6CYPRUS INTERNATIONAL UNIVERSITY KIBRIS DOI : 10.22559/folkloredebiyat.2016.19 UNiVERSiTESi folklor/edebiyat, cilt:23, sayi:89, 2017/1 J TURK DiLLERi - BiR AiLE PORTRESiNiN ANA HATLARI Claus Schonig* ev.: Ozlem Yigitoglu** Anti-Totalitarizme adanmiqtir Bu makalede, daha once onerdigim ve onceki bazi makalelerde ele alinan Turk Dillerinin i? ayrim modeli bazi duzeltmeler, degifiklikler ve genifletmelerle yeniden ele alinmiftir. Ornegin yeni bir Merkezi Turk Dil kolu ve iki etkilefimli bolgenin bulunmuf olmasi, konuya a?iklik getirmek i?in en azindan kisa bir ka? not yazmayi gerekli kildi. Bununla birlikte dilbilimsel fenomenlerin etkilefimi ve kulturel, demografik, politik, sosyal ve tarihi sahalardaki gelifmeler hakkinda daha fazla ayrintili a?iklama yapma ihtiyaci hissedildi. Bu nedenle Turk dillerinin gelifimi i?in hatiri sayilir onemi olan Turk-Mogol ilifkileri hakkinda yeni bilgiler eklemek gerekli oldu. Bu makalenin amaci Turk dil ailesinin hikayesini anlatmaktir; bu nedenle burada Turk dillerinin gelifimi hakkindaki dufuncelerimi destekleyecek ornekler vermemeye karar verdim. Ornekler, olduk?a karmafik bir konuyla karfi karfiya kalan okuyucunun dikkatini dagitabilir ve konsantrasyonunu bozabilir. Dikkate aldiklarimin baflangi? noktasini Modern Turk dilleri yani Yeni Turk?e *Prof. Dr., FREIE UNIVERSITAT BERLIN Fachbereich Geschichts- Und Kulturwissenschaften Institut Fur Turkologie ** Dr., Yildiz Teknik Universitesi, Fen-Edebiyat Fakultesi, Turk D ili ve Edebiyat i Bolumu
doneminin dilleri olufturur bkz. afagi. Amacim yeni Turk Dillerinin, kultur tarihinin yaninda dil tarihi ve konufucularinin politik, sosyal vb. gibi gorunufleriyle baglantili ig ayrimini betimleyen bir model kurmaktir. ideal bir model Turk dillerinin gelifimi hakkindaki aprioristik goruflerden m uaf olmalidir. Bu nedenle dillere ve diyalektlere kendi iglerinde kulak vermeye karar verdim. Bu, temel olarak sozvarligi ve yapibilgisi sahasinda mumkun oldugu kadar gok ozelligi kullanmayi gerekli kildi, bu nedenle bu modelde daha once yapilmis siniflandirma modellerinin gegerli pargalarini kullandim. Ayni zamanda mumkun oldugunca, yeni yayinlanmif materyallerin yardimiyla boylesi geleneksel ozelliklerin dagilim haritasini tamamlamaya ve duzeltmeye galiftim. Bununla birlikte Kuzeydogu Turkgesi, Guney Sibirya, (Bati) Oguzca ve Kipgakganin gelifimi ve ig ayrimi hakkinda yaptigim araftirmalarin sonuglarini birleftirmeye (ve tamamlamaya) galiftim. Califma sirasinda bazi verilerin goklu dildilimsel kullanimlarinin oldugu ortaya gikti; ornegin, bir kokun leksik agidan ikili kullanimi varsa, sozcugun farkli dillerde ayni konseptle (tag, tav vb. dag ) bulunup bulunmadigi ya da sozcugun var olan farkli konseptleri (Yak. tia dag ormani ) incelenmif; semantik bir konseptin olmasi durumunda bunun kag farkli sozcuk kokuyle ifade edilebilecegi sorgulanmiftir. (tag dag ve Yakutga bkz. kaya) Bununla birlikte gramere ait bir ozelligin iki degifik bigimde ifade edildigi durumlar gozardi edilmemiftir. (Tr. hala gelm edi Altay T. kel-gelek). Dilbilimsel ozellikler, bolgesel etkilefim veya genetik miras yoluyla gagdan gaga aktarilabilir. Bu gegif suresinde bir dilbilimsel ozellik fekil veya anlam agilarindan degifim gegirebilir. Bir dilbilimsel birimin genetik ozellikleri, onun genetik dizisini olufturur. Eger iki dilbilimsel birim genel bir genetik diziyi ortaya koyuyorsa bunlar genetik ilifkiler olarak degerlendirilir. Ortak bir topografik alana bagli olan en azindan iki dilbilimsel birimin guncel veya tarihsel olan genel bir ozelligi -eger bu bir genetik ozellik degilse- bolgesel bir ozellik olarak adlandirilir. Bolgesel ozellikler, etkilefimli alanlari olufturur. Etkilefimli alanlar genetik olarak miras kalmif ozellikler icerebilir; bir genetik dizi, etkilefimli bolge tarafindan aktarilmif ozellikler igerir. Pek cok durumda bolgesel ve genetik gruplarin genel ozellkleri tam olarak kimlik dagilimlarini gostermez, onlarin dagilimi az gok titresimlidir. Dilbilimsel degifme bulunan bolge ve gruplarin kenarlarindaki gelifmeler ise merkezdekilerden daha yavaftir, bazen de hic meydana gelmezler. Boylece, genetik bolgelerin sinirlari ve yerel gelifmeler sik sik eski fekilleri sergilerler. Bati Oguz etklifimi, ilhanli devletinde gergeklefmiftir. Bu ulkenin en onemli dili Farsga idi. ilhanli iktidari 14. yuzyilin bafinda dagilmaya bafladiginda, Kuguk Asya da ve Azerbaycan da Bati Oguzca konufan gruplarin yerel yoneticileri bagimsiz hale geldiler. Edebiyatta oldugu gibi yonetimde de yazi dili olarak hala Farsga yi kullaniyorlardi ancak (13. yuzyilin ikinci yarisindan beri) Bati Oguzca daha fazla kullanilmaya baflanmifti. Merkezi bir gucun olmamasi, bazi gefitli yerel edebi geleneklerin gelifmesine olanak saglamiftir: kabaca ifade etmek gerekirse, (Osmanlicanin olufmasina neden olan) Bati
Ku?uk Asya gelenegi, Bati Oguzcanin dogu kanadiyla ili kili olan Dogu gelenegi ve gu?lu Orta Asya etkileri sergileyen ve daha sonra yok olan (Doerfer e gore) kari ik bir dil olan olga bolga dili bulunmaktadir. Cagatayca, Ulus Cagatay da geli mi tir. Cagatayca, kendisinden onceki Karahanlicaya dayanmaktadir. Altin Ordu ulkesinde, (buyuk olasilikla yine Karahanli geleneklerine dayanan) Harezm Turk?esiyle kar ila maktayiz; Harezm Turk?esi materyallerinden bir kismi gu?lu Oguzca ozellikler sergilemektedir. Altin Ordu nun 15. yuzyilin ortasinda nihai olarak?okmesiyle, yazinsal uretim ko ullari ortadan kalkmi tir; bunlarin yerine yerel Turki diyalektler artmi tir. 15. yuzyilda, Kirim Hanligi u? yuz yilligina Osmanli etkisi altina girmi tir. Volga bolgesi -Osmanli ve Cagatay etkisi altinda- az?ok standartla tirilmi bir dil uretti ve bu dil daha sonra 19. yuzyil Toreki tel ine donu tu. Volga Bulgarlari da Altin Ordu nun bir par?asiydi. Onlar 10. yuzyilda islamiyetin etkisi altina girdi. Volga Bulgar kitabelerinde (Fars?aya degil) Arap?aya?ok yakin olan yazimlarla kar ila maktayiz, (bkz ornegin sesli harflerin soz sonunda bile diyakritik i aretlerle ifade edilmesi). Turk?e konu an gruplarin geleneksel ya am alanlari di inda, Memluk Misirinda ve kom u bolgelerde bazi Turk?e metinler uretilmi tir; bu metinlerin dili?ogunlukla Kip?ak ozellikleri ta imaktadir, materyallerden bazilariysa Oguz etkisi altinda gibi gorunmektedir. Burada Yemen deki?ok dilli Rasulid sozlugunden ( Hexaglot ) de bahsedilmesi gerekir. Bu metinlerin bir?ogu islami kultur?evresine aittir ve dolayisiyla Arap alfabesiyle yazilmi tir. Hristiyan (Hristiyanliga ili kin, Hristiyanlarin yazdigi, Hristiyanlar i?in yazilan vb.) metinlerine baktigimizda, Altin Ordu bolgesinden gelen ve iki ayri metni kapsayam Codex Cumanicus la kar ila iriz. Ermeni yazisiyla yazilmi, (bir?ok sivil belgeyi de i?inde bulunduran) Ermeni-Kip?ak diye adlandirilan metinler de vardir. Osmanli imparatorlugundan kalan, ibrani harfli Yahudi metinlerinin yani sira, Suryani, Ermeni, Gurcu, Yunan, Kiril ve Latin harfli metinler bulunmaktadir. Ayrica Avrupali el?iler, gezginler, tuccarlar tarafindan yapilmi kopyalar da bulunmaktadir. Bu kaynaklar, fonetik geli melerin Arap alfabesiyle gizlenen detaylarina biraz da olsa i ik tutmaktadir. Standart imlalar?ok klasik oldugundan ve diger metinler nispeten nadir bulundugundan Orta Turk?e doneminin ne zaman sonlandigini soylemek zordur. Belki de Yeni Turk?e donemine ge?i bir ekilde 18. yuzyildan 19. yuzyila ge?i le ger?ekle mi tir (bkz yukari). Orta Turk?e donemi, 13. yuzyilin ba larinda Mogollarin etkin gu? haline gelmesiyle sona eren Arkaik Turk?e doneminden sonra gelir. Arkaik Turk?e terimini kullanmamin sebebi, Eski Turk?e teriminin geleneksel olarak, bugun Turk?e konu ulan bolgenin dogusundaki metinler i?in kullaniliyor olmasidir. Runik alfabeli olarak adlandirilan metinlerin yani sira, farkli alfabelerde, bazi Suryani-Arami alfabelerine kadar uzanan Maniheist, Budist ve Hristiyan metinler de kar imiza?ikmaktadir. Ayrica Tibet ve Brahmi alfabeleriyle de yazilan metinler bulunmaktadir. ilk kez, Ge? Arkaik Turk?e donemine ait Karahanlica kaynaklar eski yaziyi (Arap alfabesini), Karahanli hukumdari Satuq Bugra X aqan\n islama ge?mesinin bir sonucu olarak kullanmaktadir. Tum bu Arkaik Dogu Turk?esi ( Eski Turk?e ) kaynaklarin dillerinin i?sel bolunmelerine
gelirsek, yapilmasi gereken daha?ok fey vardir. Turk?e konufulan bolgenin Batisinda ise?ok az dil kalintisi kalabilmiftir. Bunlarin bir kismi Yunan alfabesiyle yazilmiftir ve Bulgar Turk?esinin bir?efidini temsil ediyor olabilir, ancak bu kalintilarin Tunguzca oldugu bile ileri surulmuftur; Dogu Avrupa runik alfabeli anitlarin Bulgar Turk?esine ait oldugu da ileri surulmuftur ancak tum bu okuyuflar ve iddialar hala kesin olmaktan?ok uzaktirlar. Turk?enin, Mogolcayla?ok uzun bir sure, muhtemelen u? yuz yildan fazla bir suredir ilifkisi vardir. Bu iki dil olduk?a ilgi?ekmektedir,?unku bu ilifkilerin sonucu -sozluksel, bi?im bilimsel, yapisal vb aktarimlar- bize ilk Turk?e kaynaklarin yazilmasindan onceki Turk?e, yani afagi yukari On-Turk?e hakkinda bazi bilgiler vermektedir. Bunlar bize, Turk?e ve Mogolcanin tarihini yeniden olufturmamiza yardimci olacak bilgiyi saglamaktadirlar. Bazi bilim adamlari hala temel kanittan yoksun olarak Altay, Ural- Altay, Nostratik vb kuramlar?er?evesi i?inde, Turk?e ve Mogolca arasindaki genetik ilifkiyi kabul etmektedirler. Ancak Poppe gibi ikna olmuf bir Altayci bile Turk?e- Mogolca ilifkilerinde aktarimlarin onemli bir rol oynadigini kabul etmek zorundadir. Turk?edeki en eski Ural ve Hint-Avrupa aktarim sozcuklerinin tur ve bi?imlerine gore, On-Turk?enin konufanlari, Altay diyebilecegimiz, bir dil toplulugunun, uzak bati uyeleri olmalidirlar. En eski Turk?e-Mogolca dil temaslari bu etkilefimli bolge?er?evesinde kurulmuftur. On-Bulgarca ve On-Mogolca arasindaki bag, Turk?e ve Mogolca arasindaki belki de en eski dil etkilefimlerine yol a?miftir. On-Mogolcaya ge?en sozluksel aktarimlar arasinda metalbilim, hayvancilik, ruhsal-zihinsel yapiya ilifkin vb alanlardan ornekler (aralarinda Toharca kokenli sozcukler de vardir) karfimiza?ikmaktadir. Bu temaslarda asil rolu On-Bulgarcanin oynadigi a?iktir. Ancak Mogolcadaki eski bir Turk?e aktarimin, On Bulgarcaya mi yoksa kalan On-Turk?eye mi ait olduguna karar vermemiz i?in herhangi bir ozellik gostermeyen aktarim sozcukleri de dikkate almak gerekmektedir. (On-Bulgarca da dahil) On-Turk?e ve (aslen Guney Sibiryali) On-Samoyedce arasindaki temaslar, in tarihi belgeleri araciligiyla verilen bilgilere gore, bize en azindan On-Bulgarcanin, Xiongnu ve Donghu konfederasyonlari in in kuzeyindeki steplerde ortaya?iktiginda onlarin Guney Sibirya da var oldugunu gostermektedir. Xiongnu MO 300 yilindan beri steplere egemendi. Onlarin sozel kimlikleri hala tartifma konusudur; bilinen sozcuklerin bazilari On-Turk?e (hatta On-OncesiTurk?e), hatta irani dillere ve Yenisey dillerine ait olabilecek bazi kulturel terimlerden haberimiz vardir. Paleo-demografik ve tarihi dil bilim etkenleri, Xiongnularin On-Turk?e konufan gu?lu gruplari kapsadigi tahminine yol a?maktadir. On-Samoyed?edeki On-Turk?e aktarim sozcukler (ve tersi), bu On-Turk?e konufan gruplardan en azindan bir kisminin On-Bulgarca konuftugunu gostermektedir. Bu da, On-Bulgarca konufanlarinin, On- Samoyed grubunun dagildigi, MO 1. yuzyilin sonundan once, On-Samoyed in Guney Sibirya daki yerlefim alaninda var olmuf oldugu anlamina gelir. MO 1. yuzyilda, Xiongnu konfederasyonu i? mucadeleler ve in in mudahaleleri
