ENGELSİZ TURİZM SEMPOZYUMU 27 TEMMUZ 2012 BİLDİRİ KİTAPÇIĞI Adres : Akdeniz Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi, Zemin Kat, Kampüs, Dumlupınar Bulvarı, Konyaaltı/Antalya Telefon : (242) 310 60 52 Faks: (242) 310 60 16 E-Posta: apgem@akdeniz.edu.tr http://apgem.akdeniz.edu.tr
1
Yayına Hazırlık Prof. Dr. Cengiz SAYIN Akdeniz Üniversitesi Proje Geliştirme Uygulama ve Araştırma Merkezi Müdürü Hazırlık ve Baskı Yiğitler Grup Reklam, Matbaa Ankara 2
Bu yayın Akdeniz Üniversitesi Proje Geliştirme, Uygulama ve Araştırma Merkezi nin Batı Akdeniz Kalkınma Ajansı mali desteği ile Sanayi ve Turizm Sektörlerinde Rekabetçiliğin Artırılması 2010 yılı Mali Destek Programı kapsamında yürüttüğü TR61/10/KAMU/01-68 referans kodlu Engelsiz Antalya Engelsiz Turizm projesi kapsamında basılmıştır. Yayın 27 Temmuz 2012 tarihinde gerçekleştirilen Engelsiz Antalya Engelsiz Turizm Sempozyumu nda yapılan sunumlardan yazılı olarak elimize ulaştırılan bildirilerin toplamından oluşmaktadır. Yayın Batı Akdeniz Kalkınma Ajansı mali desteği ile hazırlanmış olup, yayının içeriğinden yalnızca Akdeniz Üniversitesi Proje Geliştirme, Uygulama ve Araştırma Merkezi sorumludur. AĞUSTOS 2012 3
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... 5 TURİZM YAPILARINDA ENGELLİLERE YÖNELİK İÇ MEKÂN TASARIM KRİTERLERİ... 6 ENGELLİLERİN ÇALIŞMA YAŞAMI... 19 KENTSEL AÇIK VE YEŞİL ALANLARIN ENGELLİ BİREYLERİN SOSYAL YAŞAMI AÇISINDAN ÖNEMİ... 31 4
ÖNSÖZ Akdeniz Üniversitesi Proje Geliştirme, Uygulama ve Araştırma Merkezi (APGEM), üniversitemizin bilimsel bilgi birikiminin kamu yararına toplumsal yaşama aktarılması misyonuna paralel olarak, sosyal, kültürel ve teknolojik kalkınmaya dönük proje üretmekte ve alanda ilgili uzmanlardan aldığı danışmanlık hizmetleri ile bu çalışmaları hayata geçirmektedir. Bu misyon çerçevesinde APGEM, Batı Akdeniz Kalkınma Ajansı tarafından Sanayi ve Turizm Sektörlerinde Rekabetçiliğin Artırılması 2010 yılı Mali Destek Programı çerçevesinde desteklenen TR61/10/KAMU/01-68 referans kodlu Engelsiz Antalya Engelsiz Turizm projesini yürütmüştür. Bu proje kapsamında destekçi sivil toplum kuruluşları Türkiye Sakatlar Derneği Antalya Şubesi ve Altı Nokta Körler Derneği Antalya Şubesi nin sağladığı katkılarla önemli 27 Temmuz 2012 tarihinde Engelsiz Antalya Engelsiz Turizm Sempozyumu gerçekleştirilmiştir. Sempozyuma Akdeniz Üniversitesi nin farklı birimlerinden gerçekleşen değerli katkıların bilimsel olarak basılı hale getirilmesi amacıyla bu yayın hazırlanmıştır. Bu vesile ile Sempozyumumuza katılım gösteren Yrd. Doç Dr. Rabia ÇİZEL, Yrd. Doç. Dr. Tahsin YILMAZ ve Duygu GÖKÇE ile Öğr. Gör. Duygu PEHLİVANOĞLU na Merkezimiz adına teşekkür ederiz. Ayrıca, Sempozyumuza sözlü katılım gerçekleştiren ve engelli turizm alanında bilimsel tartışma alanının gelişmesine katkı sağlayan Mevlana Üniversitesi Hukuk Fakültesi öğretim üyelerinden Yrd. Doç. Dr. Yalçın BOSTANCI ya ve araştırma bulgularımızı paylaşan projemizin danışman hocaları Doç. Dr. Beykan ÇİZEL, Yrd. Doç. Dr. Nesrin SÖNMEZ, Dr. Zeki AKINCI yada Merkezimiz adına teşekkür ederiz. Ayrıca, hocalarımız ile birlikte tartışmaların gelişmesine ve engellilerin turizm hizmetlerinden beklentilerinin değerlendirilmesine sağladıkları katkılardan ötürü Türkiye Sakatlar Derneği Antalya Şube Başkanı Mehmet KARAVURAL ile Altı Nokta Körler Derneği Antalya Şube Başkanı Rahim ESĞİ ye APGEM ve Akdeniz Üniversitesi adına teşekkür ederiz. Prof. Dr. Cengiz SAYIN Akdeniz Üniversitesi Proje Geliştirme Uygulama ve Merkezi Müdürü 5
