ALGILARIN YÖNETİLMESİ BAĞLAMINDA İLİŞTİRİLMİŞ GAZETECİLİĞE GENEL BİR BAKIŞ Dr. Fikret BİLA Milliyet Gazetesi Ankara Temsilcisi
Günümüzde savaşlar önce zihinlerde bir başka deyişle kamuoyunda kazanılmaya çalışılıyor. Savaşı kamuoyunda kazanmanın yolu istenilen yönde algı oluşturmak ve bunu yönetmekten geçiyor. Kuşkusuz bunun en etkili yolu da medyayı kontrol etmek. Embedded gazetecilik bu kontrolü kolaylaştıran yöntem olarak tanımlanabilir. Embedded-İliştirilmiş gazeteci tipinin; medya teknolojisindeki gelişmeler, küreselleşmenin hız kazanması, uluslararası sermayenin en küçük riski dahi kabul edemez yapısı, uluslararası terörizmin ülke yönetimlerini ve toplumsal hayatı ciddi anlamda tehdidi, siyasal erkin varlığını ve kontrolü elde tutma adına medyayı propaganda aracı olarak kullanma çabalarının kesiştiği yerde ortaya çıktığı görülmektedir. 2
İngilizce olarak, Oxford sözlüğünde, fix firmly in surrounding mass, Türkçe açıklaması ile çevredeki kütleye sağlam bir şekilde sabit edilmiş ya da iliştirilmiştir anlamına gelen embedded gazetecilik, 2003 yılında Irak Savaşıyla gazetecilik mesleğinin terminolojisi içine girmiştir. 2. Körfez Savaşı nın hazırlık aşamasında ABD Savunma Bakanlığı, Irak a gidecek askerlere eşlik etmek ve buradan haber metin, ses ve görüntülerini kitlelere aktarabilmek için yaklaşık 500 gazeteciye izin verileceğini açıklamıştır. Askerlerle birlikte hareket edecek ve savaş bölgesinden haber geçecek muhabirlere ise embedded-iliştirilmiş muhabir adı verilmiştir. Savaş başlamadan aylar önce, seçilen gazeteciler, ABD Savunma Bakanlığına bağlı özel askeri birlikler tarafından cepheden ne tür bilgilerin yayımlanabileceği konusunda ve askeri anlamda bir eğitime tabi tutulmuşlardır. 3
Aslında, embedded gazeteci tipinin ortaya çıkmasının çok daha geçmişten gelen nedenleri bulunmaktadır. 1991 Körfez Savaşı ndan sonra Amerikan Hükümeti, savaş sırasında gazetecilerin ayrıntılı bilgi toplamalarını engelledikleri için, medyada sadece bombalama görüntüleri ve haberleri yer almış, hükümet hem bu durumdan hem de kazanılan başarıların yeterince yayınlanmamasından rahatsız olmuştur. Bunun üzerine 11 Mart 1992 de her iki tarafı da memnun etmek için bir anlaşma imzalanmıştır. Bu anlaşmaya göre, gazetecilere çok özel koşullar dışında bir engelleme yapılmadan bağımsız yayın özgürlüğü verilmiştir. Güvenilirlik kriterleri ve ordu kurallarıyla belirlenmiş haliyle bu antlaşmayı iki taraf da kabul etmiştir. (Radio-Television News Directors Assocition & Foundation, 24 Eylül 2001) 4
Gazeteci Ragıp Duran, embedded gazetecilikle ilgili bir makalesinde şu saptama ve yorumlara yer vermektedir: Amerikan medya mekanizması (Bu deyimle sadece, merkezi ABD de bulunan ve İngilizce yayın yapan medya kuruluşları kastedilmemektedir. Haber yerine propaganda yapan, kamu çıkarı yerine özel çıkarı savunan ve bu uğurda dezenformasyon, misenformasyon ve manipülasyon yapan global, ulusal, yerel yayın organlarının kullandığı sistemleri kastedilmektedir) Birinci Körfez saldırısı olsun, Afganistan a yönelik saldırıda olsun, gerek çatışma alanlarında gerekse medya merkezlerinde aldığı tüm sansürcü tedbirlere rağmen, kitleye ulaşmasını istediği medyatik gerçeği tam olarak aktaramamıştır. 5
Örneğin 1. Körfez saldırısında petrole bulanmış karabatak görüntüsünün aslında yıllar önce Fransız sahillerinde çekilmiş olduğu anlaşılmış ve tüm dünya tarafından sonradan ibretle öğrenilmiştir. Afganistan saldırısında ise CNN, Amerikan savaş uçaklarındaki kameralardan gelen görüntülerle bombardımanı TV lere yansıttı ama yerde yani bombaların düştüğü köy ve kasabalarda çekim yapan El Cezire, Amerikalıların sadece ve esas olarak Taliban ve El Kaide ye değil sivil halka da büyük zarar verdiğini kanıtlamıştır. ABD ve müttefik güçlerin Bosna, Kosova ve Sırbistan a yönelik hava saldırılarında da, Amerikan medya mekanizmasının büyük bir başarı kazanamadığı ortaya çıkmaktadır. 6
