanılan ayaklara.. ayak adı verilir. A) düz, ters B) ters, düz C) 3, 4 D) düģey, yatay 17. Salgı var ise iģ parçası yavaģça döndürülerek iģin.. tarafına yavaģça vurulmalı ve. sağlanmalıdır. A) sağ, dönmesi B) sol, sabitlenmesi C) salgılı, merkezlenmesi D) sol, dönmesi AĢağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği iģaretleyiniz. 18. Kendisine has açıları ve kesici kenarı olan talaģ kaldırma iģlemlerini gerçekleģtiren makine gereçleri aģağıdakilerden hangisidir? A) Bıçaklar B) Punta C) Vida D) Kesiciler 48
19. AĢağıdakilerden hangisi sert maden uçlu kalemin özelliklerinden biridir? A) 250 C sıcaklığa kadar dayanır B) Krom çelik katkılı çeliklerdir. C) Çok sert malzemeler iģlenebilir. D) Kaliteleri düģüktür. 20 AĢağıdakilerden hangisi biçimlerine göre kalemlerden biridir? A) Sert metal uçlu kalemler B) Vida kalemleri C) Yuvarlak kalemler D) BoĢluk Kalemi 21. AĢağıdakilerden hangisi kalem seçiminde dikkat edilecek hususlardan biri değildir? A) Kalemin boyu B) Kesme hızı C) Ġlerleme D) Devir sayısı 22. Ġnce tornalama iģlemi aģağıdaki hangi iģlemden hemen sonra gelir? A) Malzeme seçimi B) Ayna bağlama C) ĠĢ bağlama D) Kaba tornalama 23. Sert zımpara taģlarında aģağıdaki kalemlerden hangisinin bilenmesi uygundur? A) Sert metal B) Elmas C) Seri çelik D) Seramik 24. AĢağıdakilerden hangisi basit ayaklı zımpara taģında kalem bileme iģlemi yaparken uyulması gereken güvenlik önlemlerinden biri değildir? A) TaĢ koruması takılı olmalı B) Kalemin gerecine göre taģ seçilmeli C) Koruyucu gözlük kullanmalı D) Kalemi bilerken dikkatli ve sağlam tutulmalı 25. Kalemliğe doğrudan bağlanamayan küçük kesicilerin bağlanmasında kullanılan takımlara ne ad verilir? A) Kater B) Kalem C) Torna D) Ayna 49
26. AĢağıdakilerden hangisi kater çeģitlerinden değildir? A) Keski Kateri B) Vida mastarı C) Özel Kater D) Delik Kateri 27. AĢağıdakilerden hangisi torna tezgâhında kesicinin punta ekseninde bağlanmasının gerekliliğinden biri değildir? A) Bu yükseklikte iken kalemin üzerindeki açılar normaldir. B) Ayna ve fener mili ekseninde uygun kesme iģlemi yapar. C) Tornanın devri gereğinden fazla artar. D) Sürtünme ve kaleme gelen kuvvetler artar. 28. AĢağıdakilerden hangisi kesme iģlemini etkileyen en önemli faktörlerden biridir? A) Punta yüksekliği B) Ayna çeģitleri C) Kalemin hangi tür katere bağlandığı D) Kalem açıları 29. Isıl genleģme oluģmasının nedeni aģağıdakilerden hangisi olabilir? A) Sıcaklık artması B) Kesici ömrü C) Kesici açısı D) Punta yüksekliği 30. Sert metal uçlar için aģağıdaki açıklamalardan hangisi doğrudur? A) Çok sert ve bir o kadar da kırılgandırlar B) Çok sert ve çarpmalara karģı dayanımlıdırlar C) Sertlikleri az, ama aģınmaya karģı dayanımlıdırlar. D) Hiçbiri 31. Kalem parça ekseninin altındaysa ne tür bir sorunla karģılaģırız? A) BoĢluk açısı azaldığı için baskı kuvveti parçayı aģağı basar. B) Kalem için ideal kesme oluģturur. C) BoĢluk açısı arttığı için baskı kuvveti parçayı yukarı kaldırmaya çalıģır. D) Herhangi bir sorun çıkmaz. 32. AĢağıdakilerden hangisi kalemin körelmesine etki eden faktörlerden biri değildir? A) Soğutma sıvısı kullanımı, B) Ġlerleme ve kesme hızının düģürülmesi, C) Kalem ucuna pah kırılması veya kavis verilmesi, D) Hiçbiri DEĞERLENDĠRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karģılaģtırınız. YanlıĢ cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız. Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz. 50