TURİZM YAPILARINDA ENGELLİLERE YÖNELİK İÇ MEKÂN TASARIM KRİTERLERİ Burcu PEHLİVANOĞLU Akdeniz Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi İç Mimari ve Çevre Tasarımı Bölümü, ANTALYA E -mail: burcupeh@gmail.com ÖZET Otelleri yolcuların geçici olarak konaklama yapmak için kullandıkları dinlenme ve eğlenmeye yönelik yapılar olarak tanımlayabiliriz. Bununla birlikte toplumun hiç de azımsanmayacak bir bölümünü oluşturan engelliler, yaşlı ve hamile gibi hareket kısıtlılığı yaşayan bireyler de tatil veya iş seyahatlerini bu konaklama yapılarında geçirmektedirler. Engelli insanların ihtiyaçları ve deneyimleri üzerinde yoğunlaşmış pazarlama analizleri dünya üzerinde engelli pazarının, % 10 ila %19 olduğunu tahmin etmektedir. Özellikle nüfusları fazlaca artan ülkelerde devletin aldığı doğum kontrol politikaları bazı ülkelerin yaşlı nüfuslarının artmasına sebep olduğu ve gelişen teknoloji ve ilaç sektörünün insan ömrünün uzamasıyla birlikte yaşlı bireylerin turizm pazarında daha fazla yer buldukları görülmektedir. Artan ihtiyaçlara yönelik olarak bu çalışmada otellerin iç mekan tasarımında koltuk değneği kullananlar, görme engelli olanlar ve tekerlekli sandalye kullanıcılarına yönelik iç mekanların nasıl kurgulanması gerektiği konuları tartışılacaktır. Turizm yapılarında genelde görünen engelliler için uygun olmayan ve sadece yapılmış olmak için tasarlanan iç mekan düzenlemeleri yanıltıcı çözümler içermektedir. Engelli bireyi içine almış gibi görünen ancak dışlayan bu tutum bu bireyler için hissedilebilir bir düzeyde dışlanmışlık duygusu yaratmaktadır. Ayrıca engellilere uygun olarak tasarlanmış bir mekan onları tatil fikrine karşı motive etmektedir. Turizm olgusu ise çok fazla ticarileşmiş ve kazanç zeminine dayanmaktadır. Bu durum engellileri turizm olayının dışında bırakmaktadır. Turizm açısından oldukça yüksek bir pazara sahip engelli turizmi hakkında yapılan akademik çalışmalar özellikle Antalya gibi bir turizm şehri için büyük önem taşımaktadır. Bu çalışma kapsamında materyal olarak Akdeniz Bölgesi nde Antalya şehri sınırları içinde bulunan ve kendini engelli dostu olarak tanımlayan otellerin iç mekan tasarımları incelenecektir. Anahtar Kelimeler: Engelli, tasarım, iç mekan, otel, turizm 6