yuzunden ciddi sorunlarla karfilafti. MS 2. yuzyilda, Xiongnu konfederasyonu dagildi; bir kismi batiya gekildi ve Cince kaynaklarin ufkundan ayrildi. Yaklafik 200 yil sonra, step halklarinin onceden bilinmeyen gruplari Sasani devletinin ve Roma imparatorlugunun sinirlarinda ortaya gikti. Cince olmayan kaynaklar (Farsga, Yunanca, Latince vb) ornegin, Kionitlerden ve Kidarit Hunlari ndan (4. yuzyil), xwn dan (Sogdca harfler), Kafkasya ve Avrupa Hunlarindan (4. ve 5. yuzyillar), Hindistan daki Ak Hunlar dan (430-525) War-Hunlarindan (belki de Eftalitlerin ana grubu, bkz afagisi) bahseder. Xiongnu gibi tum bu isimler H (h, x, k)-w (w, v, u, o)-n (n, ng) seslerini igermektedir. Tum bu HWN isimlerinin Xiongnu ismiyle baglantili oldugunu varsayarsak, bu gruplarin dogrudan Xiongnu konfederasyonuna ait olup olmadigindan emin olamayiz. Bu isim onceden yuksek sayginlik ifade ettiginden yalnizca Xiongnu nun adini da kullanmif olmalari mumkundur. Tum bu HWN gruplari arasinda, gogunlukla Kafkas ve Avrupa Hunlari (ve belki Eftalitler), (On)-Turkgeyle ilifkilendirilebilecek bazi sozel materyaller birakmiflardir (hatta belki de Avrupa Hunlarinin kole kabilelerin isimlerinde gegen Akatzir, Turkge agac eri [belki] Orman Halki ile ilifkili olabilir). Xiongnu Konfederasyonunun dagilmasindan sonra, Cin in kuzeyindeki steplerde egemenligi Xianbei Konfederasyonu ele gegirdi. Xianbei, On-(Oncesi-) Mogolca konufan gruplari kapsamaktaydi. Bu gruplar Xiongnu nun eski dufmani olan Donghu dan gelifmif olabilirler. Xianbei nin adi Pritsak tarafindan *Sarbi (belki de Shihwei adlandirmasina baglanmak uzere, *>Serbi, *>Sirvi, *>Sirbi vb. bkz afagisi) qeklinde analiz edilmiqtir ancak bu, kesin olmaktan gok uzaktir. Her halukarda, gorulmektedir ki, yalnizca Orta-Mogolca (orn. Mongollarin Gizli Tarihi ndeki dil), Klasik Mogolca ve tum Modern Mogol dilleri degil, ayni zamanda, Janhunen in Para- Mogolca adini verdigi, Duyugunlar in (Dogu Turkistan da), Tavgaglarin (aslen Cin in kuzeyinde), Shihweiler in (Buyuk Chingan Daglarinda), Kaylar in (ya da Eski Turklerin adlandirmasiyla Tat(a)bi [= K u-mo-xi]) ve Kitanlar in (Mangurya da) dilleri gibi diger Mogolca dallari da bu erken donem On-Mogolcadan gelifmiftir. Uguncu yuzyilda Kagan unvanini, Xianbei grubu C h i-fu nun kullandigini gormekteyiz. Dorduncu yuzyilin sonunda Tavgaglar (Cince kaynaklarda Tuoba, Bizans kaynaklarinda Taugast, Eski Turkge kaynaklarda Tavgac) Kuzey Cin i fethetti ve Kuzey Wei hanedanligini kurdular. Cince kaynaklardan gegen dil kalintilarina bakilarak Tavgaglarin On-Mogolca konufmuf olabilecegi dufunulmektedir. Sui-shular a gore, Tur(u)kler (Gansu daki P ing-liang dan karma Hu-Barbarlari ), A-shih-na grubuyla (ailesiyle?) baglantilidir. Kuzey Wei hukumdari T ai-wu-ti (424-452), Xiongnu grubu Tsu-ch u tarafindan yonetilen Kuzey Liang devletini yok ettiginde, A-shih-na grubu kagip Jou-Juanlar a sigindilar. (bkz afagisi), Altay Daglari na yerleftiler ve demir ifi yaptilar (birgok eski toplulukta demircilerin rolunu bununla birlikte 6. yuzyilin ikinci yarisinda, demirin TUr(u)k ler tarafindan bir Bizans elgisine sunuldugunu goz onunde bulundurmaliyiz). Buyuk olasilikla, Tur(u)klerin onculleri Hint-Avrupa dil (iranca, Toharca) ortaminda bir sure kalmiftir; daha sonraki Tur(u)k hukumdarlarinin isimleri ve unvanlarinin kokeni ve bununla birlikte, Cinlilerin Tur(u)klere gonderdikleri ilk elginin
bir Tohar olmasi bunu desteklemektedir. Kuzey Weiler 6. yuzyila kadar hukum surmu ler, sonra dogu ve bati olmak uzere iki hanedanliga bolunmu^lerdir. Bati hanedanligi olan Kuzey Zhoular go?ebe kulturun etkisinde kalmi lardir; kuzey-dogu Cin in asker olan elitleri olarak rolleri, 7. yuzyilin ba indaki Tang hanedanliginin yukseli ine kadar, yani steplerdeki Tur(u)k ustunlugu zamanina kadar devam etmi tir. Oyle gorunuyor ki On- Mogolca (Tavga?larin dili?) dan On-Turk?e ye astronomi, yonetim, farkli turlerdeki gere?ler, hayvancilik ve tarim alanlarinda sozel bir etki vardi. Jou-juanlar (Juanjuanlar) 5. Yuzyilda Cin in kuzeyindeki steplerin egemen unsuru haline gelmi lerdi. Belki bir tur On-Mogolca da konu uyorlardi. Jou-juanlar yalnizca Kuzey Wei ye kar i mucadele vermekle me gul degillerdi, ayni zamanda Tieh-le konfederasyonunun kole kabilelerinin ayaklanmalarini da bastirmak zorundaydilar. Bu konfederasyon i?inde (?ok buyuk ihtimalle) -On-Bulgarca konu anlarin yanisiradaha sonraki donem Tur(u)kleri de barindiriyordu, bkz a agisi. Surekli mucadeleden ka?inmak i?in, On-Bulgarca konu anlar Guney Sibirya dan Dogu Avrupa ya?ekildi ve On-Mogolca nin uzerindeki On-Bulgarca etkisi sona erdi. Tieh-leler in ba ka bir alt grubu olan Kao-chuler ( Yuksek Arabalar ), daha sonra tarih sahnesine?ikacak olan Uygurlarin oncullerini de kapsiyordu.. 480li yillarda Hun konfederasyonunun dagilmasindan sonra, On-Bulgar Turkleri Dogu Avrupa ya ula ti. Bizans kaynaklari Ogur adindan bahsetmektedir ki bu isim z - r ses benzerligine dayandirilarak, Oguz ismiyle baglantili gorulmu^tur; kar imiza Saragur ( Sari Ogur degil, muhtemelen Ak Ogur ), Kutrigur (Toquz Oguz gibi Dokuz Ogur ), Uturgur ( Otuz Ogur ), Onogur ( On Ogur ) gibi isimler?ikmaktadir; ornegin sonuncusu olan Onogur, Macar halki i?in Almancada Ungar ; ingilizcede Hungarian bi?iminde kullanilmi tir. Dahasi, 7. yuzyilin ilk yarisinda, Asov Denizinde Bulgar Turkleri ya amaktaydi. Onlar, Kubrat Haninin olumunden sonra bu Magna Bulgaria (Buyuk Bulgarya) dan?ekildiler. Bazilari 7. yuzyilin sonunda Tuna Nehrini ge?ip Tuna Bulgarlarini olu turdular; yalnizca 150 yil sonra, Slav reaya tarafindan sozel olarak asimile edildiler. Bir ba ka grup kuzeye ilerledi ve daha sonra Altin Ordu devletinin uyrugu olan Volga Bulgarlarini olu turdular. Eftalitler 5. yuzyilda Bati Turkistan da ortaya?ikmi lardi. Belki de Dogu kanadi Jou-juan devleti olan bir imparatorlugun Bati kanadiydilar. Eftalitler in?ekirdek grubu, HWN konfederasyonlarinin bir temsilcisi olan War-Hunlar di; bkz yukarisi. Eftalitler, A-shih-na grubunun *liderligindeki Tur(u)klerin ve egemenligi ele ge?irdikleri 6. yuzyilin ortasina kadar Sasaniler in muhalifleriydiler. 6. yuzyilin ikinci yarisinda Macaristan ve Transilvanya bolgesinde ortaya?ikan Avarlar, War-Hunlar la baglantilidirlar; onlarin bazilari zafer kazanan Tur(u)kler den ka?ip Bati ya gitmi lerdir; bkz a agisi. Avarlarin sozel kimlikleri hala belirsizdir; 9. yuzyilin ba larinda, Charlemagne yonetimindeki Karolingian Franklari nin uyruklari olarak ortadan kayboldular. Belirsiz bir sozel ge?mi e sahip olan bir diger grup, 7. yuzyilin sonunda A agi Volga
bolgesinde (bafkentleri, onceden Stalingrad,?agdaf Volgograd a yakin olarak) ortaya?ikan Hazarlar dir. Hazarlarin konfederasyonu belki de On Oq konfederasyonundaki (onceden Bati Tur(u)k Hanligi) i? savaflarla baglantili olarak ortaya?ikmiflardir; bkz afagisi. Hazarlar Bizans devletiyle ilk olarak iyi ilifkiler kurmuflardir; 8. yuzyilda, egemen sinif Museviligi kabul etmiftir. Hazar devleti ve altinda yatan konfederasyon 10. yuzyilin sonlarina dogru Kiev Ruslari tarafindan yok edilmiflerdir, dahasi, Dogu Avrupa (muhtemelen Bulgar-Turk?esi konufan) Pe?enekler in (9. ve 10. yuzyillar) ve (muhtemelen) Oguz gruplarinin (Rus kaynaklar Torci, Bizans kaynaklari Uz) ortaya?ikifini ve?okufune taniklik etmiftir. Ancak Kiev Ruslari ve Volga Bulgarlari nin yani sira, yalnizca 11. yuzyilin ortasinda ortaya?ikan ve bazilari Kuman olarak unlenen Kip?aklar, engiz fethine kadar Dogu Avrupa da bir etken olarak kalmiftir. On-Bulgarca konufanlar Guney Sibirya dan ayrildiginda, bolgenin tamami On- Turk?e konufmayan gruplar tarafindan ele ge?irilmifti. 552 yilinda TUr(u)kler, A-shihna grubu liderliginde Juan-Juan Kaganliginin egemenligini ele ge?irdiler, Juan-Juanlar i ve Eftalitler i arka plana ittiler. Genifleme evresi ve kisa bir gu? ve istikrar doneminden sonra, 610 ve 690 yillari arasinda Tur(u)k Kaganliginin?okufune tanik olunmuftur; Kaganlik Bati ve Dogu olarak ikiye ayrilmiftir. Bati Kaganligi On Oq konfederasyonuna donufmuftur. En azindan bir sure, Tur(u)k Kaganligi, politik ve orgutsel terimlerini On- Turk?e ve Arkaik Turk?eden alan Kitanlar gibi Para-Mogolca konufan gruplari i?inde barindirmiftir. Mogol Otuz Tatarlar (Shihwei) ve Tokuz Tatarlar (Guney Shihwei) Baykal Golunun dogusunda ve guneydogusunda yafamiflardir. Kuzeylerinde muhtemelen Lena Turklerinin selefleri olan U? Kuriqanlar bulunuyordu. 7. yuzyilin sonunda Dogu Hanligi toparlanmif ve 8. yuzyilin bafinda bilinen en eski Turk?e metinler olan Orhon kitabeleri dikilmiftir. 740li yillarda, Uygurlar, TUr(u)kleri, Oguzlari, Karluklari ve Turk?e konufmayan Basmiller gibi diger gruplari yenmif ve Kaganligi ele ge?irmiflerdir. Oguzlar ve Karluklar batiya?ekilmiflerdir. Karluklar muhtemelen 840 yili civarinda Karahanli devletinin ortaya?ikmasinda bir rol oynamiftir. Oguzlar Aral Golunun ve Sirderya (Seyhun) Nehri nin kuzeyine yerlefmiflerdir. Uygurlar, 840li yillarda, onceki yuzyillarda Turkleftirilmif olan Eski Kirgizlar tarafindan yok edilmiflerdir. Uygur konfederasyonunun bazi kisimlari, zafer kazanan Eski Kirgizlar tarafindan Guney Sibirya ya getirilmiftir; bazi Uygurlar Shihwei ye ka?mif, digerleriyse Budist Kocho ve Kan-chou kralliklarini kurduklari ipek Yoluna dogru ilerlemiflerdir. Uygurlar, Kitanlar tarafindan davet edildiklerinde bile steplere geri donmemiflerdir. ^ in deki Tang hanedanliginin sona ermesinin ardindan kurulan kisa sureli Bef Devlet doneminde, Bati Tur(u)k Sha-to grubu da bazi roller ustlenmiftir. Kitanlar Kuzey ^ in i 920 yilindan itibaren Liao hanedanligi adi altinda yonetmiflerdir. Kitan konfederasyonu, i?inde yonetimdeki Ye-lu ailesiyle akrabalik ilifkileri kuran bir takim Uygur unsurlari da barindiriyordu. Arkaik Mogolca materyallerin Turk?e de yer edinmesi muhtemelen bu donemde olmuftur. 10. yuzyilin sonundan itibaren, Orta Asya nin batisindaki Turk?e konufan gruplarin uzerinde bile bir miktar Mogolca etkisi bulunmaktaydi.