ÖĞRENME FAALĠYETĠ 2 AMAÇ ÖĞRENME FAALĠYETĠ-1 Tornada her türlü ölçme ve kontrol iģlemini yapabileceksiniz. ARAġTIRMA Torna tezgâhında kullanılan ölçü aletlerinin neler olduğunu iģletmelere giderek araģtırınız. Ölçü aletleri üretimi yapan firmaların internet adreslerinden torna tezgâhında 2.1. Kumpaslar kullanılan ölçü aletleri hakkında bilgi toplayınız. 2. TORNADA ÖLÇME DıĢ çapların, delik çaplarının, kalınlıkların, derinliklerin, kademelerin, yüzeyler arasındaki geniģliklerin vb. alanların ölçülmesinde kullanılır. Kumpasın önemli kısımları ġekil 2.1: Kumpasın önemli kısımları 51
2.1.1. Ġç Çap ve DıĢ Çap Kumpaslar Silindirik parçaların iç ve dıģ çaplarının ölçülmesinde kullanılır. Kumpasın iç çap ölçme çeneleri sivriltilmiģ pergel Ģeklinde dıģa doğru açıktır. Silindirik parçanın iç kısmına uçları değdirilerek ayarlanır. DıĢ çap ölçmede kumpasının gövde üzerindeki çenesi sabittir. Verniyer bölüntülü çene hareketlidir. Çeneler silindirik parçaların dıģ kısımlarına değdirilerek ve normal baskı yapılarak ölçme sağlanır. Ġç ve dıģ çap kumpaslar Derinlik kumpasları Resim 2.1: Ġç ve dıģ çap kumpaslar Ġbreli kumpaslar Resim 2.2: Derinlik kumpasları Resim 2.3: Ġbreli kumpaslar Bazı kumpaslarin ölçme Ģekilleri 52
Resim 2.4: Bazı kumpasların ölçme konumları 53
2.1.2. Verniyerli Kumpaslar 2.1.2.1. DıĢ Ölçü Verniyerli kumpasların hareketli çenelerinin açılmasıyla sabit ve hareketli çenenin arasında kalan parçanın dıģ ölçüleri kumpasın verniyer bölüntüsünden okunur. ġekil 2.2: Kumpas ile dıģ ölçme yapılması Resim 2.5: Dijital kumpasla ölçme yapılması Resim 2.6: Torna tezgâhında kumpas ile dıģ çap ölçme 2.1.2.2. Ġç Ölçü Verniyerli kumpasın üst kısmında olan iç ölçme çenelerinin açılmasıyla parçaların iç kısımlarında bulunan delikler, kanallar vb. iģlemlerin ölçüleri alınır. Kumpasın verniyer bölüntüsünden değerler okunur. 54
ġekil 2.3: Kumpas ile dıģ ölçme yapılması 2.1.2.3. Derinlik Ölçüsü Resim 2.7: Dijital kumpasla ölçme yapılması Verniyerli kumpasın hareketli çenesine bağlı derinlik ölçme çubuğu (kılıç) ile kademeli yüzey ve deliklerin derinlikleri ölçülür. Çubuğun hareket etmesiyle bulunan değer, kumpasın verniyer bölüntüsünden okunur. Ġç kanalların ve iģ parçalarının derinliklerini ölçmek için ayrıca özel tasarlanmıģ derinlik kumpasları da kullanılarak derinlikler ölçülür. ġekil 2.4: Kumpas ile derinlik ölçme Resim 2.8: Derinlik kumpasıyla ölçme yapma 55