INTERIOR DESIGN CRITERIA FOR DISABLED IN TOURISM CONSTRUCTIONS ABSTRACT Hotels can generally be defined as places for resting and recreation, which guests use for accommodation over a temporary time. Nevertheless, individuals with limited movement ability such as disabled, elderly and pregnant, which make a considerable amount of the society, do also spend their holidays or business trips in these accommodation complexes. It is estimated through marketing analysis, which concentrates on needs and experiences of disabled that global market for disabled is between 10 and 19 %. It is also estimated that especially in countries with rapidly increasing population, birth control politics followed by the governments of these countries, result in augmentation of elderly population. Together with the developing technology and prolonging human life through medical sector, it is seen that the elderly people cover a higher rate in tourism. In this study, in addition to increasing needs, how the interior designs of the hotels should be planned, so that they will be more practical for people with crutches, for visually challenged people and for people on wheelchairs, will be discussed. There are indeed certain interior designs readjustments in the hotels which are applied just for the sake of being applied but in fact they are not very suitable for the disabled. Such attitude has the purpose of integrating the disabled, but indeed it makes them feel more marginalized at a certain level. Nevertheless, a place designed for disabled motives the disabled more for vacation. Tourism on the other hand, is extremely commercialized and functions nowadays only on earnings basis. This excludes the disabled from tourism. Academic studies undertaken about the disabled tourism might be very important for a city of tourism like Antalya. With this study, interior designs of certain hotels, which define themselves as disabled friendly hotels, located in the boarders of Antalya, in the Mediterranean Region, are taken as study materials. Key words: Disabled, design, interior design, hotel, tourism 1. GİRİŞ Engelli bireylerin sorunları insanlık tarihi kadar eskidir ve sadece engellileri değil yakın çevresini, ailesini ve toplumsal yapıyı ilgilendiren bir durumdur. Engellilerin fiziki, psikolojik, sosyal gelişmişliği de bir ülkenin gelişmişliği ile doğru orantılıdır. Bu durum ülkenin turizm olgusuyla da ilişkilidir. Birleşmiş Milletler (BM) Engelli Hakları Sözleşmesi yle birlikte hakları dile getirilen engelliler için tüm dünyada Engelsiz Turizm düşüncesi giderek yaygınlaşmaktadır (Kilimci, 2008). Dünyada; 2008 verilerine göre 600 milyondan fazla (TÜRSAB, 2008), 2009 verilerine göre 650 milyondan fazla (Darcy ve Pegg 2011) ve 2011 verilerine göre ise 785 milyondan fazla (WHO ve WB, 2011) engelli insan bulunduğu tespit edilmiştir. Bu sayıya hareketleri kısıtlanmış yaşlı insanları, hamileleri ve çocuklarda eklenecek 7
olursa, toplam rakam dünya nüfusunun neredeyse yarısını oluşturmaktadır (Panero ve Zelnik, 1979). Ayrıca insan ömrü uzadıkça yaşlılığa bağlı engelli nüfusu da artmaktadır. 