11. yuzyil i?in, Ka garli Turki kabileler hakkinda daha detayli bilgiler vermektedir. Bu bilgilerin onemle ve dikkatli bir yorumla ele alinmasi gerekir. Bu bilgilerin bazilarini, Ka garli nin verdigi diger bilgilerle ve tarihi ger?ekliklerle uyumlu hale getirmek?ogunlukla olduk?a zordur. Ka garli Mahmut a gore, Dogu Avrupa da, Bacanak ve Bulgar ehrine yakin olan Suvar kasabalarini bulmaktayiz. Suvar ve Bulgar herkes?e bilinen ve Turk?e konu ulan yerle im yerleridir. Biraz daha doguda, Qifcaqlar buyuk bir alana yayilmi lardir; Oguzlarin bir kismi onlarla birlikte ya ami tir. Yagma, Tuhsi ve Cigillerin bir kismi Ili Nehrinin kiyilarinda ya ami lardir, Ograklar, Kara Yigag denen bir sinir bolgesinde ya ami lardir. Karluklar, go?ebe olarak nitelendirilmi bir Turk kabilesidir; onlar Oguz degil, Turkmen dirler. Oguzlar ayrica Oguz-Turkmen ve Turkmenler olarak adlandirilmi lardir; Turkmenler de Oguz olarak. Dahasi, Turkmenler\n aslen 24 kabileden olu tuklarini duyduk, ancak Hala?larin iki kabilesi onlardan farklidir ve erken zamanlarda onlardan ayrilmi lardir. Hala?lar hakkinda koklu bilgiler elde edemiyoruz; (D oerfef in ileri surdugune gore) Argu halki ve Kasgan nin bahsettigi Hala?lar arasinda dogrudan bir baglanti bulunmamaktadir. Dahasi, Turki kabilelerden Adgis ~ Agdis in Fergana Vadisinde, Aramutlarin Uygurlarin yakinlarinda, Kucatlerin Harezm de ve (Alka) Bulaqlarin Qifcaq bolgesinde bir yerlerde olduklarini goruyoruz. Uygurlarin saf Turk?e konu tuklari soylenmektedir, ancak aralarinda ba ka bir dil daha konu maktadirlar. Qirqizlar, Qifcaqlar, Oguzlar, Tuxsiler, Yagmalar, Cigiller, Ograqlar ve Caruqlar saf bir Turk?e, tek bir dil konu urlar; Yemaklar ve B asgirtlef in dilleri bu dile yakindir. Suvar, Bulgar ve Bacanaklar in dilleri tek bir tur Turk?e (muhtemelen Bulgar Turk?esi) dir. Kancakler de Turklerin bir kabilesi olarak adlandirilirlar, ancak dillerinin Turk?e olmadigi ( Hint tipi bir dil oldugu) soylenmektedir. Taqut, Xitay ve Tawgaclar Turk kabileleri olarak adlandirilirlar; ancak bildigimize gore, Xitay (Kitan) ve Tawgaclar muhtemelen (Para-) Mogolca bir dil konu mu lardir ve Tayutlar in dili hala bilinmemektedir. Ka garli ya gore, Cin de, Tawgaclar belki Cinli olarak adlandirilabilirler, diger yandan, Uygurlar Tat olarak adlandirilabilirler; daha Dogu da, Musluman bolgelerinde, Tat Farsi, Tawgac ise Turk i?in kullanilmaktadir. Go?ebe Comul, Qay, Yabaqu, Tatar ve Basmiller kendilerine ait bir dile sahiptirler, ancak Turk?e de bilmektedirler. Comul ve Basmil ayni -m il sonekinden turemi gibi gorunmektedir; dolayisiyla benzer bir dile sahip olabilirler, ancak bu yalnizca bir tahmindir. Yabaqu, Tatar ve Qaylar muhtemelen bir tur Mogolca konu uyorlardi; ayni zamanda Turk?e biliyor olduklari ger?egi muhtemelen bu donemde, Mogolca konu an gruplarin Turkle tirilmesi konusunda bir ipucudur. Gordugumuz gibi, bu isimlerin bir?ogu Orta Turk?e doneminde kesinlikle bilinmiyordu. Geni leyen Mogollar yava ama emin adimlarla Turk?e konu an gruplarin?ogunu bugunun Mogolistan indan attilar. Kip?aklar Bati ya gittiler ve Oguzlar arasinda bir takim rahatsizliklara neden oldular. Kip?aklar ilerledikleri Dogu Avrupa ya 11. yuzyilin ortalarinda yerle tiler. Oguzlarin bazilari Oguz Yabgu devletinden ayrildilar ve bugun Bati Oguzca konu an gruplarin oncullerinin az?ok?ekirdegi olan Sel?uklular olarak tarih sahnesine?iktilar. M ogolca konu an gruplar Orhun ve Kerulen nehirlerinin havzalarina
yerleftiler. Onlarin dogusunda (13. yuzyilda yazilan Mogollarin Gizli Tarihi adli esere gore) Tatarlar bulunuyordu (Kafgari tarafindan daha Bati da olduklarindan bahsedilir). Bati Mogolistan daki Kereyitler ve Naimanlar muhtemelen Turkge konufan unsurlari da bunyelerinde barindirmiflardir. Ozellikle Naimanlar sik sik Turkge unvanlar ve isimler kullanmiftir; oyle ki bazi bilim adamlari onlari Turkge konufan bir grup olarak kabul etmiflerdir. 12. yuzyilin ilk yarisindan sonra, Kara Xitaylar geldiginde, Mogolca nin Orta Asya nin batisi uzerindeki etkisi artmiftir. Bu grup, Liao (Kitan) egemenliginin (Kuzey Cin Jin Handeanligini kuran Eski Manguca konufan Curcenler tarafindan gergekleftirilen) gokufunden sonra Cin den ayrilmiflardir. Yonetimdeki Ye-lu ailesinin bazi uyelerinin liderliginde, Kara Xitaylar batiya ilerlediler ve merkezi Yedisu da (Semiregi) olan kisa omurlu bir step imparatorlugu kurdular; burada muhtemelen Turkleftiler. Ye-lu ailesinin adi belki de Yeley, Celey vb. gibi Guney Sibirya topluluk isimlerinde yafam aya devam etmiftir. Cengiz imparatorlugunun 13. yuzyilda yukselifi Turk-Mogol temaslarinin kofullarini yeniden degiftirdi. Kelimenin modern anlamiyla Mogolca egemen ve saygin bir konum aldi; Mogolcanin diger kollari yok oldu. Turkge konufan gruplar donemin hakim siyasi durumlarina gore organize oldular ve bu da Modern Turkge nin olufumunda belirleyici oldu. Turkge ve Mogolca konufan gruplar anavatanlarindan ayrildilar ve karifik gruplar halinde birbirlerine baglandilar. Cengiz Kagan in kabilesinin adi olan Mangxol, Cengiz imparatorlugunun Mogolca konufan gekirdek gruplarinin ortak adi oldu. Ornegin Kirim Han i G iray\n ismi, Kerey(it) topluluk adindan gelmektedir, bununla birlikte M erkit ve Nayman gibi isimler modern Kipgakga konufan gruplar arasinda topluluk adi olarak kullanilmaktadir: Merkit, Turkmenler ve Altay Turkleri arasinda; Qi'dat Guney Sibirya Turkleri arasinda ve Tatar Kirim Kipgaklari, Volga bolgesi ve Sibirya da hala kullanilmaktadir. Cengiz fethinin sonucu olarak, 13. ve 14. yuzyillarda, Mogollar, askeri ve toplumsal orgutlenme, ozel at yetiftiriciligi, bakiciligi, kofum malzemeleri, ozel bir tur kufguluk, mesken vb gibi konularda Turklere katki saglamiftir, bununla birlikte Orta Turkgenin uzerinde buyuk bir Orta M ogolca etkisi oldugunu da soyleyebiliriz. Orta Mogolca, Mogolcanin klasik oncesi donemi olarak tanimlanir bafka bir ifadeyle Klasik veya Yazili Mogolca olarak adlandirilan dil, genellikle 13. yuzyilda Cengiz Mogollari arasinda kullanilmaya baslanmistir. Bu dil farkli bir alfabeyle, phagspa yazisiyla yazilmaktadir. Orta Mogolca en goze garpan yazili eser Mogollarin Gizli Tarihi dir. Mogollarin Gizli Tarihi adli eser bize, steplerde yafayan gefitli gruplar -ve Guney Sibirya da Cengiz Han in en buyuk oglu Coci tarafindan boyunduruk altina alinan ve orman halklari diye adlandirilan gruplar hakkinda birgok bilgi saglamaktadir. Burada karfimiza (buyuk olasilikla Mogol dilleri konufani olan) Oyrat ve Buryatlar gikmaktadir. Barxun, Bayit, Ursut, Kesdiyin, Xabxanas, Qangxas, Tas ve Tenlek gibi gruplarin yani sira, karfimiza, isimleri hala yafayan Tubas, Qirgisut, > ibir, Tuxas, T o eles (Mogolca Adarkin in altgrubu olan Telenggut gibi), (Xori) Tumat, Tatar ve
Bajigit isimleri?ikmaktadir. Dahasi, Gizli Tarih, ornegin Mangxol un kuzeyinde yafayan Uriangxailardan da (ayrica Uriangxacin, Uriangxan, Uriangxat) bahsetmektedir. Uriangxai adi daha sonra Tuvalar i?in ve (Ruslar tarafindan) Guney Altay Turklerinden Telenggitler i?in kullanilmiftir; Uriangxay in Yakutlar in kendi kendilerine taktiklari eski bir isim oldugu tespit edilir. Bajigid adi ayrica, Avrasya step kemerinin diger tarafinda K ibca ut (Kip?aklar) a karfi yapilan Mogol seferiyle ilifkili olarak ortaya?ikar; bu ad, muhtemelen modern Baqkir (Bafkurt) adiyla ilifkilidir (ayrica bkz afagisi). Peki neden tek ve ayni olan isim birbirlerinden bu kadar uzak olan bolgelerde ortaya?ikmaktadir? Elbette, bu yalnizca bir tesaduf ya da (metinlerden birindeki) bir imla hatasi olabilir. Ancak yine de bu adlandirmanin Bafkir deki farzedilen Uralca katmaniyla bir ilgisi olmasi ihtimali hala vardir. Bu baglamda Kazaklar ve Kirgizlar tarafindan Bafkirler i?in kullanilan istek ~ if tek adlandirmasi ilgin?tir; bu ifadelerin Ruslarin, Ural (ve Yenisey) gruplari i?in Ostyak adlandirmasi ve Hakaslarin, Samoyedce-konufan Selkuplar i?in Estek ~ Eqtek adlandirmasiyla bir ilgisinin olmasi gerekir. Aktarim sozcuklerin Cingiz Mogollari katmanindan sonra onu, Oyrat-Kalmik katmani izler. Bu, 15. yuzyildaki Oyrat imparatorlugunun yukselifiyle ilgilidir ki bu yukselif, Altin Ordu nun en dogudaki kolu olan Ak Ordu bolgesinde konufulan (bkz afagisi) Turk?e ve Guney Sibirya Turk?esi uzerinde bir Bati Mogolca etkisi yaratmiftir. 17. yuzyilin baflarinda Kalmiklar Afagi Volga bolgesine ulafmiflardir. 1678 yilinda Dogu Turkistan daki Aktaglik Hocalar, Oyratlari Kafgarya ya?agirdilar. Guney Sibirya, Yuan hanedanliginin 1368 deki?okufunden sonra zaten Oyrat egemenligine girmifti. 15. yuzyilda ise Guney Sibirya nin Sayan Turk?esi kisimlari Halha Mogol Altan Hanlarinin etkisine girmifti. 17. yuzyilda kaynaklarda artik Cungar olarak ge?en Oyratlar bu bolgedeki etkilerini yenileyebilirlerdir, ancak Tannu-Tuva (Taqnu Tuva) ve Altay bolgesinin kisimlari, Halhalarla yakin temaslarini korudular; Halha Mogolcasi 1920lere kadar Tuvalarin yazi dili olmaya devam etti. 18. yuzyilda, Cungarlar, (muhtemelen Antik Kirgizlarin halefleri olan) Yenisey Kirgizlarinin buyuk kisimlarini Guney Sibirya dan surduler ve boylelikle modern Guney Sibirya Turk?esinin gelifimi i?in gereken kofullari yarattilar; (ayrica bkz afagisi). Tum Yeni Turki diller, Cengiz Mogollari doneminden gelen Orta Mogolca aktarim sozcukler barindirmaktadir. Oyrat Mogolcasi unsurlari Bati Oguz ve Bati Kip?ak dillerinde bulunmamaktadir. Kuzeydogu Turk?esinde Orta Mogolca ve Oyrat?a aktarim sozcuklerin yani sira, Halha ve Buryat Mogolca unsurlar da bulabiliyoruz. Tuvaca (ayni Yakut?a gibi) bir Orta Mogolca, bir Oyrat?a ve bir Halha Mogolca katmani sergiler; dogu leh?eleri ise Buryat etkileri gosterir. Tofaca da, Nizhneudinsk ve Okinsk leh?elerinden gelen bir Buryat etkisi bulunur. Modern Turki dillerden en gu?lu Mogolca etkiyi Kuzeydogu Turk?esi yafamiftir; soz varliginin %20-30 u Mogolca aktarim sozcuklerden olufur; bu gruptaki Yakut?a ve Tuvaca ise yuzdelik dilimin en ustunde yer alir. Onlari Altay Turk?esi, Tofaca, Hakas?a ve Kirgizca izler; orca, Culim Turk?esi ve Sibirya Tatarcasi aktarim sozcukler a?isindan henuz yeterli derecede incelenmemiftir, ancak kufkusuz bu diller de bir?ok Mogolca aktarim sozcuk i?ermektedir. Kazak?a ve Karakalpak?a,