Vietnam yenilgisinden bu yana medya aracılığıyla sürdürdüğü psikolojik savaş yöntemlerinden ders çıkarmaya çalışan Amerikalı uzmanlar, medyatik gerçeğin hakiki gerçeği tamamen silmeye ve insanları ilelebet ikna etmeye ve rıza göstermeye çalışmaktadır. ABD nin yaratmayı başardığı bu medyatik savaş yönteminde, embedded muhabirlere savaş için özel eğitim verildi. ABD, 2. Irak Harekatını izlemek isteyen embedded adaylarını Amerika içindeki askeri kamplara çağırdı ve bu muhabirler en az 2 en çok 3 ay eğitim gördü. Muhabirler 24 saatlerini Amerikan askeri kamplarında geçirdi, burada silah teknolojisinin yanı sıra medyatik konularda da eğitim gördü; embedded muhabirliğe siyasi, ideolojik ve mesleki olarak hazırlıklarını tamamlandı. Embedded muhabirlikte haber kaynağı, yani Amerikan ordusu 20 sayfalık ayrıntılı bir sözleşme hazırlandı ve ancak bu koşulları kabul edenleri eğitim kamplarına almıştır sonra da savaş alanına götürmüştür. (Duran, 11 Nisan 2003) 7
Savaş Muhabirliğinden İliştirilmiş Gazeteciye Geçmişte savaşlar sırasında, savaş muhabirleri tüm dünyanın gözü kulağı olmuştu ve gazeteciler arasında savaş muhabiri olmanın özel bir yeri vardı. Dünyanın bir köşesindeki olayı, diğer köşedeki insanlar bu muhabirler aracılığıyla öğrenmiştir. O dönemde de savaş haberleri, manipülasyona açık olmuş, sansüre uğramıştır. Yine de savaş muhabirleri, meslek etiğine ellerinden geldiğince bağlı kalarak, objektif olma çabası göstermişlerdir. Oysa embedded gazeteciyi tarafsız kalmayı başarmış bir gazeteci olarak görmek neredeyse imkansızdır. Çünkü bir askeri aracın içinde onun namlusundan olayları izleyen, savaşı asker üniformasıyla takip eden, uçaktan askerlerle birlikte paraşütle atlayarak savaş alanına inen bir çalışma sistemiyle ABD nin kendini uluslar arası kamuoyunu ifade etme aracıdır iliştirilen gazeteci. 8
Embedded anlayışı, kayıtsız şartsız manipülasyon, propaganda, kontrolü elde tutma siyaset ve sermaye ilişkisinin ortak hareketi sonucunda yeniden üretilmiş bir gazeteci tipini oluşturmaktadır. Bir anlamda, bir organizasyon, bir kurum, kuruluş ya da güç odağı adına hareket eden gazeteci niteliği taşıyorlar. Ne var ki bu nitelikleriyle gazetecilik meslek etiği boyutlarında ciddi biçimde tartışılmayı da gerektiriyorlar. Zira, gazetecilik mesleğinin bilinen en temel ilkeleri arasında, gazetecinin ancak kendi gözüyle gördüğüne inanması, her yeni duruma kuşkuyla ve eleştiriyle yaklaşmasını bilmesi, üzerinde çalıştığı konuyu elden geldiğince birçok yönden aydınlatması, savaş ve insanlığı tehdit eden öteki kötülüklerin ortadan kaldırılması için mücadele etmesi, şiddetin her şeklini haklı görmekten kaçınması beklenir. 9
Oysa bir organizasyonel, otoriter ya da kurumsal bünyeye angaje olmuş bir embedded gazetecinin, bu en temel ilkeleri bile hayata geçirmesi olanaksız görünmektedir. Olay ya da olgunun özetlenerek biçimlendirilmiş bilgisi olarak tanımlanan haberin temel unsuru gerçekliktir. Haberin bilgisine ulaşan bir gazeteci ilk olarak, bu bilginin gerçeğe uygunluğunu araştırır ve habere dönüştürür. Oysa embedded sistemde, muhabirin savaşın gerçekliğini anlatması hedeflenirken, okuyucudan başka gerçekler saklanmaktadır. Özetle; embedded gazetecilikte haber ve gerçek çatışması yaşanmaktadır. 10
Akredite gazetecilikle farkı Embedded gazetecilik, bugüne kadar alışılagelen, akredite olmuş gazeteci ve savaş muhabirliğinden çok daha farklı bir nitelik. Neleri haber yapıp neleri yapamayacağı önceden belirlenmiş olan sözleşmeyi imzalayan bir gazetecinin kendi gözünü kullanacağını düşünmek imkansızdır. Muhabir ile haber kaynağı arasında akredite gazetecilikte olduğu gibi belirli bir mesafe ve sınır bulunmuyor. Haber kaynağıyla ilişkiler bakımından gazeteciliğin temas ve mesafe mesleği olarak tanımlandığı bilinmekteyken, embedded gazeteci, haber kaynağı ile birlikte yaşıyor, aynı ortamı paylaşıyor, onlardan biri gibi hareket ediyor, haber unsurlarına, iliştirildiği bakış açısının gözü ile bakıyor. 11