1990 da ABD de çıkartılan Engelli Amerikan Yasası (ADA: The Americans With Disabilities Act) ve 1995 de İngiltere de yürürlüğe giren Engelliler Ayrımcılıkla Mücadele Yasası (DDA: Disability Discrimination Act) engelli turizmi konusunda sektörde önemli rol oynamışlardır (Öztürk ve diğ., 2008:382). Yapılan araştırmalar sonucunda engelli nüfusun %70 inin seyahat ettiği belirlenmiştir. Bu kişilerin genellikle bir ya da birkaç kişinin refakatiyle seyahat ettikleri düşünüldüğünde Avrupa da seyahat eden potansiyel rakamın 130 milyon kişi ve bunların yaklaşık turizm harcamasının 80 milyar Avro da fazla olduğu düşünülmektedir (TÜRSAB, 2008). Turizm açısından oldukça yüksek bir pazara sahip engelli turizmi hakkında yapılan akademik çalışmalar ne yazık ki çok kısıtlıdır (Öztürk, Yaylı ve Yeşiltaş, 2007; Yau, McKercher ve Packer, 2004). Chen (2004), engelliler için engelsiz turizm sağlamanın hükümetlerin sorumluluğu olduğunu belirtmiştir (Poria, Reichel ve Brandt, 2010). Engelliler için yıllardır ihmal edilmiş etkili yasal düzenlemelerin birçok ülkede (özellikle de gelişmiş ülkelerde) hayata geçirilmesi ve bu yasal düzenlemelerin etkisini göstermesi ile birlikte, engelliler daha fazla seyahat etmeye başlamışlardır (TÜRSAB, 2008). Ülkemizde yaşayan veya ülkemize gelen engelli insanların turizm hareketi içerisinde yaşam standartlarını iyileştirmek amacıyla 1991 yılından itibaren Turizm Bakanlığı tarafından çeşitli düzenlemeler yapılmıştır. Bir engelli için konaklama faaliyeti bir bilet satın alma, rezervasyon veya paket tur için ödeme yapmak kadar basit bir eylem değildir. Engellilerin ve onlarla seyahat eden bireylerin tam katılımlarını engelleyen pek çok pratik ve sosyal engel bulunmaktadır (Yau, McKercher ve Packer, 2004). Konaklama yapıları tasarlanırken öncelikli olarak hangi işleve yönelik olarak tasarlandığı önemlidir. Örneğin insanların bazı rahatsızlıklarından dolayı tercih ettikleri termal oteller, engellilere yönelik tasarımlara öncelikle dikkat etmelidirler. Bu çalışmada ise Antalya Bölgesi nde yer alan bazı Turizm Tesisleri incelenerek doğru mekânsal yaklaşımlar örneklendirilmiştir. Bu örneklemeler için Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı Yerel Yönetimler için Ulaşılabilirlik El Kitabı ve Avrupa Komisyonu Standartları Engelliler için Erişilebilir Turizm Konusunda Bilgi Geliştirilmesi kitapçığı ve Türkiye Turizm Tesislerinin Belgelendirilmesine ve Niteliklerine İlişkin Yönetmeliğin Bedensel Özürlü Düzenlemelerine İlişkin Esaslar kullanılmıştır. 2. YÖNTEM Bu çalışma kapsamında materyal olarak Akdeniz Bölgesi nde Antalya şehri sınırları içinde bulunan bazı beş yıldızlı oteller ve internet forumlarında engellilerden olumlu kritik alan oteller incelenmiştir. Antalya turizm kapasitesi bakımından en fazla yatak sayısına sahip ilimizdir. Ancak yönetmeliklerin doğru bir şekilde uygulanmaması 8
sonucunda erişilebilirlik konusu üzerinde yeniden düşünülmeyi gerektiği görülmektedir. 