Kirgizcaya gore Mogolcadan daha az etkilenmiftir, ancak yine de Nogayca, Volga- Ural-Kafkas Kipgakgasi (Tatarca, Bafkurtga; Kimikga, Karagay-Balkarca), Ozbekge ve Modern Uygurcadan daha fazla Mogolca etkisi ornekleri sergilemektedir. Muhtemelen Cuvafga, Bati Kipgakgasindan daha az dogrudan Mogol temasina sahiptir. Dogu Oguz Turkmencesi, Ozbekgeden daha az, ancak Bati Oguz dilinden daha fazla Mogolca aktarim igerir. Bir tarafta iran (Acemistan) in El-Khanidleri (ilhanlilar) ve Cin deki Yuanlar, diger tarafta Altin Ordu ve Ulus Cagatay yaklafik seksen yil boyunca bir dizi savafta mucadele verirken, onlarin guneybatisinda kalan Bati Oguzlari bu dillerden ve kulturlerden soyutlanmiftir; bu yuzden Bati Oguz dili, diger Turki dillerden farkli, ozel bir dizi aktarim sozcuk almif ve bunlari korumuftur. Bati Oguz dillerinden Azerice ve (ilhanli devletinin eski anavatanina yakin olan) Kuguk Asya nin dogusundaki diger lehgeleri, Kuguk Asya nin batisi ve Guneydogu Avrupa lehgelerinden, Standart Turkgeden ve Gagavuzcadan daha fazla Mogolca aktarim sozcuge sahiptir. Oguz grubu Turk dillerinden Qinghai deki Salarca da aktarim sozcukler agisindan yeteri derecede incelenmemiftir. Halagga barindirdigi birkag aktarim szocugu Azerice araciligiyla kazanmif olabilir. Sari Uygurca (Turkge Sarig Yugur, Mogolca Sira Yogur) muhtemelen Kan-chou Uygurlarinin dilinden gelifmiftir; bu Turki dili konufan Bati Uygurlarin yaninda, Uygur Mogolcasi konufan bir grup, Tibetge konufan bir grup ve Cince konufan bir grup vs. yaklafik 600 yildir birlikte yafadigindan Sarygh Yughurca gok degifik ozellikler sergileyen bir dil olmuftur. imdi dikkatlerimizi Yeni Turkge donemi dillerinin igsel bolunmesine gevirelim. Benim amacim, tarihteki siyasi, kulturel, demografik vb gelifmelerle uyumlu bir bolunme modeli gikarmaktir. Burada yalnizca dogru nitelikleri segerek onyargidan kaginmak neredeyse imkansiz gibi gorunse de herhangi bir a priorizmden sakinmak istiyorum. incelemedeki dillerin sesini duymak igin birgok niteligi incelemeye karar verdim. Bu nitelikler, ses bilim, fekil bilim, sozluk bilim ve biraz bigimsel soz dizimi alanlarindan alinmaktadir. Burada (eger bafarili olduklari kanitlandiysa) onceki siniflandirma modellerinin gefitli ozellikleri de kullanildi. Dahasi, (neredeyse) tum Turki dillerde ortaya gikan ya da en azindan yaygin olan (mesela Musluman Turklerin dillerindeki) nitelikleri eklemeye galiftim; son olarak, dillerin, lehgelerin ve Yeni Turkge doneminin bireysel niteliklerini aradim. Tum bu nitelikler, Yeni Turkge doneminin mevcut tum kaynaklarinda izlenmiftir. uphesiz elimizdeki materyal homojen degildir. Neredeyse tum Turki dil bilimsel birimde (dil, lehge, artsuremli katman gibi) ortaya gikan ozellikler Genel Turkge ozellikleridir; bunlardan bazilari muhtemelen On-Turkgede de vardi. Yaygin olan diger ozellikler Antik ya da Orta Turkge donemlerinde gelifmiftir. Bir dili Turkge yapan feyin ne olduguna dair izlenimlerimizi bu tur nitelikler olufturur; bizlerin bir dilin Turkge olarak adlandirilmayi hak ettigine dair bilingdifi resmimizi bu nitelikler olufturur. Sunulan modelde, niteliklerin her iki turu de Standart Turkge kavramini (ya da Norm Turkge) tanimlamak igin kullanilmiftir; demek ki Standart Turkge veya Norm Turkge genetik degil istatistiksel bir birimdir. Standart Turkge yi olufturan ozelliklerin buyuk bir miktari, Standart Olmayan Turk
dillerinde (Hala??a, Lena Turk?esi ve Cuvaf?a) bulunmamaktadir. Cuvaf?a, Bulgar Turk?esi dalinin tek hayatta kalanidir; bu dil, gu?lu Fince, Rus?a ve Tatarca etkiler ortaya koymaktadir. Cuvaf?a ve Volga Bulgarlarinin dili arasindaki ilifkinin tam olarak ne oldugunu bilmiyoruz, ancak oyle gorunuyor ki Volga Bulgarlari, Cuvaflarin dogrudan selefleri degillerdi. Cuvaflar hakkindaki ilk ifade bazi Cuvaflar Kazan Hanliginin yonetiminden ka?mak i?in Ruslara boyun egdigi zaman olan 16. yuzyilin ilk yarisinda, Rus kaynaklarinda ortaya?ikmaktadir (bkz afagisi). Tatarlarin askeri ve siyasi gucunun?okmeye baflamasina ragmen, Tatarcanin Cuvaf?a uzerindeki etkisi gucunu korumuftur. Lena Turk?esinin sozvarliginin yalnizca u?te biri Turk?e olarak kalmiftir. Diger u?te biri farkli katmanlardan gelen Mogolca alintilardan olufur; son u?te biri ise Rus?a, Tunguzca ve diger Dogu Sibirya dillerinden (Samoyedce, Yukagirce, Cuk?o-Kamchadalca vb) ge?miftir. Sibirya etkileri, Lena Turk?esi konufanlar Baykal bolgesinden (muhtemelen Mogol baskisi yuzunden) ayrilip Lena Havzasina yerleftiklerinde bu dile girmiftir. 17. yuzyilda, Rus Kozaklar (Cossacks) Yakutlarin topraklarina ulaftilar, Kozaklar, 1632 de Yakutlari zapt etmek i?in Yakutsk un Kozak kalesini (Rus. Ostrog) infa etti, 1636-1648 de Indigirka ve Kolima nehirlerindeki Kuzey Yakutlar bagimli hale getirildiler. Mimak liderliginde, Yakutsk a karfi yapilan iki ayaklanma bafarisiz oldu (1634 ve 1642). 18. yuzyilda, bir?ok Yakut Ortodoks Hristiyan oldu, ancak faman uygulamalarini bugune kadar devam ettirdiler. Bir?ok Yakut kadin Rus erkeklerle evlenerek, 20. yuzyilin baflarina kadar Rus yerlefimcilerin Yakutlaftirilmasina katkida bulundular. O zamandan beri bir?ok Rus?a sozcuk hem Yakut?aya hem de Dolgancaya girdi. Bunlardan ozellikle Dolganca bazi Samoyed dilleriyle ilifkilerin gu?lu izlerini tafimaktadir. Hala??anin anormalligi ise difardan gelen gu?lu etkilerle a?iklanabilir. Ozellikle, erkeklerin diline gore daha ozgun olan ve Fars?a ile Azericeden daha az etkilenmif gorunen (Kiral tarafindan kaydedilen) kadin dilinin daha detayli bir incelemesine ihtiyacimiz bulunmaktadir. Standart Turk?enin uyesi olmakla birlikte az?ok Standart Olmayan Turk?eye yakin olarak karfimiza Sayan Turk?esi (Tuvaca, Tocaca, Tofaca, Duhaca, Soyot?a; Uryanghayca, Karagas?a), Sarygh Yughurca ( Sari Uygur ) ve Oguzca?ikmaktadir. Arkaik ozelliklerin bir?ogu ise yalnizca Standart Olmayan Turk?e ve Oguzcada ortaya?ikmaktadir. Standart Olmayan Turk?e niteliklerinin oraninin yuksek olmasi, soz konusu dilin (grubunun) On-Turk?enin ana govdesinden?ok erken ayrildigi anlamina gelmemektedir; bu yalnizca soz konusu Standart Olmayan Turk?e biriminin Standart Turk?eye olan goreceli mesafesini ol?mektedir. Yalnizca Bulgar Turk?esinde, ayrilmanin erken bir donemde, hatta muhtemelen steplerdeki Xiongnularin egemenliginden once ya da egemenligi sirasinda meydana geldiginden ger?ekten emin olabiliriz. Boylece Cuvaf?a bu derece normal olmayan bir duruma gelecek kadar gelifmeye ve bireysel nitelikler toplamaya vakit bulmuftur. Eger Lena Turk?esinin atalari Uc Quriqanla ilifkilendirilirse, Erken Antik Turk?e doneminde, belki de Jua-juanlar doneminde, Lena Turk?esi diger