Bir diğer deyişle bir kurum ya da kuruluş tarafından akredite edilerek, haber kaynağı olan kurum düzeyinde resmi bir tanınmışlıktan ve işinin kolaylaştırılması anlamında yakaya takılan bir kart olmaktan çok daha ötede bir nitelik taşıyor. Oysa Akreditasyon muhabirlik yönteminde, muhabir ile haber kaynağı arasında belki sadece gizli, yazılı olmayan bir centilmenlik anlaşması bulunmaktadır. Bilgi teknolojisinin toplumu getirdiği aşamada zorunluluk haline dönüşen gazetecilikteki uzmanlaşma, paralelinde akreditasyon uygulamasını kaçınılmaz kılmıştır. Gazeteciler açısından sorumlu oldukları alana ilişkin öncelikle teknik bilgi ihtiyacını daha rahat edinme; habere konu olan kaynak (kişi ya da kurum) açısından da, doğru bilgi akışı sağlanması için gereklilik görülebilir. 12
Gazetecilik tanımı içine hiçbir şekilde sokulamayacak, gazetecilik faaliyetinde bir sıfat (X alanın muhabiri) olmanın dışında değerlendirilemeyecek olan akreditasyon uygulaması süreç içinde gazeteci ve kurumları için Demokles in Kılıcı na dönüştürmüştür. Alanın otoritesi akreditasyon uygulamasını, gazetecileri sınıflandırma, onları kendi düşüncesine yakınlık ve uzaklığını ölçme aracı olarak kullanmaktadır. Bu açıdan bakıldığında, akreditasyon uygulamasının da gazetecilik mesleğine sınır getirdiği söylenebilir ama bu sınırlama, hiçbir şekilde embedded gazeteciliğin getirdiği sınır ile kıyas götürmeyecek kadar azdır. Akreditasyon sisteminde, bazı gazetelere engel konulmuş ama hiçbir zaman embedded sisteminde olduğu gibi gazetecinin yazacağı haber ipotek altına alınmamıştır. 13
İliştirilmişe yaptırım İliştirilmiş gazetecilik sisteminde, ayrıca, gazetecilerin ne kadar tarafsız olabileceği ya da ne kadar özgür haber yapabilecekleri de ayrı bir konudur çünkü emirlere karşı gelen gazeteciler, disembedded olmakta, yani birlikten atılmakta, eve geri gönderilmektedir. Savaş sırasında bu duruma örnek teşkil edecek pek çok olay yaşanmıştır. Örneğin, çatışmada ölen bir Amerikalı askerin fotoğrafını yayınlayan Times Haber Ajansı nın cephedeki tüm muhabirleri geri gönderilmiştir. Aynı şekilde, CNN de canlı yayında, katıldığı Amerikan birliğinin Bağdat ın 96 km güneyinde olduğunu, pozisyonunu ve hangi yönde, ne amaçla ilerlediği aktaran muhabirin, birlik komutanın kararıyla ve Pentagon un emriyle cepheden gönderildiği açıklanmıştır. 14
İliştirilmiş gazeteciliğe getirilen eleştirilere neden olan kaygıları desteklercesine Columbia Üniversitesi Gazetecilik Fakültesi'nin desteğiyle Gazetecilikte Mükemmellik Projesi (Project for Excellence in Journalism - PEJ) adı verilen bir araştırmada Irak Savası nın 6. gününde iliştirilmiş gazetecilerin ilk üç gün içinde yaptıkları haberler incelenmiştir. Araştırmanın bazı bulguları şöyle: -Medyanın haberlere yorum katmakla eleştirildiği günümüzde, ele alınan embedded haberlerin yüzde 94 gibi büyük çoğunluğu gerçeği yorumsuz yansıtıyor. -Ele alınan haberlerin çoğu -10'dan 6'sı-canlı yayın ve bir editör denetiminden geçmemiş haber. -İzleyiciler çoğunlukla askerlerden ya da diğer kişilerden değil doğrudan muhabirden haberi dinliyorlar. 10 haberden 8'inde sadece muhabirin konuştuğu saptandı. 15
-Haberler derinlikten yoksun. İncelenen haberlerden hiçbirisi açılan ateşle vurulan insanları göstermiyor. -İliştirilmiş gazetecilerin yaptığı haberlerin hiçbirinde ne Amerikalıların ne de Iraklıların öldürülmelerine ya da yaralanmalarına görüntülere yer verilmemiştir. -Haberlerde bizzat ceset gösterilmemekle birlikte kask, çamura batmış bir Iraklı askerin eli, botlar gibi ölü bir insana ait olduğu belli olan çeşitli simgesel görüntüler kullanılmıştır. -Haberlerin % 47'si yani yarısına yakını ya askeri harekatı ya da sonuçlarını betimlemektedir. (Özdemir, 2003: 253-265) 16