3. ENGELLİLERE YÖNELİK İÇ MEKÂN KRİTERLERİNİN BELİRLENMESİ İç mekan tasarımı yaparken farklı türde engel düzeyleri göz önünde bulundurulmalıdır. Hareket, görme, işitme bozuklukları ve öğrenme güçlüğü çeken bireylerin yetenekleri ve seyahat için gereksinimleri farklıdır. Engelliler ile ilgili tasarım geliştirmeden önce ihtiyaçlarının ne olduğunu anlamak ve hareket kısıtlılığına sebep olan şeyleri dikkate almak gerekmektedir. Engellilerin kısıtlandığı hareketler arasında, vücut pozisyonu değiştirmek, vücut pozisyonunu korumak, oturmak, kalkmak, tuvalet kullanmak, nesneleri kaldırmak, taşımak, el ve kol hareketleri gerçekleştirmek, etrafta dolaşmak, merdiven çıkmak, yeme, içme, giyinme, yıkanma, konuşma, izleme, dinleme, sorun çözme, anlama, hafıza ve oryantasyon problemleri bulunmaktadır. Konaklama tesisi içinde erişilebilirlik, dolaşım ve kullanılabilirlik faktörleri düşünülerek tasarım gerçekleştirilmelidir. Erişilebilirlik: otopark, ulaşım yolu, giriş, rampalar ve basamaklar, Dolaşım: asansör, merdiven korkulukları, koridorları, Kullanılabilirlik: resepsiyon, tuvalet, banyo, duş, yatak odası, mutfak, restoran, televizyon, büfe gibi mekansal birimlerin engelliler yönünden uygunluğudur (Ossate Engelli Raporu, 2006) Avrupa Birliği Komisyonunun 2004 yılında hazırlamış olduğu Engelliler için Erişilebilir Turizm Konusunda Bilgi Geliştirilmesi kitapçığına göre konaklama mekanı tasarımında engellilere yönelik uygulamalarda dikkat edilmesi gereken 4 ana faktör bulunmaktadır. Bunlar; 1. Otele nasıl gidiliyor? 2. Otelden içeri nasıl giriliyor? 3. İç mekandan nasıl faydalanılıyor? 4. Acil durumlarda yapı nasıl terk ediliyor? Aynı zamanda otelin iç mekanı 7 ana işleve ayrılmıştır. Bunlar; 1. Odalar 2. Engelli Tuvaletleri 3. Restoran, cafe ve barlar 4. Mağazalar 5. Konferans salonları, görsel ve işitsel performans alanları 6. Sergiler ve dış mekân olanakları 7. Bu aktiviteler arası geçiş yollarıdır. 9
2 ve 7 ortak ihtiyaç duyulan mekânlardır. Diğer bütün mekânlarla birebir ilişki ilişkisi olmalıdır. ODALAR ENGELLİ TUVALETLERİ VE GEÇİŞ YOLLARI RESTORAN, CAFE VE BAR MAĞAZALAR KONFERANS SALONU, GÖRSEL VE İŞİTSEL SERGİLER VE DIŞ MEKAN Yapının engellilere uygun olarak tasarlanması mimari proje safhasında düşünülmesi gereken bir durumdur. Bunun yanında yapı oluştuktan ve tesis işler hale geldikten sonra da pek çok önlem alınabilmektedir. Öncelikli olarak otelde çalışan personelin bu konuda bilinçlendirilmek üzere eğitilmesi gerekmektedir. Çünkü yaşamsal mekânların dışında müşteriyle birebir ilişki müşteri memnuniyeti açısından önemlidir. Çalışan personelin anlayışlı ve nazik davranması ayrıca engelliye ayırımcı bir tavırla yaklaşmaması iç mekânda uygulanması gereken tasarım prensipleri kadar önemlidir. 4. İÇ MEKAN TASARIM KRİTERLERİ 4.1. Otoparklar Avrupa Birliği Komisyonu ilkelerine göre konaklama mekanlarının genel otopark kısımlarının % 6 sı engellilere ayrılmalıdır. Kapalı otoparktan mutlaka bina içerisine asansörle geçiş sağlanmalıdır. Engellilere yönelik ayrılmış kısımlar girişe ve asansörlere yakın olarak konumlandırılmalı ve mutlaka engelli işaretleri ile belirtilmelidir. Tekerlekli sandalye kullanıcıları araçlarını indirebilmek için daha geniş otopark alanlarına ihtiyaç duymaktadırlar. Sadece konaklama işletmelerinin değil, işletme dışındaki kalan diğer alanlarda da engelli vatandaşlara yönelik düzenlemelerin yapılması gerekmektedir. Örneğin havaalanından tesise kadar ulaşım imkânları iyileştirilmelidir. 4.2. Otel Girişleri Döner kapılar engelliler için çok zor geçiş alanları yarattıkları için girişlerde mutlaka alternatif 90 açılan kapılar yapılmalıdır (Şekil 1). Döner kapılarda ise engellilere uygun olarak tasarlanmış döner kapı yavaşlatıcı sistemler düşünülebilir. Ancak otel 10