Bulgar olmayan Turk?eden uzakla mi olabilir. Bu dilin daha fazla geli mesi i?in Yakutlarin Baykal bolgesinden go?leri onemliydi, bkz yukarisi. Ayni ey, klasik Eski Turk?e doneminde (belirsiz olsa da) bagimsiz bir rol oynayan Oguzca konu anlari i?in de ge?erlidir; Oguzlarin, Bulgar Turkleriyle zaman ge?irmi olmalari olasidir. 8. yuzyilda, Oguzlar, Uygurlarin Kuzey Cin in steplerindeki zaferinden sonra Aral golunun kuzey bolgesine, batiya dogru ilerlemek zorunda kalmi lardir. Oguzlarin Lena Turk?esi ve Bulgar Turk?esi gibi diger Turk?eden olduk?a erken bir donemde ayrilmi olmalari mumkundur, ancak geriye kalan gruptan?ok uzaga asla yerle memi ler ve gorunu^e gore onlarla olan temaslarini asla kaybetmemi lerdir. Hala??a hakkinda herhangi bir ey soylemek zordur, bilinen herhangi bir tarihi kaynagin ufkunun di inda kalmi tir, ancak bu grup da Oguzcanin kaderini bir dereceye kadar payla mi tir. D o e rfe f in Ka garli nin Argu dili ve modern Hala??a arasindaki varsayimi dogruysa, Hala??a en azindan 11. yuzyildan sonra bir ekilde ayri bir birim olarak var olmu tur. D o e r fe f in yorumu beni tam olarak ikna etmedi; Hala? dili tarihinin tutarli bir resminin en azindan anahatlarini elde etmek i?in daha?ok ara tirma yapilmasi gerekmektedir. Standart Turk?enin en buyuk alt grubu Merkezi Turk?edir, onu Oguzca, Kip?ak?a, Guneydogu Turk?esi ve Marjinal Orta Turk?e olu turur. Standart Turk?enin diger par?asi (Standart) Sinir Turk?esidir. Bu altgrup Modern Yenisey Turk?esi (Mras Sorca, Orta Culimca, Fu-yu de dahil olmak uzere Hakas grubu), Sarygh Yughurca ve Sayan Turk?esinden olu maktadir. Modern Yenisey Turk?esi ( Sibirya azaq-turk?esi ) Hakas ve altgruplari olan Sagay, Beltir, Ka?a, Koybal, Kizil, ve Shor leh?elerini de kapsamaktadir; Man?uryadaki Fu-yu Turk?esi de bu gruba aittir. Mras- orca ve Orta Culim Turk?esi, Modern Yenisey Turk?esinin ba ka dallarini olu turmaktadirlar. Oyle gorunmektedir ki, Modern Yenisey Turk?esinin geli iminde (belki de Marjinal Orta Turk?edeki gibi), bazi on-kip?ak elementlerinin bir rol oynami olmasi olasidir. Ancak Guney Altaycadan farkli olarak, Modern Yenisey Turk?esi (Marjinal Merkezi Turk?e gibi) Kip?ak?anin bir altgrubu olarak kabul edilemez. Bu yuzden, dilin ozellikleri yalnizca Kip?aksi (Kipchakoid terimini boyle tercume etmeyi uygun bulduk) olarak adlandirilabilirler. Sayan Turk?esi bu tur Kip?aksi ozellikler sergilemez -tersine, her zaman Kip?aksi olmayan bir ekilde davranir. Modern Yenisey Turk?esi, Sayan Turk?esi ve Lena Turk?esi gruplari arasinda bir sure temas var olmu olmalidir. Dahasi, Modern Yenisey Turk?esi ve Sayan Turk?esi, (belki de) Eski Uygurcaya i aret eden sozel nitelikler, belki de 9. yuzyilda zafer kazanan Eski Kirgizlar tarafindan Guney Sibirya ya gonderilen (tutsak?) Uygur gruplarinin varliginin izlerini ortaya koymaktadir, bkz yukarisi. Kirgizlar, Uygurlari ortadan kaldirdiktan sonra Guney Sibirya ya kendi vatanlarina geri donduler. Eski Kirgiz topraklari 13. yuzyilin ikinci yarisinda Chinggisidler (Cengiz hanin soyundan gelenler) arasindaki i? sava lar sirasinda olduk?a yikima ugrami tir. Rus Kazaklari 16. yuzyilda Guney Sibirya ya ula tiklarinda, dort Yenisey Kirgiz Beyligi
ile karfilaftilar: Altyr, Isar (Yezer), Altysar (Altizar) ve Tuba. Kazaklar, yeni kurulmuf olan Tomsk fehrinden Yenisey Kirgizlarini kontrol etmiflerdir. Yenisey Kirgizlari Nomci onderliginde 1608 de bafariz bir fekilde ayaklanmiflardir. 1666 da Altizar, Irenak onderliginde bir Cungar hakimiyeti altina girmif ve 1676 da Irenak, Ruslari Abakan dan surmuftur, ancak Irenak 1685 te olmuf vealtizar onemini kaybetmiftir. 1703 tarihli bir Rus raporuna gore, Yenisey Kirgiz gruplari Cungarlar tarafindan Yedisu ya getirilmiflerdir; Cungarlar Ruslarin Guney Sibirya daki ilerlemesine engel olmak igin nufussuz bir bolge yaratmak istemiflerdir. Geri kalan Yenisey Kirgiz gruplari aslen Guney Samoyed ve Yenisey (ve belki Ugor) dilleri konufan eski uyruklariyla ( Kiftim ) karifmiflardir. Buyuk ihtimalle, bu yeni karifik gruplar, Modern Yenisey Turklerinin etnik ve dilsel temellerini olufturuyordu. Cungarlarin 18. yuzyilin ortasinda Mangular tarafindan tamamen yok edilmesinin ardindan, Cin ve Rusya Guney Sibirya da dogrudan rakip olmuflardir. Cinliler, Fu-yu Turklerinin oncullerini Guney Sibirya daki vatanlarindan Mangurya ya surmufler ve Dagur Mogollarina yakin bir gevreye yerleftirmiflerdir. Son olarak, Hakaslar ve diger Guney Sibirya gruplarinin topraklari daha sonradan Ruslar tarafindan somurgeleftirilen bir Rus somurgesi olmuftur. 19. yuzyilin sonunda, Ortodoks misyonu incil in gefitli yoresel dillere gevirilerini yapmaya baflamif ve boylece Guney Sibirya igin ilk yazi dillerini yaratmiftir. Sarygh Yughurca, Sinir Turkgesi grubuna ait kendine has genetik bir daldir ancak Kuzeydogu Turkgesi etkilefim bolgesinin bir takim ozelliklerini de agikga sergilemektedir, bkz afagisi. Sarygh Yughurlar, Kan-chou devleti Uygurlariyla baglantilidirlar, yani steplerin diger birgok Turkge konufan kabilesi, yukselen Kitan (Liao) iktidarinin baskisi ve Mogol kabilelerinin hareketleri altinda 10. yuzyilda batiya yonelmeye baflarken, Uzak Dogu da kalan ve Budist kulturunu koruyan diger Uygur gruplarindan beri varlik gostermektedirler. Belki de Sarygh Yughurca ve Sayan Turkgesi arasinda bazi paralelliklerin olmasi onlarin ortak Eski Uygur mirasi ile agiklanabilir. Uygur Bozkir imparatorlugunun gokufunden sonra, Merkezi Turkge yine de igsel dil temaslarini korumaya devam etmiftir. Merkezi Turkge konufan gruplarin gogunlugu Acem tipi Musluman uygarligi ve islam etkisi altina girmiftir; yalnizca Uzak Batida ve Uzak Doguda bazi gruplar islamiyetten (gogunlukla onun Sunni, nadiren ii bigimlerine) uzak durmuftur. Uzak Batidaki Gagauzlar, Kuzey Karadeniz bolgesindeki Urumlar ve Turkiye Cumhuriyetinin kurulma donemi esnasindaki mubadele adi verilen dinsel tekleftirme galifmalarina kadar Ortodoks inancina sahip Karamanlilar vb. gruplarla karfilafiriz. Bununla birlikte Halig, Trakay ve Kirim in Musevi inancindan olan Karay gruplariyla ve en azindan Haham turu Musevi gegmife sahip olan Kirimgaklarla karfilafiriz, (bkz afagisi). Doguda Kirgiz Kipgaklari, Kipgaklarin bazi kisimlari, Mogolistan ve Ak Ordu da Guneydogu Turkgesi konufan gruplar 15. yuzyila ve hatta daha sonrasina kadar gayrimuslim kalmiflardir. Acem tipi islami etki yuzunden, Merkezi Turk dillerinin tamami (gayrimuslim olanlar bile) az gok genif bir Farsi dil materyali (gogunlukla Arapga kokenli olmak uzere) sergilemektedir; bu katman ayrica Cuvafga ve Hakasga gibi Merkezi Turkge Olmayan komfu dillerde de ayirdedilebilmektedir.
Marjinal Merkezi Turk?e, Altay daglarinin yama?lari ve Yenisey nehrinin arasinda bulunmaktadir; Kuzey Altay Turk?esi birimlerinden Tuba, Kumandi ve Calkandu diyalektleri; Kondum orcasi ve Afagi Culim Turk?esinden olufmaktadir. Marjinal Merkezi Turk?enin oncusu, Kip?ak?a ve Guneydogu Turk?esine daha yakin duran Eski Merkezi Turk?e gibi gozukmektedir. Modern Yenisey Turk?esi, Sayan Turk?esi ve Guney Altay Turk?esi gibi Marjinal Merkezi Turk?e de aslen Guney Samoyed (Tofa, Tavgy, Mator, Tuba vb.), Yenisey (Ket, Kot, Yugh, Pumpokol, Ara, Asa) ve hatta belki kismen Ugor dillerinin Turk?elefmesi sonucu ortaya?ikmiftir, bu Turk?eleftirme Kirgiz Kip?aklari ve Sibirya Tatarlarinin az?ok?evresinde ve gu?lu Mogol etkisi altinda ger?eklefmiftir. Marjinal Merkezi Turk?e bolgesel etkilefimle Kuzeydogu Turk?esi ve Guney Sibirya ozellikleri kazanmiftir. 17. yuzyildan itibaren dil degifmeleri uzerinde Rus etkisi de onemli bir rol oynamiftir. Kuzey Altay Turkleri, Sovyet doneminden beri, yazi dili olarak Kirgiz Kip?ak?asina ait Standart Altay Turk?esini kullanmak zorunda kalmiflardir, bkz afagisi. Guneydogu Turk?esi, gu?lu bolgesel etkilefimler tarafindan olufturuldugu i?in Turk Dilleri arasinda ozel bir konuma sahiptir. Karluklarin dili hakkinda neredeyse hi?bir fey bilmedigimizden, geleneksel Karluk dili yerine Guneydogu Turk?esi terimini kullanmayi dogru buluyorum. Guneydogu Turk?esi, Modern Uygurca ve leh?elerinden ayni zamanda Ozbek?e ve leh?eleri diye adlandirilan dil bilefenlerinden olufmaktadir. Guneydogu Turk?esi, yogun bir bi?imde Fars?adan ekilenen Cagataycanin halefidir. Timurlu yonetimin olduk?a istikrarsiz oldugu 16. yuzyilin baflarinda, o donemde hala Kip?ak?a konufan Ozbek gruplar Maveraunnehir e, Afganistan a, daha sonra da Dogu Turkistan a dogru ilerlediler, dolayisiyla Merkezi Kip?ak?a, Guneydogu Turk?esi uzerinde etki kazandi. Bu donemde Ozbek dili, Maveraunnehir de bir Acem-Tacik kulturu?evresinde gelifti, konufuculari Cagatayca konufan gruplarla kaynafarak Guneydoguya ilifkin nitelikler edindiler. Kip?ak?a konufan gruplar?ogunlukla kirsal bolgelerde yafamiflardir; bu gruplarin bazilari hala Afganistan da bulunmaktayken, bazilari Tienshan daglarina dogru?ekilerek Hokand Hanlarinin etkisinden ka?maya?alifmif, boylece Kirgiz birliginin bir uyesi olmuflardir. Bu grup, buyuk ihtimalle, dil baglantilari yoluyla Kuzey Kirgiz niteliklerini benimseyen, sozde Guney Kirgiz leh?eleri konufucularinin onculleridir. Harezm bolgesinin Oguz Ozbekleri yalnizca siyasi a?idan Ozbek olup dilbilimsel olarak Oguz koluna aittirler. Guneydogu Turk?esi ve komfulari olan Kazak?a, Karakalpak?a ve Kirgizca konufan gruplar, gu?lu Acem etkisi altinda kalan Orta Asya Turk?e bolgesinin birer uyesidir ancak bunlarin i?inde en az Acem etkisi altinda kalan dil Kirgizcadir, bkz afagisi. 18. yuzyilin ortalarindan sonra, Dogu Turkistan da dogrudan Cince etkisi de hissedililirken ayni donemde Osmanli etkisi de gormek mumkundur. 19 yuzyilda ise Rus?anin etkisi belirginlefir. Var olan Oyrat etkisi i?in bkz yukarisi. Kip?ak?a?ok sayida modern yazi dilini kapsamaktadir. Guneydogu Turk?esi, Ulus Cagatayca?er?evesinde geliftik?e, modern Kip?ak?a, Altin Ordu nun yukselip?okufu esnasinda modern bi?imini kazanmiftir. ilk afamada, Kip?ak?a; Bati-Merkezi Kip?ak?a ve Kirgiz Kip?ak?asi olarak ayrilabilir.