Pek çok kanal savaşı canlı yayınlarla iletebilmiştir. Bu kanallardan önde gelenler Amerikan CNN, NBC, ABC, Fox vb. kanallardır. Savaş sürerken Irak'tan canlı yayınlar gerçekleştirilmiş, bölgedeki iliştirilmiş gazetecilerden son durum hakkında bilgiler alınmış ve Amerikalı askerlerle yapılan röportajlar yayınlanmıştır. Bu süreçte Pentagon'dan verilen bilgiler de haber bültenlerinde düzenli olarak kullanılmıştır. ABD Savunma Bakanlığı savaş sırasında alana alacağı gazeteciler ve medya merkezleri ile anlaşmalar yapmış, kuralları belirlemiştir. Embedded gazetecilerle ve medya merkezleri ile yapılan anlaşmalardaki kuralları da şöyle özetlemek mümkündür: 17
Yayımlanabilir Bilgiler 1- Mevcut güçlere dostça yaklaşmak 2- Şanssız durumlara dostça yaklaşmak 3- Esir alınan ve tutuklanan sayısının onaylanmış şekli 4- Genel biçimiyle, saldırılardan sonra ordu hedeflerinin bilgileri ve yeri 5- Yerin cinse ait tanımlanması 6- Onaydan sonra kuvvetlerin ve operasyonların tipi 7- Operasyonların kod adı 8- Amerikan ordu birimlerinin ve servis elemanlarının isimleri 18
Yayımlanamayan Bilgiler 1- Özellikler, birimlerin sayısı, uçakların, gemilerin, tankların coğrafi yeri 2- Gelecekte yapılacak operasyonların bilgileri 3- Haber alma yöntemleri hakkında bilgi 4- Özel operasyon birimleri hakkında bilgi 5- Düşmanın etkinliği hakkında bilgi 6- Ertelenen veya iptal edilen operasyonlar hakkında bilgi 7- Arama ve kurtarma çalışmaları devam ediyorken, düşen veya kaybolan araçlar hakkında bilgi vermek 8- Güvenlik seviyesini gösteren fotoğraf çekmek, görüntü almak 9- Gözaltı operasyonlarının benzetmeleri 10- Yaralanan, sakatlanan veya hastalanan personel ile özel bakım hakkında bilgi vermek, görüntü yayınlamak. (USA Department of Defense, Şubat 2003) 19
ABD Savunma Bakanlığı tüm bu kurallar ve sınırlamalarla, operasyonlarını başarılı göstermek ve halkın düşünceleri üzerinde olumlu etkiler yaratmayı planlamıştır, embedded gazeteciler sayesinde Iraklılar tarafından yapılan propagandanın etkisini de azaltmayı hedeflemiştir. Embedded Gazeteciliğin Avantajları ve Dezavantajları Embedded gazeteciliğin en önemli avantajlarından biri, gazetecilere verilen erişimin seviyesi olarak kabul edilmektedir. Amerika, daha önce yaşadığı yoğun kamuoyu tartışmaları ve sert muhalefet nedeniyle Vietnam dan itibaren gazetecilerin savaş bölgesine girişini sınırlamıştır. Embedded muhabirlik programı ile çok önceleri alınan bu karardan bir anlamda vazgeçilmiştir. 20
Bu bir anlamda gazetecilerin tekrar sıcak savaş bölgelerine dönmeleri, olayları daha yakından görmeleri ve kamuoyunu savaşın acımasız gerçeği ile yüzleştirmeleri açısından bir başarı olarak kabul edilebilir. Bushell ve Cunningham, embedded gazeteciliğin bir diğer avantajını ise şöyle değerlendirmektedir: Programa katılan gazetecilerin ordunun nasıl işlediği ve ordu üyelerinin kişisel tarafları, olaylara tepkileri hakkında büyük bilgi sahibi olmalarıdır. Cephedeki askerin neler hissettiğini birebir yaşamışlardır. Asker de aynı şekilde gazetecileri yakından tanımışlar ve habercilik hakkında daha fazla bilgi sahibi olmuşlardır. Onlarla birlikte yaşayınca gazetecilerin amaçlarını ve işlevlerini yakından tanıma imkanı bulmuşlardır. 21
Askerler yanlarında sansürlenmeyecek habercilerin olduğunu bildikleri zaman daha az saldırganlık göstermektedirler. Hatta bir kontrol mekanizması gibi düşünüp insan haklarına daha saygılı davranmak durumunda kalmışlardır. (Bushell ve Cunningham, Colombia Journalism Review, 2003) Öte yandan, gazeteciler ve ordu arasındaki dostluk, bu tür bir ilişki biçiminde son derece büyük şüphelerin doğmasına da neden olmuştur. Ordu ile embedded gazeteciler arasındaki ilişki bir habercilik tehlikesini de gündeme getirmiş, gazetecilerin yaptıkları haberlerde, sunumlarda ya da görüntülerde belli noktaları görmezlikten geldikleri ya da olayı detaya inmeden basitçe aktardıkları gibi bir sonucun doğmasına neden olmuştur. 22