personeli de dahil döner kapı yavaşlatıcılarının nasıl kullanıldığı genelde maalesef ki bilinmemektedir. Turizm Tesislerinin Belgelendirilmesine ve Niteliklerine İlişkin Yönetmeliğin Bedensel Özürlü Düzenlemelerine İlişkin Esaslarında Tesis giriş kapısı temiz genişliği en az doksan santimetre olmalıdır. denilmektedir. Giriş alanlarında basamak gibi kademe olmaması ve giriş kaldırımının rampayla desteklenmesi gerekmektedir. Şekil 1. Belek Limak Artlantis Resort Otelin giriş kapısı ve kaldırım rampası, döner kapının iki yanında alternatif 90 açılan kapılar bulunmaktadır. 4.3. Otel Resepsiyon ve Bekleme Alanları Bekleme alanları farklı özelliklere sahip insanlara yönelik tasarlanmalıdır. Tek tip oturma alanı tasarlamak veya bu oturma alanlarına basamakla ulaşmak doğru değildir. Bu yüzden de farklı yükseklik ve genişlikte oturma alanları düzenlemek uygun olabilmektedir. Giriş alanında, resepsiyonun yanında bilgileri yazmak üzere mutlaka tekerlekli sandalye yüksekliğine uygun masa bulunmalıdır. Çünkü resepsiyon bankosu tekerlekli sandalye kullananlar için yüksek kalmaktadır. Masanın alt temiz boşluğu tekerlekli sandalye girebilmesi için 70 cm olmalıdır. Masa yükseklikleri 75 cm de tutulabilir (Avrupa Birliği Komisyonu, 2004). Turizm Tesislerinin Belgelendirilmesine ve Niteliklerine İlişkin Yönetmeliğin Bedensel Özürlü Düzenlemelerine İlişkin Esaslarında Resepsiyonda tekerlekli sandalye erişimine izin verecek şekilde tasarlanmış en fazla 90 cm yüksekliğinde banko düzenlemesi yapılır denilmektedir ki bu yükseklik bile engelli için fazladır. Bu alanda engellinin telefon, fax ve email araçlarını nasıl kullanacağına yönelik ellerine yönlendirici ve bilgi içeren broşürler, otelin genel engellilere yönelik kullanılabilecek alanlar yine broşürler aracılığı ile misafirlere tanıtılmalıdır. 4.4. Dikey Sirkülasyon Alanları (Rampalar, Merdivenler ve Asansörler) Turizm Tesislerinin Belgelendirilmesine ve Niteliklerine İlişkin Yönetmeliğin Bedensel Özürlü Düzenlemelerine İlişkin Esaslarında Bedensel 11
engelli kullanımına ayrılan oda veya yeme içme ünitesinin zemin kattan farklı bir katta olması durumunda üniteler arasındaki ulaşım uygun donanım ile sağlanır. Bu durumda asansörde aşağıdaki düzenlemeler yapılır: 1) Kapı fotoselli olmalıdır. Kapı açılıp kapanma aralığı 5 saniyeden kısa olmamalıdır. 2) Kumanda düğmelerinin zemin döşemesinden 90 cm-120 cm yükseklikte ve tekerlekli sandalye yaklaşmasına izin verecek konumda yer almalıdır. 3) Kabin içinde zemin döşemesinden yaklaşık 85 cm yüksekliğinde yerleştirilmiş kesintisiz tutunma barları sağlanır. 