Kirgiz Kip?ak?asinin,?ogunlukla Guney Samoyed ve Yenisey dillerinin, On- Kip?ak?a konu an gruplar tarafindan Turk?ele tirildigi donemde olu tugunu soylemeliyiz. Cin kaynaklarindan, antropolojik olarak farkli atadan gelen On-Kirgizlarin Tang doneminden once, yani 7. yuzyilda Turkle tirilmi oldugunu ogrenmekteyiz. Uygurlara kar i olan ba arilarina ragmen On-Kirgizlar her zaman bir anlamda perdenin arkasinda kalmi lardir. Cengiz donemi ve Oyratlarin yukseli i sirasindaki muhalif tavirlarindan sonra en azindan Kirgiz ismi bir sayginlik kazanmi tir. Dil bilimsel ve tarihsel uygunlugu upheli olsa da Tien-shan Kirgizlari belki de bu sayginliga istinaden kendilerini On-Kirgizlarin torunu saymaktadir. Eski kaynaklarda Tien-shan Kirgizlari, Kara Kirgizlar olarak nitelendirilirken, Kirgiz ismi, Kazaklar i?in kullanilmi tir. Modern Kirgiz Kip?ak?asi, Kirgizca (Kuzey ve Guney diyl.) ve Guney Altay Turk?esi (Altay Kiji, Telengit ve Teleut diyl.) nden olu ur. Tipki Kuzey Kirgizcanin, Kirgiz yazi dilinin temeli olmasi gibi, Guney Altay Turk?esi de Altay Turk?esi yazi diline dayanir. Guney Kirgizcanin ge?mi i, 19. yuzyil ba larinin Tien-shan daki (Tanri Daglari) Kip?ak Ozbek go?menlerine kadar uzanmaktadir. Kirgiz Kip?ak dili, 15. yuzyilda gu?lu bir Kirgiz ve Guney Altay Turk?e kolunun i?inde erimi olabilir. Kuzey Kirgizca konu anlarin atalari, Ak Ordu devletinin dagilmasindan sonra bile dilsel ili ki a?isindan Ak Ordu bolgesiyle etkile im i?indeyken, go? hareketleri Altay bolgesinden Tien-shan a ilerlemeye ba lami tir. Boylece Kirgiz dili, Kazak?a, hala bir Kip?ak dili oldugu donemlerdeki Ozbek?e ve diger Guneydogu Turk dil ve leh?elerinin onculleriyle temasa girmi tir. Guney Altay Turk?esi, Marjinal Merkezi Turk?e, Modern Yenisey Turk?esi ve Sayan Turk?esi ile beraber Guney Sibirya etkile im alanini olu turmu tur. Kirgiz Kip?ak?asinin her iki kolu da bir Orta Mogolca etkisinin yani sira gu?lu Oyrat Mogolcasi etkisi ta imaktadir; Halha Mogolcasi izleri ise yalnizca Guney Altay Turk?esinde gorulmektedir. Bati- Merkezi Kip?ak dili, Bati Kip?ak?asi ve Merkezi-Kip?ak?a olarak ayrilabilir; Nogayca ve Sibirya Tatarcasi bir anlamda ozel konumdadirlar. Nogayca, Ak Ordu donemi esnasinda Orta Kip?ak?adan geli mi tir. Ak Ordu 15. yuzyilin sonunda dagildiginda, Nogay gruplari A agi Ural bolgesinden Batiya, Kafkasya nin kuzeyine ve Karadeniz e ilerlemi lerdir. 16. yuzyilda Nogay gruplari onemli bir askeri unsuru te kil etmi lerdir, ancak?ok sayidaki i??ati malar yuzunden Ruslar ve Kirim Hanlari sayica olduk?a azalmi olan Nogay kabilelerini bastirmi lardir. Bugun yalnizca Kafkasya nin kuzeyi, Kirim in kuzeyi ve mesela Romanya da Dobruca Tatarlari kaldilar. Nogay in yeni sakinleri Bati Kip?ak?ayla temasa girmi ler ve Kazak?a, Karakalpak?a ve (Kip?ak-) Ozbek?esine evrilen Merkezi Kip?ak?anin geli iminde daha fazla rol oynamami lardir. Ozbekler 15. yuzyilda siyasi olarak Ozbek ve Kazak-Ozbek olarak ayrilmi lardir. Ak Ordu nin?oku unden sonra Nogayca ve Ozbek?e konu an gruplar farkli yonlere?ekilmi ler ve geriye yalnizca, zaman i?inde Modern Kazaklar olan Kazak-Ozbekler kalmi tir. Bugun Kazak bolgesi, batida A agi Ural bolgesinden, doguda Altay Daglari ve M ogolistan a kadar uzanmaktadir. Harezm de, Kazak?anin bir varyanti olarak, yerle ik
olan Karakapaklarin diliyle karfilafiriz. Nogayca ve Sibirya Tatarcasinda oldugu gibi Merkezi Kipgak dilinde de guglu Oyrat etkisi bulunmaktadir. Sibirya Tatarcasi, Altin Ordu nin alt gruplarindan birinden gelifen Sibir Hanliginin sozel mirasini igermektedir. Orada, Kipgak ve Ob-Ugor gruplari Mogol etkisi altinda yakin temas halinde yafamiflardir. 14. yuzyilin ortasindaki Altin Ordu nun kurulufu krizinden sonra Bati ve Merkezi Kipgak gruplari Sibirya ya gog etmiflerdir. Oyrat etkisi de mevcuttur. 16. yuzyilin sonunda, Yermak ve onun Kozaklari Bati Sibirya daki (Tobolsk yakinlarinda) Sibir fehrini fethetmiflerdir. Sibirya Tatar bolgesinin orta kismindaki Baraba Tatarlari Cungarlar tarafindan 1620 yili civarinda bir sureligine boyunduruk altina alinmiftir, sonra da Ruslarin. Sibirya Tatarlarinin Dogu bilefenleri, oldukga uzunca bir sure, Altin Ordu nin dagilmakta olan ardil devletlerinden, yani Ak Ordu dan oldugu gibi Volga bolgesinden de (16. yuzyildan sonra, bkz afagisi) gelen gogmenleri kendisine katmiftir. Yalnizca Baraba ve Dogu gruplari, Guney Sibirya etkilefim bolgesiyle temasta bulunmuftur. Diger dilbilimsel etki gruplari: gogunlukla Altay Daglarinda mevcut olan Modern Uygurca konufanlarinin tuccar kolonileri, Buharalilar (muhtemelen Buhara Emirliginden Ozbekler ve Tacikler), Kozaklar ve Rus kolonileridir. 20. yuzyilda, Sibirya Tatarlari Sovyet kulturel poltikasi tarafindan (Volga) Tatarcasinin etkisi altina girmiftir. Bati Kipgakga, Volga-Ural-Kafkas Kipgakgasi ve Uzak Bati Kipgakgasindan olufur; iki alt grup da, aslinda Altin Ordu nin ug alt-toplulugunun onde geleni olan Kok Ordu, Batu Han in Ordu bolgesinde ortaya gikmiftir. Uzak Bati Kipgakgasi, Karaimce (Halig, Trakay ve Kirim Karaim), Kirim Tatarcasi, Kirimgakga ve Urumcayi vb. kapsamaktadir; Volga-Ural-Kafkas Kipgakgasi, Volga-Ural Kipgakgasi (Tatarca ve onun Dogu lehgeleri; Bafkurtga) ve Kafkas Kipgakgasindan (Karagay-Balkar ve Kumuk) meydana gelir. Uzak Bati Kipgakgasi ve Volga-Ural Kipgakgasi arasinda keskin bir sinir bulunmamaktadir (bkz. Mesela, M ifer gibi Tatar lehgeleri ). Kirim Tatarcasi, (15. yuzyildan 18. Yuzyila kadar bir Osmanli somurge devleti olan) Kirim Hanliginin gergevesinde, Kok Ordu nun dagilmasindan sonra ortaya gikmiftir. Birgok Kirim Tatari, Kirim Hanligi 17. Yuzyilda II. Buyuk Katherina yonetimindeki Rus imparatorlugunun bir pargasi olduktan sonra, Osmanli imparatorluguna gog etmiftir. Kirimgakga, Kirim yarimadasindaki Musevi bir grubun dilidir. Karaim dilinin konufanlari, Karait Musevi oldugundan ozel bir kulturel konum kazanir; bu dilde ibraniceden aktarim sozcuklerin yani sira, guglu Slav etkisiyle karfilafiriz, onlarin Hazarlarla bir baglantilarinin olup olmadigi sorusu tamamen agik kalir. Karaimcenin Halig ve Trakay lehgeleri, Kipgakga bazi arkaizmleri korumuftur. Kirim Karaimcesi, Kirim Tatarcasi, Kirimgakga, Urumca ve Kirim Osmanlicasi, Osmanli-Turkgesi tarafindan yonetilen Kirim etkilefim alanini olufturur. Almanlarin 1941 de Sovyetler Birligine saldirisi, SS hareket birlikleri ni Dogu Avrupa ya getirmifti. Kirimgaklarin buyuk bir bolumu, irk olarak Yahudi kabul edildikleri igin olduruldu; Karaimler yalnizca din olarak Yahudi olarak siniflandirildigindan hayatta kaldilar. Kirim Tatarlari, (resmi olarak) Alman Wehrmacht ile (Savunma Gugleriyle) ifbirlikleri yuzunden, 1944 te Stalin ve hukumeti
tarafindan (tipki Kalmiklar, Balkarlar, Ce?enler vb ornegin Altay bolgesine gonderilmesi gibi) Ozbekistan a surgun edildi. 1950 lerde diger halklarin geri donmelerine izin verilirken, Kirim Tatarlari vatanlarina ancak Sovyetler Birliginin?okufunden sonra donebilmiflerdir. Volga-Ural Kip?ak birimleri, 14. yuzyildan sonra Kazan, Astrakan ve Kasimov Hanliklari i?inde Kok Ordu nun dagilmasi surecinde ortaya?ikmiftir. IV. ivan yonetimindeki donemde Rus etkisi hizla artmiftir. Tatarcada, Volga-Kama bolgesi i?inde (Cuvaf?ada oldugu gibi), bolgesel Fin etkileri biraz rol oynamiftir. Bafkurt?anin, Ural Altay (Ugor) gruplariyla temaslari olmuftur; Bafkurt?a i?in ayrica bkz yukarida Bajigid sorunu. Muhtemelen 15. yuzyildan sonra Osmanli etkileri Volga bolgesine ulafmiftir. Kafkas Kip?ak?asi muhtemelen 16 ve 17. yuzyildan sonra, Volga Hanligi ve Ak Ordu nin?okufuyle, Nogaylarin Batiya (bkz yukarisi) hareketi ve Kalmik go?uyle baglantili olarak, Kuzey Kafkasya bolgesinde bir?ok kargafa ortaya?lktlglnda. gelifmiftir. Kara?ay-Balkar gruplari, Kafkas dilleriyle dilbilimsel temaslarin izlerini ortaya koymaktadirlar; Kumuk dili (Buydak leh?esi de dahil) muhtemelen Azericeden, Bati Oguz etkisinin izleri sergilemektedir. Oguzca, aksi halde yalnizca Standart Olmayan (Sinir) Turk?e de, (yani Standart Sinir Turk?esinde bile degil), bulunabilecek eskicil nitelikleri korumuftur; bu yuzden ona Eskicil Merkezi Turk?e adini veriyorum. Uygurlar 8. yuzyilda Cin in kuzey steplerinde egemen oldugunda (bkz yukarisi), Oguzlar?oktan Mogolistan dan Aral Golunun Kuzeyi ve Sirderya Nehri bolgesine ge?miflerdi. Orada, bir Yabgu yonetiminde yafadilar; buyuk ihtimalle Turk?e konufan diger gruplarla temaslar kurdular, ancak ayni zamanda gu?lu Fars etkisi altinda kaldilar (11. yuzyilda Kafgarli tarafindan kanitlandigi gibi). Fars?a, yonetim, ticaret, edebiyat, bilim vb diliydi. 10. yuzyilin baflarinda, Kitanlar (Liao) Kuzey Cin de yonetime ge?tiler, Turk?e konufan kabileler (mesela Kip?aklar) Batiya itildiler ve Oguzlar i?inde i??ekifmeye neden oldular. O zamana kadar, bir?ok Oguz, Hazar ordusunda asker olarak hizmet vermifti ve bir takim Hazar kulturu etkisi altindaydi (bkz, orn. Musevi oldugu kadar Musluman bir?evrenin de gostergesi olarak, Sel?uklu nun ogullarinin isimleri). Hazar devleti Kiev Ruslari tarafindan yikildiginda, Oguz gruplari i?in Volga yi ge?ip, Dogu Avrupa ya yerlefme yolu a?ikti. Orada, onlara Tortsi ya da Uz (Volga Bulgarian ve Kiev Ruslariyla surekli rekabet i?inde olan) adi veriliyordu, (bkz yukarisi). Belki de Cuvaf-(Bati) Oguzlarinin ortak niteliklerinden bazilari bu doneme kadar uzanmaktadir, ayrica bkz yukarisi. 10. yuzyilin ikinci yarisinda, Sel?uklar ve bazi Oguz kabileleri Yagbulardan ayrildilar, uzaklaftilar ve modern Bati Oguzlarinin onculleri oldular. Buyuk Sel?uklu diye adlandirilan devlet 11. yuzyilin ortasinda kuruldu ve az?ok tum Yakin Dogu Arabistani, Acem Ulkesi, Bati Turkistan ve Afganistani i?ine aldi. Ku?uk Asya da, Buyuk Sel?uklu yonetim alaninin difinda, Sel?uklu gruplari 11. yuzyilin sonunda Konya Sultanligini kurmuflardir. Bu bolge eski Bizans Anatolikon isimli bir bolgeyle baglantilidir. Bugun Anatolikon > (Turk?e) Anadolu adi neredeyse tum Ku?uk A sya nin adi haline