Zira, embeddedlerin kendi araçları ile dolaşmaları yapılan anlaşmaya göre söz konusu değildir ki bu durum haberi sınırlandırıcı bir faktör olarak görünmektedir. Aynı zamanda, savaş durumunun teknik detayları üzerinde ağır bir odaklanmanın yaşandığı da görülmüştür. Embedded gazetecilerin, sadece askeri görüşün açıklanmasına odaklanmaları nedeniyle, birçok embedded gazetecinin bulundukları ortam nedeniyle haber yerine rapor sundukları görülmüş, Iraklılarla bağımsız olarak bölgeye giden haberciler görüşebilmiştir. Dolayısıyla savaşın durumuna ilişkin görüşler tek taraflı olmaktan öteye geçememiştir. 23
Aslında bir bütün olarak embedded gazeteci uygulamasının tam olarak bir sansür uygulaması olduğunu söylemek güçtür. Zira, daha savaş bölgesine gitmeden çok önce kurallar ortaya konulmuş ve bir kabul belgesi niteliğindeki anlaşma imzalanmıştır. Bu anlamda, embedded muhabirlik yalnızca savaşın tarihsel olarak rapor edildiği bir tür olmaktan öteye geçememiştir. Askeri anlamdaki kurallara uyma zorunluluğu, asker ile birlikte ilerlemenin psikolojik baskısı gibi faktörler ile embedded gazetecilerin başta ABD olmak üzere savaşta taraf olan ülkelerden gelmesi bir anlamda gazetecinin ve haberin objektif olması gerektiği yönündeki ilkeyi yok etmiştir. 24
Elbette, savaş ortamının olağandışı olması nedeniyle askerler ile gazeteciler arasında işbirliği de olmak durumundadır. Zira gazetecinin can güvenliği savaş ortamlarında ciddi bir tehdit altındadır. Ancak embedded gazeteciler bilgiyi tamamen tek yanlı almışlar, askeri sözcülerin verdiği bilgilerle yetinmek zorunda kalmışlardır. Penny Jamieson, www.dunedinmethodist.org.nz adresinde yazdığı makalesinde embedded muhabirlik hakkında şu yorumlarda bulunmaktadır: Bu savaşta, embedded gazeteciler Amerika, İngiltere ve Avustralya nın silahlı kuvvetleriyle birliktedirler. Anladığım kadarıyla, amaç çölde bize nasıl dışarıda kaldıklarını anlatmalarıdır. 25
Savaşın gerçeği bu mudur veya televizyonların kısa bir eğlencesi midir? Bu sonsuz bir basmakalıptır ve ayrıca önemsizdir. Embedded gazeteciler özel coğrafi bilgiler, bölüğün hareket bilgileri, taktikleri gibi birçok konu hakkında bilgi veremeyebilirler. Orada embedded gazetecilerden birçoğu huzursuz oldu ve belki daha iyi haber yakalayabileceklerini düşünerek başka bir birime geçip geçemeyeceklerini sordular. Ama hiçbir geçişe izin vermediler. Farklı bir açıdan savaşı göremeyen gazeteciler, olayın nasıl gittiği hakkında yararlı analitik bir yorum yapamadılar. Belki de embedded gazetecilerin yetiştirilme amacı Irak tan medya çıkış verilerini denetlemekti ama plan başarısız oldu. Gerçekte önemli bir sonuç ise bazı profesyonel habercilerin bu sınırlamalara karşı mücadele vermeleri ve mesleki bağımsızlıklarını talep etmeleridir. 26
Hawaii Üniversitesi öğretim üyesi Dr. Neghin Modavi ise embedded gazetecilikle ilgili olarak, muhabirlerin konu üzerindeki objektifliklerinin azaldığı ve kendi sansürlerini uyguladığı saptamasında bulunmuştur. Embedded Gazeteciliğe Etik Değerler Açısından Bakış Pentagon un son Irak Savaşı sırasında uyguladığı embedded gazeteci programı, savaş haberciliği ile ilgili medyanın da hükümetin de ortak bir yolda buluşmasını sağlamaya yönelik bir girişimdir. Bu program gazetecilerin savaşın ön hatlarında bulunmalarına, güvenliklerinin ve ulaşımlarının sağlanmasına, yeme, içme, yatma gibi özel ihtiyaçlarının sağlanmasına olanak tanımıştır. Ancak gazeteci, çok iyi bilinmektedir ki hükümetlerin, kişilerin, silahlı kuvvetler gibi kurumların değil, bir bütün olarak sözü edilenlerin görüşlerinin de yer aldığı kamuoyunun sözcüsü olmalıdır. 27