Kumpasları kullanırken dikkat edilecek hususlar Ölçü tamlığına uygun kumpas seçilmelidir. Kumpas sürgüsünün cetvel üzerinde boģluksuz çalıģıp çalıģmadığına ve çenelerin temiz olup olmadığına dikkat edilmelidir. Çeneler kapalıyken sıfır çizgilerinin çakıģıp çakıģmadığına dikkat edilmelidir. Ölçü esnasında kumpasların çenelerine gerektiğinden fazla kuvvetle bastırılmamalıdır. Ölçme esnasında kumpas dik tutulmalı ve ölçünün okunacağı yere dik bakılmalıdır. Uygun tamlıkta ölçme için ölçme ortamının, ölçü aletinin ve iģ parçasının sıcaklığı 18 C ile 20 C arasında olmalıdır. 2.2. Mikrometreler Mikrometreler torna tezgâhında iģlenen hassas parçaların ölçülmesinde kullanılır. Bu ölçü aletleri, mekanik kumandalı vida somun sistemine göre çalıģır. Ölçü tamlığı kumpaslara göre daha yüksektir. Metrik mikrometrelerde ölçme tamlığı 0,01 0,001mm, parmak mikrometrelerde ise ölçme tamlığı 0,001 0,0001 inç tir. Mikrometrelerin ölçme tamburu üzerindeki cırcır ( hızlı çevirme tamburu ) tertibatının ölçme baskısı yaklaģık 250 g dır. Bu sistem yay baskısı ile sağlanır. Her ölçümde aynı baskı uygulandığı için kullanım sırasında ölçü tamlığını artırır. Mikrometreler U biçiminde çelik gövde, gövdenin bir ucunda sabit çene diğer ucunda kovan, kovan içinde ayarlı somun, somun içinde hareket eden vidalı ölçü mili ve buna bağlı tambur bulunur. Mikrometrenin tamburunun her turunda vidalı mil 0,5 mm hareket eder. Ölçü çenesi Ölçü mili Sertleştirilmiş ölçme yüzleri Kovan 0 5 Ana çizgi Tambur 20 15 10 5 0 Cırcır (baskı kuvveti 250 g) Ölçü mili kilitleme tertibatı 0-25 mm 0.01 mm Çember Ölçme alanı ġekil 2.5: Mikrometre ve elemanları 56
2.2.1. DıĢ Ölçü Mikrometrenin sabit ve hareketli çeneleri arasında kalan parçanın dıģ ölçüsü mikrometrik tambur üzerindeki ölçü değerinden okunur. Ölçme iģleminde mikrometre ayakları iģ parçasına paralel tutulmalı, tambur ancak cırcırla çevrilmelidir. Cırcır yayı yaklaģık 200 g baskı kuvveti uygulandığından mikrometreyi kim kullanırsa kullansın baskı hep aynı kalacaktır. Bunun sonucunda da baskıdan dolayı yapılacak hatanın önüne geçilmiģ olunacaktır. 2.2.2. Ġç Ölçü Resim 2.9: DıĢ çap mikrometreleri ile tornada ölçme yapma Mikrometrenin gövdesinden hareketli çenelerin dıģarı çıkmasıyla iç çapların ve kanal geniģliklerin ölçülmesinde veya kontrol edilmesinde kullanılır. Resim 2.10: Ġç çap mikrometreleri ile ölçme yapma 57
2.2.3. Derinlik Ölçüsü T Ģeklindeki mikrometrenin hareketli değiģebilen ölçü milinin dıģarı çıkan kısmının ölçülecek kısma değmesi ile kanal ve delik derinlikleriyle kademe yüksekliklerinin ölçülmesinde veya kontrol edilmesinde kullanılır. Resim 2.11: Derinlik mikrometreleri Bazı mikrometreler ve kullanım Ģekilleri 58
Resim 2.12: Bazı mikrometreler ve kullanım Ģekilleri Ölçmede iģ güvenliği ve dikkat edilmesi gerekenler Tezgâhı durdurmadan ölçme yapmayınız. Ölçme yapacağınız yüzeylerin çapaklarını almadan ölçme yapmayınız. Ölçme esnasında çapaklar size zarar verebilir. Ölçü aletlerini amacı dıģında kullanmayınız. Ölçü aletleriyle arkadaģlarınıza Ģaka yapmayınız. Ölçü aletleri ile ölçme yaparken çeneleri gereğinden fazla sıkmayınız. Ölçme yapmadan önce ölçme çenelerinin temiz olduğundan emin olunmalıdır. 59