gelmi tir. Anadolu teriminin bu kullanimi, Firat nehrinin Dogusundaki bolgeler i?in kullanilan geleneksel Ermenistan ve Kurdistan isimlerinin ortadan kaldirilmasi ihtiyaci duyuldugunda, 19. yuzyilin sonunda, artan Turk (ve diger) milliyet?i fikirlerin verdigi esinle olu mu tur. Sel?uklu padi ahlari ve Buyuk Sel?uklu devletinin soylulari Turk?e literaturle degil, Farsi edebiyatla ilgiliydiler. Ozellikle Azerbeycan daki ve Acem Ulkesi nin bazi bolgelerindeki atabegliklerde (zayiflayan bir merkezden gittik?e daha?ok gu? alan prenslikler), Bati Oguzca ya ayan bir dil olarak kaldi, ancak bir yazi dili olarak kullanilmadi. Ku?uk Asya Sel?uklulari da Fars?a yi tercih ediyorlardi. Buyuk Sel?uklu devleti 12. yuzyilda dagildi; Konya Sel?uklulari 13. yuzyilda Cengiz Mogollari tarafindan yenilgiye ugratildilar. Merkezi gucun?oku u yerel yoneticileri ve onlarin, aralarindan bazilarinin yuzyil sonra Bati Ogzucayi yazi dili olarak kullanmanin ilk giri imleri olan beyliklerini ( prenslikler ) gu?lendirdi (ayrica bkz yukarisi). Bati Oguzca yazmanin ilk?abalari 13. yuzyilin ikinci yarisina kadar uzanir; bu giri imler muhtemelen Dogudan (ger?ek ya da efsanevi Horasan dan) gelen Mogol go?menlerle ilgilidirler. Ancak az olan toplumsal sayginligina ragmen ve islam, Alevilik vb.nin yayilmasiyla ili kili olarak, Bati Oguzca bir?ok yerel dili (Yunanca, Lazca, Ermenice, Kurt?e, Arap?a gibi) bunyesinde toplayabilmi tir ve bu, Ku?uk Asya nin buyuk kisimlarinin Turkle tirilmesine yol a?mi tir. Bu sure?, tum Osmanli donemi ve Turkiye Cumhuriyeti boyunca (bazen gu?lu, hatta sert idari baski altinda) devam etmi tir. 13. yuzyilin sonu ve 15. yuzyilin ba indaki Mogol egemenligi suresince, Bati Oguzca, diger Turk?e konu an bolgelerden goreceli bir ayrilma donemi ya ami tir. Bir yanda iran in ilhanlilari ve Cin in Yuanlari arasinda ya anan, diger yanda Altin Ordular ve Ulus Cagataylari arasinda ya anan?ati malar Bati Oguzca da ayri bir dizi Orta Mogolca aktarim sozcugun ortaya?ikmasina neden olmu tur, bkz yukarisi. Dahasi, Bati Oguzca uzunca bir sure -GAn-Turk?e(si)nin geli imden uzak kalmi tir, bkz a agisi. Bu goreli soyutlanma, Timur doneminde (15. yuzyilda), Bati Oguzlarin Dogu kanadi Timur egemenligine girdiginde sona ermi tir; bu donemde, Cagatayca etkileri Azericeye (ve hatta Osmanlicaya bile) ula mi tir. Bu yuzden, Bati Oguzcanin dogu kisimlarinda konu ulan bir?ok leh?e ve yerel dil, -GAn-Turk?esi dilleriyle ortak nitelikler kazanmi tir (bkz a agisi). Boylece, Bati Oguz dili, Dogu ve Bati olmak uzere iki kanada ayrilmi tir, ayrica bkz a agisi. Osmanli yonetimi altinda, Bati Oguzcanin Bati kanadi, Guneydogu Avrupa ve Karadeniz bolgesine yayilmi tir. Bati kanadi, Rumeli de (Osmanli imparatorlugunun Balkan vilayetleri) ve (bugun resmi olarak Orta Anadolu olan) Anadolu nun sinirlarina kadar Bati Ku?uk Asya da geli mi tir; dilin bu kanadi, Osmanlica/Turk?e ve Gagavuz yazi dilleriyle temsil edilmektedir. Osmanli imparatorlugunun siyasi rolu nedeniyle, Osmanli Turk?esi (daha sonra Turkiye Cumhuriyeti nin rolu sebebiyle Turk?e) diger Turki diller uzerinde etki kazanmi tir. Emperyal bir dil olarak Osmanlica, yalnizca Musluman terminolojiden degil, ayrica ornegin Levanten ve Balkan turu
terminolojiden birgok enternasyonalizmi ozumsemiftir. Bu yuzden, 19. yuzyilin bafinda, Osmanlica, Farsga, Yunanca, Ermenice, Slavca, Levanten gibi farkli dillerden birgok materyal igermekteydi. Modern Turkge, 19. yuzyilda Fransizca etkisi ve daha sonra Almanca ve ingilizce (Amerikan) etkileri altinda kalmif olan istanbul daki entelektuellerin sosyolektinden gelifmiftir. Turkge ayrica 20 yuzyilin dilde sadelik yanlisi bir reformun azizligine ugramiftir; ancak yabanci unsurlarin dilin igine girifi, soz konusu sadelik yanlisi dil politikalarina ragmen devam etmektedir. Bati Oguzcanin Dogu kanadi Azericenin yazi diliyle temsil edilmektedir. Azerice, 1828 de (Turkmengay Antlafmasiyla) Rus yonetimine giren Kuzey Azerbeycan in yazi dilidir. Yazi dili guglu Osmanli etkisi altindadir; lehgeler, standart dilden (ve Osmanli Turkgesinden) oldukga farkli olabilir. Bugun iran islam Cumhuriyeti nin bir pargasi olan Guney Azerbeycan in dili ise hala resmi bir statuye sahip degildir. Ayrica Azericeye ait, Avfarlar, Kafkaylar, Aynallular, Sahsevenler, Bocnurdiler, Sonkoriler gibi birgok lehge ve lehge gruplari da bulunmaktadir; Tum bu lehgeler ve yerel diller, Dogu Oguzcanin Dogu kanadinin iran kismi olarak adlandirilabilir. Yazili olmayan bu birimler, Farsgayla surekli temas halindedirler; tum sozel afamalarda guglu Farsga etkisinin izlerini tafimaktadirlar. Dahasi, Dogu Oguzcanin Dogu kanadi, Orta Kuguk Asya dan Dogu Kuguk Asya ve Irak a kadar (Suriye ve Lubnan da daginik kuguk gruplarla birlikte) yerel dilleri iginde barindirmaktadir. Ayrica, dil bilimsel olarak Bati ve Oguz Turkgesi arasinda bulunan Horasan Turkgesi vardir; bu dil, Bati Oguzcanin Dogu kanadinin iran kismiyla karfilaftirildiginda oldukga Farsilefmiftir. Horasan Turkgesi belki de, 12. yuzyilin ilk yarisinda Horasani ifgal eden ve Sultan Sencer in (Turkge Sancar) ve Buyuk Selguklu devletinin kalaninin gokufune neden olan Oguz gruplariyla baglantilidir; ancak bu, kesin olmaktan uzaktir. Bu grubun dilleri hala araftirma gerektirmektedir. Ayni fey, Hive bolgesinin Oguz Ozbekgesi igin de gegerlidir, bkz yukarisi. Dogu Oguzca, Turkmen yazi diliyle temsil edilir. Muhtemelen, Selguklular 10. yuzyilda geri gekildiklerinde Aral Golunun kuzeyinde kalan Oguzlara kadar uzanmaktadir. Bu Oguzlar, bazi dizgesel nitelikler aldiklari Kipgaklara yakin bir gevrede kalmiflardir. 16. yuzyilda, Turkmenler, muhtemelen Ak Ordu devletinin gokufu ve daha sonra da Kalmiklarin Afagi Volga bolgesine gog etmeleri yuzunden ortaya gikan karifikliklarin sonucu olarak, fimdiki anavatanlari olan guneye ilerlemiflerdir; Turkmen bir grup olan Truhmenler, Kuzey Kafkasya bolgesine ilerlemiflerdir. Turkmenler, Turkmenistan daki modern yerlefim yerlerini ele gegirdikten sonra Ozbekge ve Bati Turkistan daki Guneydogu Turkgesinin kalanlariyla etkilefime girmiflerdir. Kipgakga ve Guneydogu Turkgesinden etkilenen Turkmence ayrica -GAn- Turkge bolgesinin bazi temel ozelliklerini de kazanmiftir; bu yuzden, Oguzca materyalin Kipgakga (-GAn- Turkge) kalibina gore duzenlendigini gormekteyiz. Bati Oguzcadan farkli olarak, Turkmence, Bati Oguzcayla degil de, geri kalan -GAn-Turkgsine benzeyen bir dizi Orta M ogolca aktarim sozcugu sergilemektedir. Ancak Turkmence (Bati Oguzca gibi) ayni
zamanda bazi eskicil nitelikleri de korumuftur. Salarlar, Xinjiang ve Qinghai de daginik fekilde yafayan ve bu bolgede dilsel a?idan izole olmuf bir Oguz grubudur. Salarlar belki de modern yerlefim yerlerine Mogol imparatorlugu* doneminde, askeri garnizon olarak gelmiflerdir, Salyr adini tafiyan bir Turkmen kabilesi daha bulunmaktadir; bu ad ayrica Kafgarinin eserinde Oguzlarin bir afireti olarak ge?en Salgur adiyla ilifkilendirilmiftir. Salar gruplari, Modern Uygurca, Cince ve Tibet?e gibi dillerden?efitli etkiler sergilemektedirler. imdi de, Yeni Turk?e donemi dilleri resmine katkida bulunan, etkilefimli bolgelere bir goz atalim. Califmada GAn-Turk?esi adini alan bolgenin temelini Kip?ak?a, Guneydogu Turk?esi ve Guney Sibirya Turk?esi oluftururken, bazen Tatarca vasitasiyla Cuvaf?a; Kip?ak?a ve Ozbek?e vasitasiyla Turkmence; Modern Uygurca vasitasiyla Salarca ve Timur doneminde, Cagataycayla olan temaslari vasitasiyla Azerice bu grup i?inde yer alabilir. -GAn-Turk?esi, 13. yuzyilin ikinci yarisindan 14. yuzyilin ilk yarisinda Altin Ordu ve Ulus Cagatay devletlerinde aktif hale gelmiftir. Guney Sibirya, Mogol imparatorlugu suresince, zaten Altin Ordu ve Ulus Cagatay in bir par?asiydi. ilhanlilarin, Altin Ordu ve Ulus Cagatay devletleriyle savaf halinde olmasi hakimiyeti altindaki Bati Oguzca, Horasan Turk?esi (Oguz) ve Hala??ayi da i?inde barindiran bolgenin Turklerin yafadigi diger yerlerden izole olmasini beraberinde getirmiftir. Bu donemde dilbilimsel pek?ok ozelligin yaninda Bati Oguzca ve - GAn- Turk?esi Orta Mogolca alinti sozcukler bakimindan da ayrifmiftir. 14. yuzyilin ikinci yarisi, Altin Ordu nin yavaf ancak istikrarli bir fekilde dagilmasina ve Ulus Cagataydaki merkezi gucun?okufune taniklik etmiftir. Bu nedenle, Altin Ordu nin Avrupa kisminda (Kok Ordu) konufulan Kip?ak?a, Dogu Avrupa dilleri, ozellikle Fin-Ugor dilleri, Rus?a ve hatta Osmanlicayla yakin ilifkiye girmiftir. Bu temaslar, (diger etkenlerle birlikte) Bati ve Merkez olmak uzere Kip?ak?anin iki kola ayrilmasina sebep olmuftur. Bati kolu daha sonra Uzak Bati ve Volga-Ural-Kafkas- Kip?ak?asina bolunmiftur. Volga-Ural-Kafkas-Kip?ak?asi, Volga-Ural ve Kafkas Kip?ak?asindan ibarettir. Bati Kip?ak?asinin altgruplarindan Volga Tatarcasini, Kazan Hanligiyla; Hristiyan Tatar leh?elerini Kazimov Hanligi ve Moskova Buyuk Beyligiyle ve Kirim Tatarcasini Kirim Hanligiyla ilifkilendirebiliyoruz. Astrakan bolgesindeki sozde Yurt Tatarlari, dogrudan Astragan Hanliginin eski Tatar nufusuna degil de, daha sonraki Nogay go?menlerine kadar uzaniyor gibi gorunmektedir; bu ozgun nufus Kalmiklarin surekli saldirilari karfisinda onemli kayiplar yafamiflardir. 16. yuzyildan sonra, Kazan Tatarlari Bafkir bolgesine go? etmif ve sozde Tepter (= defter) Tatarlari olmuflardir; digerleriyse Sibirya ya gitmiftir, bkz yukarisi. Uzak Bati Kip?ak?asi, mesela Kirim Tatarcasi, Kirim * Biz burada Mogol imparatorlugu terimini, Bati literaturunde Cengiz Han doneminden 15. yuzyila kadarki sureci ifade eden Chinggisid terimini ifade etmek i?in kullandik.