Üniformalı, gaz maskeli, kasklı hatta silahlı gazeteciler, medyanın, savaşın politik bir parçası olduğunu gösteren birer unsurlar olmuştur. Bu noktada iliştirilmiş-embedded gazetecilik, mesleki etik ilke ve değerler açısından da değerlendirilmeyi gerekli kılmaktadır. Son 20 yıllık süreç içerisinde, siyaset ve medya arasındaki ilişki zorlaşarak günümüze kadar gelmiştir ve teknolojinin gelişmesiyle bu ilişki daha da zorlaşmaktadır. Bu noktada gazetecilerin en önemli avantajı basın özgürlüğü kavramı olmuştur. Alemdar ın bu konudaki saptamaları şöyle: Basın özgürlüğü kapsamında da etik kodlar geliştirilmesi gereği ortaya çıkmıştır. Etik, göreve özgür biçimde çalışan gazetecilerin artan çeşitli baskılara karşı kendilerini ve mesleklerini korumak, okurun güvenini kazanmak amacıyla uymaya söz verdiği kurallar olarak ortaya çıkmaktadır. 28
Başka bir deyişle, kitle iletişimi alanındaki etik anlayışı, basın özgürlüğünü geleneksel olarak sınırlama eğilimi içerisindeki devlete karşı mücadeleden değil, sermayenin artan egemenliğinin yarattığı sorunlara karşı gazetecilik mesleğinin korunması çabalarından doğmuştur. (Alemdar, 1999:253) Etik ilkeler bir anlamda bilimsel kuramlara benzemektedir, belli bir otorite eliyle belirlenmez. Bilim ve etik alanındaki ilkeler, bir yandan çok önemli sonuçlar elde edilirken bir yandan da bu çalışmaların hem bir yanılma payının olduğu hem de sonsuzluğunun kabul edildiği bir süreçte, insan aklının ve insan deneyimlerinin birbirlerini etkileme becerileri yoluyla keşfedilmelidir. 29
Etik, hukuktan ayrılan yönü ile kişiyi özgür bırakır. Kişi bir değerler ve birikimler bütünü ve kendisine eylemlerinde referans noktası olan ve kendisini insanlık serüveninde üst düzeylere taşıyacak etik ilkelere uyup uymamakta serbesttir. Hukuk net ve çok daha tanımlanmış kurallar ve cezai yaptırımlar ile çerçevelenirken, etik, kişiyi alacağı kararlarda özgür iradesi ile kendisini doğru, iyi ve değerli hissedip hissetmeyeceği tercihler bütünü ile başbaşa bırakır. Medya etiği veya özdenetim konularına yaklaşımlarda, böyle bir sınırlamanın basın özgürlüğü çerçevesinde ne anlama geleceği; basın özgürlüğünün geleneksel sınırlama çabalarının bir yenisi olup olmadığı tartışılmıştır. 30
İlk Türk Embedded Gazeteciler Savaşı izlemek için Irak a ABD ve İngiliz birlikleriyle birlikte dünyadan 600 embedded muhabir gitti. Bu gazeteciler arasında beş Türk medya mensubu da vardı. Bu isimler: Cüneyt Özdemir (CNN Türk - editör, program yapımcısı, sunucu), Atilla Alicikoğlu (CNN Türk - kameraman), Ümit Bektaş (Milliyet, muhabir - foto muhabiri), Mithat Bereket (NTV - Dış Haberler Editörü, program yapımcısı, sunucu) Tuncay Altun (NTV - kameraman). Savaşı izleyecek beş Türk gazeteci önce Kuveyt e gitti, buradan Güney Irak a geçerek ABD birliklerine kayıt yaptırdılar. Bu onların savaşa birinci elden tanıklık edebilecekleri anlamına geliyordu! Cüneyt Özdemir, savaş alanından aldığı ilk bilgileri tankların üzerinden aktarmış ve savaşı ABD 4. Piyade Tümeni ile birlikte izleyeceğini belirtmişti. 31
Milliyet Gazetesi Foto Muhabiri Ümit Bektaş 32
Özdemir, 14 Nisan 2003 de günlüğüne şöyle yazıyor: Önümüzdeki günlerde savaşı biz de bu araçlardan biriyle izleyeceğiz. Kapıları bile olmayan araca bakıp Sence yeterince güvenli mi? diye soruyorum. Ateş açıldığında kendini kolayca dışarı atabilmen için kapılarını koymuyoruz diyor. Gülmüyoruz... Akşam yorgun bir başka asker ile bu sefer bir tankın paletlerine yaslanıp konuşuyoruz. Neden burudasın? diye soruyorum. 4. kez buraya geldiğini söylüyor. Son dört yılda dört kez... Bu üsler bir günde birkaç ayda kurulmuş üsler değil. Uzun çok uzun bir planın parçası aslında. Ardından savaşta esir düşen Amerikan askerlerinin görüntüsünü ilk kez seyrettiğinde ne düşündüğünü soruyorum. Öfke diyor. Haksızlık, Vatanseverlik... 33