UYGULAMA FAALĠYETĠ UYGULAMA FAALĠYETĠ Size verilen değiģik iģ parçalarını hassasiyet oranlarını da dikkate alarak uygun ölçü aletiyle ölçünüz. ĠĢlem Basamakları Öneriler Ölçü aletini kullanım yerine ve hassasiyetine göre seçiniz. Tezgâh durdurulduktan sonra kumpas ile ölçme yapınız. Üretilen parçaları kumpasla kontrol ediniz. Üretilen parçaları Mikrometreleri hassasiyetine ve kullanım yerine göre seçiniz. Tezgâh durdurulduktan sonra mikrometre ile ölçme yapınız. Üretilen parçaları mikrometre ile kontrol ediniz. Bir parçanın üzerindeki kanalın derinliğini ölçünüz. Ölçü aletini kullanım yerine ve hassasiyetine göre seçiniz. Tezgâh durdurulduktan sonra kumpasla ölçme yapınız. kumpasla kontrol ediniz. Mikrometreleri hassasiyetine ve kullanım yerine göre seçiniz. Tezgâh durdurulduktan sonra mikrometre ile ölçme yapınız. Üretilen parçaları mikrometre ile kontrol ediniz. KONTROL LĠSTESĠ Bu faaliyet kapsamında aģağıda listelenen davranıģlardan kazandığınız beceriler için Evet, kazanamadığınız beceriler için Hayır kutucuğuna (X) iģareti koyarak kendinizi değerlendiriniz. Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır 1. Ölçü aletini kullanım yerine ve hassasiyetine göre seçtiniz mi? 2. Tezgâh durdurulduktan sonra kumpas ile ölçme yaptınız mı? 3. Üretilen parçaları kumpas ile kontrol ettiniz mi? 4. Tezgâh durdurulduktan sonra mikrometre ile ölçme yaptınız mı? 5. Mikrometreleri hassasiyetine ve kullanım yerine göre seçtiniz mi? 6. Üretilen parçaları mikrometre ile kontrol ettiniz mi? 7. Bir parçanın üzerindeki kanalın derinliğini ölçtünüz mü? DEĞERLENDĠRME Değerlendirme sonunda Hayır Ģeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız Evet ise Ölçme ve Değerlendirme ye geçiniz. 60
ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME AĢağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği iģaretleyiniz. 1. Torna tezgâhlarında yapılan iģlerde hangi ölçme araçları orta hassasiyetteki değerleri ölçmek için kullanılır? A) Kumpaslar B) Cetveller C) Mikrometreler D) Mihengirler 2. AĢağıdakilerden hangisi iç ve dıģ çap kumpasların kullanıldığı yerlerdir? A) Kalınlık ölçme B) Derinlik ölçme C) Silindirik iç ve dıģ çap ölçme D) Uzaklık ölçme 3. Derinlik ölçme iģlemi verniyerli kumpasların hangi kısmı ile yapılır? A) Tutma kısmı B) Çene kısmı C) Cetvel kısmı D) Kılıç kısmı 4. Torna tezgâhlarında mikrometrenin kullanılmasının en önemli özelliği nedir? A) Kaba iģlerin ölçülmesi B) Hassas iģlerin ölçülmesi C) Ölçmenin daha kolay olması D) Açıların ölçülmesi 5. AĢağıdakilerden hangisi torna tezgâhında ölçme iģleminde, yanlıģ uygulanan iģ güvenlik kurallarından biri değildir? A) Ölçme aletlerini okuma B) Ölçme aletlerini amacı dıģında kullanma C) Ölçme aletleriyle Ģaka yapma D) Tezgâh durdurulmadan ölçme yapma DEĞERLENDĠRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karģılaģtırınız. YanlıĢ cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız. Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz. 61