Karaimcesi, Kirimgakga, Urumca vb Kirim etkilefim bolgesinin uyeleri olmuflardir; bu bolgedeki hakim ortaklari Osmanlicaydi, bkz yukarisi. Tum bu dillerin, lehgelerin ve yerel dillerin konufanlarinin tamami gok gegmeden Rus hakimiyeti altina girdi ve bugune kadar da guglu Rus etkisi altinda kaldi. 14. yuzyilin ikinci yarisinda, Ulus Cagataylari Maveraunnehir ve Mogolistan a dogru ayrildi. Maveraunnehir, Altin Ordu nin gokufunu hizlandiran ve Ak Ordu ya birgok sorun gikaran Timur iktidarinin merkezi oldu. Timur iktidari, Orta Asya etkilefim bolgesinin gelifimi igin ideal dilsel ve kulturel gergeveyi olufturdu; bu gergevenin en guglu bilefenlerinden biri Farsga olmuftur. Bu Orta Asya etkilefim bolgesinde gelifen ve uluslararasi une sahip bir yazi dili haline gelen Cagatayca; Orta Turkge doneminin dil bilimsel kozmopolitizminde, oldukga etkili olmuftur. Bati Oguzcanin Dogu kanadinin buyuk kismi bir sureligine bu bolgeye bagliydi. Timur iktidarinin Horasan ve Maveraunnehir e kadar geri gekilmesinden sonra, Kara Koyunlu ve Ak Koyunlu devletleri bu bagin korunmasina yardimci oldular. Bu donem boyunca, Bati Oguzcanin Dogu kanadi, -GAn-Turkgesine benzeyen ozellikleri koruyup geliftirdi; bu yuzden, eger Osmanlica (Bati Oguzcasinin Bati Kanadi) -GAn-Turkgesinden saparsa, Dogu kanadi da gelenlikle -GAn-Turkgesini izler ya da gegici bigimler edinir. 16. yuzyilda, Safevilerin yukselifi ve Osmanli devletinin geniflemesi bu siyasi bigimlenime bir son verdi. O andan itibaren, iran da ortaya gikan hanedanliklar, Batida Osmanliyla kotu ya da en azindan ihtiyatli ilifkiler surdurduler. Ayni donemde Ozbekler Maveraunnehir e gog etti, Timurlari surdu ya da oldurdu ve bir agidan Timurlarin dilsel mirasgilari oldular. 16 yuzyildan sonra, Orta Asya Turkgesi bolgesi, siyasi olarak, daha sonraki iran devletlerinden az gok uzak kaldi, ancak Osmanli imparatorluguyla iyi ilifkiler kurdu; boylece Osmanlica dil materyalleri Orta Asya Turkgesi bolgesine girebildi. iletifim hatlari (Kuzey) Kafkasya bolgesinin iginden gegtigi igin, Osmanlica sozel varliginin bazi izleri burada da bulunabilmektedir. Orta Asya Turkgesi bolgesi, Turkge Olmayan Farsga ve Tacikge nin yani sira, azgok Farsgalafmif Ozbekge, Cagataylaftirilmif Ozbekge, Kipgak Ozbekgesi ile birlikte), Kazakga, Karakalpakga, Kirgiz ve geri kalan Guneydogu Turkgesini (Modern Uygur grubu) kapsamaktadir. Bu bolge yeni gelifen terimler agisindan biraz Tatarca etkisinde kalmiftir. II. Katherina nin Tatarlara Orta Asya ticaret yapma ayricaligini vermif olmasi, Tatarca pek gok terimin bu bolgede yaygin olmasina onemli bir sebeptir. Tatarlar, kulturel, dini ve siyasi pek gok alanda aktif hale gelmiflerdir; kulturel bir misyonlari olduguna inanan Tatarlar dufunce ve inanglarini Orta Asya bolgesinin Turkge konufan nufusuna empoze etmeye galifmiflardir. 18. yuzyildan sonra Kazakga uzerinde buyuk bir Rusga etkisi olmuf, 19. yuzyildan sonra askeri, siyasi, kulturel ve sozel alanlardaki Rus etkisi Orta Asya bolgesinde (Modern Uygurcaya bile ulafarak) artmiftir. Bu etki 20. yuzyilin sonundaki Sovyetler Birliginin dagilmasindan sonra bile etkisini gostermiftir; inciang da ise 18. yuzyildan beri orada yafayan butun dil gruplarinda, artan Cince etkisini gormekteyiz.. M ogolistan in (Ulus Cagatay in diger pargasinin) (dilbilimsel) tarihi afagi yukari
karanlikta kalir. Sadece Ka garda, ili bolgesinde ve kent merkezlerinde (a agi yukari vahalarda) bazi veriler buluruz. Man?u (Cin) egemenligi altinda Cince, Tibet?e, Man?uca, M ogolca ve Dogu Turk?esini i?eren bir pentaglot (be dilli sozluk) derlenmi tir. 15. yuzyilda Ozbeklerin ilk hanligi olan Ak Ordu, Dogu Avrupa, Maveraunnehir ve Mogolistan in arasinda geli ti. Burada, Merkezi Kip?aklarin (ayni zamanda Ozbekleri i?eren) onculleri Nogaylarin onculleri, Kuzey Kirgizlarin ve muhtemelen Kafkas Kip?aklarinin bolumlerinin ve Ba kirlarin meydana gelmesinde bir rol oynayan unsurlarla yan yana ya arlar. Bu etkilesimli bolge, 17. yuzyilin sonunda?ozulmustur. Modern Turk dillerinin bazi ozelliklerinin dagilimlari kuzey-guney ayrimini sergilemektedir. Guney Turk?esi, Osmanli ve Cagatay Turk?esi etkilerinin izlerini gosterir. Bir?ok durumda Kuzey-Guney siniri Modern Uygur grubu araciligiyla ayrim gosterir. Bu Modern Uygurcanin yalnizca Guneydogu Turk?esi bilesenlerinden olusmasindan degil ayni zamanda Kip?ak?a unsurlar barindirmasindan da kaynaklanmaktadir. Bazi durumlarda, yalnizca Kuzey Turk?esinin en kuzeydeki Turk dilleri ortak ozellikler bakimindan birbirleriyle (ve bazen Modern Uygurcayla) ili kilidir. Kuzey Turk?esinin bazi alt bolgeleri Altay-Sayan bolgesi etrafinda toplanir, ornegin bir bolge sozcuk sonundaki sesler ve ek sonu unsuzlerin etkilesimiyle ortaya?ikan ekillerine dayanan bir takim fonetik kurallarla karakterize edilir. Kuzey Turk?esi Ba kir, Nogay, Karakalpak, Kazak, Kirgiz Kip?ak ve Sibirya Kuzeydogu Turk?esini i?erir. Diger bir bolge, Kuzeydogu Turk?esi, Kirgizca, Sibirya Tatarcasinin par?alarini i?ine alir ve Sari Uygurca ile olan ili kisini dahi gosterir. Kuzey Kirgizlarin onculleri bu bolgeyi 15. yuzyilin sonunda, Lena Turk?esinin oncullerinden bile once terk etmis olabilirler. Bu bolgenin geriye kalan Turk dilleri, Guney Altay Turk?esi, Marjinal Merkezi Turk?e, Modern Yenisey Turk?esi, Sayan Turk?esi ve Sibirya Tatarcasini i?ine alan Guney Sibirya etkilesimli bolgesinde ekillenmistir. Guney Sibirya Turkcesinin karakteristik ozellikleri gu?lu bir Mogol etkisi altinda geli mistir. Ayrica, Guney Samoyed ve Yenisey dilleri konu an gruplar, (ornegin, bkz. Tofa ve Kamas in durumlari) son iki yuzyil boyunca Turk?ele mi tir. Sayan Turk?esi, Lena Turk?esi ile bazi ortak ozelliklere sahiptir. Ama daha once sozu edilen etkilesimli alandan farkli olarak Lena-Sayan bolgesi, yaygin Turk?e ozelliklerin varligi ve pek?ok arkaik ozelligin korunmus olmasiyla birbirlerine baglidir. Ayni zamanda, Lena-Sayan bolgesinin uyeleri birbirleriyle?ok fazla etkile im i?inde degildir, gorunu e gore bu alan yeni bir karakteristik ozellikten geli memi tir. En azindan Lena Turk?esi, ayni zamanda Buryat Mogollari ve Kuzey Tunguzun kuzey parcalarini da i?eren Baykal bolgesiyle iletisim i?indeydi. Modern Turk?enin bazi ozellikleri dogu ve bati sekilleri sergiler. Ama Kuzey- Guney parcasindan farkli olarak Dogu ve Bati arasindaki sinir?izgisi?ok fazla salinim gostermektedir: bazen Dogu ozellikleri uzak batida (orn. Azerice); bazen de batinin
ozellikleri Guney Sibiryada gorulur. Bazi durumlarda ise Bati Sinir Turk?esi Dogu ozellikleri ve tam tersini sergiler. Turki dilleriyle ilgili yuzeysel, sig izlenimlerimiz bir fekilde yildizlar ve galaksilerin resimlerine benzemektedir. Her ikisi de, analitik ara?lara uygulamazsak zihinlerimize karakteristik resim olarak ulafan fey anlamina gelen ozelliklerin yerel kavrayifinin?akifimina donmektedir. Astronomlar kozmik nesnelerin yayilimlarini analiz etmek i?in elektromanyetik tayfin tum ol?egi boyunca veri topladilar. Boylece bu nesnelerin ve evrenimizin gelifimi hakkinda?ok fey ogrendiler. Hayal bile edilemeyecek uzakliklardaki yildizlar ve galaksilerin daginik yayilimlarini analiz ederek boylesi bilgiler elde etmek mumkunse, digerlerinden oldugu kadar Turki olmayan Turk dillerinden makul uzakliklarda konufulan Modern Turk?e dunyasinin dilbilimsel olufumunu yeniden olufturmak ve anlamak i?in zorunlu olan gerekli bilgileri toplamamiz ve analiz edebilmemiz gerekmektedir. ZUSAM M ENFASSUNG Der Artikel behandelt die Geschichte und die Entwicklung der Turksprachen von den fruhesten verlasslichen Spuren bis in die Gegenwart. Er bietet einen Uberblick uber die Sprachen der neu-, der mittel- und der altturkischen Periode und vermittelt grundlegende Kenntnisse uber die Kulturen ihrer Sprecher.Auf Basis dieser Informationen wird der Leser dann durch die Geschichte derjenigen Gruppen gefuhrt, die entweder im Verdacht stehen, an der Formierung der Turksprachen beteiligt gewesen zu sein, oder die tatsachlich eine Turksprache sprachen oder sprechen. Die Behandlung der turkischen Sprachgeschichte schliebt auch die Behandlung der turkisch-mongolischen Sprachkontakte ein. Beide Sprachfamilien haben sich seit langer Zeit intensiv gegenseitig beeinflusst, so dass sie einander immer ahnlicher wurden. Dies erscheint momentan wahrscheinlicher als eine genetische Verwandtschaft, wie die Altaische Hypothese sie fordert. Geschichte des Turkischen; Geschichte des M ongolischen; Turkisch- M ongolische Sprachbeziehungen; Sprache, G eschichte und Gesellschaft A B ST R A C T
The article deals with the history and the development of the Turkic languages from the first traces of Turkic until today. It provides the reader with an overview about the languages of the Modern Turkic, the Middle Turkic and the Ancient Turkic periods. Furthermore, the article gives basic informations about the different cultures of the speakers of these languages. The reader is taken through the history of those groups which are suspected to have played a role during the formation of Turkic, and of groups which really spoke or speak a Turkic language. The part about Turkic language history also includes the treatment of Turkic-Mongolic language contacts. Both languagefamilies have influenced each other to such a degree that they became more and more similar to each other through the curse of time. This seems more probable than a genetic relationship between the two language families which is a central postulate of the Altaic Hypothesis. Keywords: History of Turkic; History of Mongolic; Turkic-Mongolic Relations; Language, History and Society