Peki ya Irak lılar... diyorum. O farklı diyor. Sonra uzun bir sessizlik... Aslında askerlerle ilk konuştuğunuzda genel tepkileri klişe cevaplarla sınırlı sonrası hep derin sessizliklerle geçiyor. Eğer sizi samimi bulurlarsa kendi hikayelerini anlatıyorlar. Mesela konuştuğum bu asker uzun süren sessizliğini Bu son dönüşte ayrılacağım diye bozuyor. Özdemir'in 6 Kasım 2003 de CNNTURK e verdiği röportajında kitabıyla ilgili şu değerlendirmelerde bulunuyor: Embedded bir gazetecinin gözünden Amerikan ordusunun içyüzü aynı zamanda. Bugün hayretle karşılanan o saldırılar var ya, onların kıvılcımının nasıl yakıldığına dair. Bazılarının "Savaş muhabiriyim" diye caka sattığı bir medya ortamında yapılan işin çok da matah bir şey olmadığını tarif etmeye çalıştım. 34
Yalanlar söylememeye çabaladım. Ama yine de kitapta bazı şeyleri de yazamadım. Korktum, kendime ve başkalarına kimi anlarda dürüst olamadım. Kişisel buldum bazı öfkelerimi. Kitap'ta savaş meydanlarında bir gazetecinin yediği kazıklar, medya ilişkileri, muhabirlik kurumunun can çekişmesinin nedenleri, özlemleri, kiri pası, gözyaşları var. İnsanlar, Irak Savaşı'yla birlikte Embedded ile birlikte "Bloggers" diğer adıyla "Warblogs" kavramıyla tanıştı. İnternet üzerinde tutulan günlükler anlamına gelen Bloggerslarda, özellikle "İliştirilmiş" Amerikalı gazeteciler, hergün bağlı bulundukları kurumlara haber geçerken, savaşın kendi açılarından nasıl göründüğünü ve bulundukları psikolojik ortamı diğer insanlarla paylaşmak için interneti bir araç olarak kullandılar. Kurdukları web siteleriyle ve e mail aracılığı ile bu günlükler milyonlarca insana ulaştı. 35
CNN Muhabiri Kevin Sites 36
Bunun en iyi örneğini CNN muhabiri Kevin Sites oluşturuyor. Sites, savaşın başlamasıyla birlikte her gün tuttuğu anılarını kurduğu sitede yayınladı. (www.kevinsites.net) Sites'in günlükleri büyük ilgi görünce, bu durum, hassas askeri bilgiler in dışarı sızacağından endişe eden ABD yönetiminin tepkisini çekmeye başladı. Devreye hemen CNN yönetimi girdi ve Sites'in "savaş günlüğü"ne son vermesini istedi. Sites, bu uyarıdan sonra günlüklerini sitesinde yayınlamayı kesti. Ancak arkadaşlarına e mail yoluyla günlüklerini göndermeyi sürdürdü. Pulitzer Ödüllü Embedded Foto Muhabiri Gazeteci Abdurrahman Antakyalı nın, AP foto muhabiri Murad Sezer ile yaptığı ropörtaj Foto Muhabirleri Derneği nin internet sitesinde yer aldı. 37
Associated Press Foto Muhabiri Murad Sezer 38
Irak Savaşı nın ikinci yılında Türk embedded gazeteci olarak görev yapan Sezer, embedded kurallarını unutarak, gazetecilik refleksiyle çektiği bir kare nedeniyle Pulitzer Ödülü alan ilk Türk foto muhabiri olma ünvanını aldı. Antakyalı, Pulitzer ödüllü fotoğrafın öyküsünü şöyle anlatıyor röportajda: Murad Sezer, Pulitzer Ödülü ne ortak olan fotoğrafını 8 Nisan 2004 te Irak - Felluce de çekti. Bu ödülle, Pulitzer ödüllü ilk Türk Foto Muhabiri unvanının da sahibi oldu. Ancak O nun başka bir özelliği daha var. O, bu fotoğrafı deniz piyadelerinin yanında iliştirilmiş olarak görevini yaparken çekti. Felluce kentinin girişinde 4 Amerikalının araçlarından çıkarılarak öldürülmüş, daha sonra da cesetlerinin bir köprüye asıldığı görülmüştü. 39
Bunun üzerine bölge kuşatmaya alındı ve operasyonlar hız kazandı. Sezer de bu operasyonu deniz piyadelerine iliştirilmiş olarak izliyordu. Bağlı olduğu birlik tarafından şehre ulaşan yardımları izlemek için gitmeye çalıştığı bir kontrol noktasına bırakıldı. Getirildiği nokta şehrin ana girişinde, Amerikalıların yaralılar için kurdukları geçici bir sağlık merkeziydi. Sezer, oradaki durumu şöyle anlatıyordu: İlk başta oradaki askerler tarafından hiç iyi karşılanmadım. Çok gergindiler, fotoğraf çekmemin kesinlikle yasak olduğunu söylediler. Bir süre şehre giriş yapan yardım ekiplerini görüntülemek için oradan ayrıldım. Sonra döndüm ve iliştirilmiş olduğum birliğe dönmek için Askeri konvoyu beklemeye başladım. 40
Bu arada ilk yardım için birçok yaralı asker bulunduğum yere getiriliyordu ve içlerinden biri ölmüştü. Birden diğer askerler ölen arkadaşlarının etrafında toplanıp dua etmeye başladılar. Önce çekip çekmemekte tereddüt ettim. Sezer, daha sonra fotoğrafı çekti. 3 kare poz alıp fotoğraf makinesini bıraktı. O nu kimse görmemişti. Ertesi gün Bağdat ın Amerikan güçleri tarafından ele geçirilişinin 1. yıldönümüydü, Amerikan gazetelerinin birinci sayfalarında 1 yıl önce ve 1 yıl sonra fotoğrafları vardı. Bir yanda Saddam Hüseyin heykelinin yıkılışı, diğer yanda ise O nun çektiği fotoğraf yer alıyordu. Sezer, fotoğrafı şöyle tanımlıyordu: İşgalin birinci yılında bu fotoğraf Irak ta işlerin hiç de iyi gitmediğinin en büyük kanıtı olmuştu. 41
Sezer in Pulitzer Ödülü aldığı fotoğraf 42
Sezer, röportajda embedded gazetecinin bir gününü şöyle özetliyor: Bir asker gibi yaşıyorsunuz. Operasyon varsa, günün hangi saati olursa olsun, gidiyorsunuz. Yemek, banyo, çamaşır yıkama, boş zamanlarını değerlendirme hepsi bir asker gibi ve onlarla birlikte yapılıyor. Sadece bize nöbet yok. Nerede ve hangi koşullarda kaldığınıza göre eşya ve donanımız da değişiyor. Sabit bir askeri kampta kalıyorsanız, ne kadar süre ile kalacaksanız ona göre kişisel eşyalarınızı, uyku tulumu, yastık vs yanınızda götürüp, bir koğuşa yerleşip, koğus arkadaşlarınıza alışmaya çalışıyorsunuz. Gezici bir birlik ile beraberseniz en az eşya ile hareket etmeniz gerekiyor. Fotoğraf çantanız, dizüstü bilgisayar, uydu telefonu ve uyku tulumu. Askerlerin bazen sizi ayakbağı ya da casus gibi gördükleri oluyor. Ne de olsanız sivilsiniz. Irak için konuşursak, sokaktaki insan için siz de bir işgalci ya da işbirlikçisi gibi görülüyorsunuz. 43
Antakyalı nın sadece size izin verilenlerle mi yetinmek durumundasınız? sorusuna Sezer, şöyle yanıt veriyor: Tabii ki bazı kısıtlamalar var. Operasyon sürerken, yazılarda ve fotoğraflarda birliğin konumu, yeri bazen de sayısının belirtilmesi istenmiyor. Yaralı ve ölü askerlerin fotoğraflarının çekilmemesi rica ediliyor. Gerekçeleri de asker ailelerinin endişelenmemesi, ilk ve doğru haberi Pentagon dan almaları vs. Askerler ya da militanlar, yanlarında gazeteci varken bile inanılamayacak ölçüde acımasız ve vahşi olabiliyorlar. 44
Sonuç olarak Savaş bölgesinde yaşanan sorunları, acıları, yanlışları ya da doğruları, savaşın etkilerini, tüm olup bitenleri tarafsız bir biçimde uluslararası kamuoyuna ve diğer devletlere aktarmak, onları doğru bir biçimde bilgilendirmek yerine, ABD ve İngiltere Hükümetlerinin resmi propagandasını dünya kamuoyuna pompalamak ile görevlendirilmiş gazeteci olmak, embedded gazeteci için, aslında mesleğin dışına düşmek anlamı taşımaktadır. Tarafsız gazeteci olarak nitelemenin son derece güç olduğu embedded gazetecinin, askeri kıyafetlerle askeri bir aracın içinden haber yapmaya çalışırken meslek etiği ne bağlı kalabileceğini düşünmek gerçeğe aykırıdır. 45
Gazetecilerin kendilerini açıkça gazeteci olarak niteleyen ve üzerinde Press / Basın yazan kıyafetten farklı olarak asker kıyafetleri giyerek savaş izleyen gazeteciyi, asker olarak düşünmekten başka çare kalmamaktadır. Embedded gazetecilerin savaş bölgesine geldiklerinde neleri haber yapabilecekleri neleri yapamayacakları açık bir biçimde belli iken, bu gazetecilerin uzunca bir süre aynı birliğin içindeki gazetecilerle yaşayarak onlarla dostluk temasları kurmuşken, bu gazetecilerin tam tarafsızlık ve duygusallıktan uzak, oto sansüre kalkışmadıkları haberler yapmalarını beklemek, nafile bir çabadır. Aksine, bulunan bir kaç eski gaz maskesini kimyasal saldırının hazırlığı olarak değerlendirmek tam bir propaganda aracı olarak kullanılmaktan öteye geçememektir. Embedded gazeteciler, kendilerini embedded yapanlara karşı sorumludur ve onların istediği haberleri kamuoyuna ulaştırmakla yükümlüdür. 46