4) Kabin içi, halı kaplı olmamalıdır. Yanlış yönlendirmemesi açısından asansör kabinleri tamamen aynayla kaplı olmamalıdır (Avrupa Birliği Komisyonu, 2004). Otellerde genelde tasarlanmış en doğru alanların asansörler olduğu görülmektedir. Bunun sebebi de Braille alfabesinden, tutamak yüksekliklerine, asansör kabin genişliklerinden kapı açıklıklarına kadar belirli standarda bağlanmış olmalarından ileri gelmektedir. Rampalar 10 metreden daha uzunsa sahanlıklarla desteklenmelidir. Ayrıca % 8 eğimli rampalar da üst limit değer olarak kullanılabilir ve en fazla 6 metre olarak tasarlanmalıdır. Basamaklar 18 cm olabilir ama en ideal yükseklik 15 cm dir (Avrupa Birliği Komisyonu, 2004). Şekil 2. Tercihen rampanın iki tarafı da korkuluklu olmalıdır, merdiven sırtında bulunan renkli şeritler basamak algısını kolaylaştırmaktadır. Rampa üzerinde kayganlık azaltıcı şeritler bulunmaktadır. Rampanın daha rahat algılanması için genel mekan seramiğinden farklı bir renkte olması tasarım açısından daha uygundur. Limak Artlantis Resort, Belek Yürüme zorluğu çeken engelliler için her türlü merdiven ve rampa kullanımı zor ve yorucudur. Bu yüzden de mümkün olduğu kadar düzayak mekânlar tasarlamak ideal olanıdır. 12
4.5. Odalar Engelli odaları mümkünse ana merkez yapının içinde ve zemin katında planlanmalıdır. Ana merkez yapının içinde planlanmasının sebebi restoran ve diğer hizmetlere daha yakın olması gerekliliğidir. Dünya üzerinde pek çok ülke engellilerle ilgili yasalarını çıkarmış ve tasarım yönünden uygulanması gereken ölçüleri standarda bağlamıştır. Ancak bu kriterler ülkeden ülkeye farklılıklar göstermekte hatta Belçika örneğinde olduğu gibi bölgeler arasında bile değişkenliğe uğramaktadır. Engelliler için olması gereken kapı net açıklıkları Belçika nın Flaman bölgesinde 90 cm, Başkenti Brüksel de 93 cm, Valon Bölgesi nde ise 85 cm olarak belirlenmiştir.(ossate Engelli Raporu, 2006) Türkiye de Turizm Tesislerinin Belgelendirilmesine ve Niteliklerine İlişkin Yönetmeliğin Bedensel Özürlü Düzenlemelerine İlişkin Esaslarında Oda giriş kapısı genişliği en az seksen beş santimetre olmalıdır ve kapılara eşik yapılmaması tavsiye edilmekle birlikte yapılması halinde en fazla bir buçuk santimetre yükseklikte ve pahlı olarak yapılmalıdır denilmektedir. Görme zorluğu çeken müşteriler için kapı numarası kapıdan tam kontrast renkte olacak şekilde planlanmalıdır. Tekerlekli sandalye kullanan bireye uygun olarak kapı üzerine yerleştirilmiş göz deliği de düşünülmesi gereken önemli bir ayrıntıdır. Çünkü kapı çalındığı zaman insanlar refleks olarak delikten dışarı bakmaktadır. Odadaki kıyafet dolapları ve elektrik düğmeleri tekerlekli sandalyedeki bireyin oturum yüksekliği olan 90-140 cm aralığında olmalıdır. Turizm Tesislerinin Belgelendirilmesine ve Niteliklerine İlişkin Yönetmeliğin Bedensel Özürlü Düzenlemelerine İlişkin Esaslarında Dolap kapıları sürgülü ve askı yüksekliği en fazla 140 cm olacak şekilde düzenlenmelidir. Elektrik düğme ve prizleri zemin döşemesinden en fazla 120 cm, en az 40 cm yükseklikte olacak şekilde düzenlenmelidir. Yatak başucunda merkezi aydınlatma düğmesi bulunmalıdır denilmektedir. Oda kapısından girildikten sonraki ideal koridor genişliği 90 cm alt sınır olmakla birlikte ideal olarak 120 cm olarak planlanmalıdır (Avrupa Birliği Komisyonu, 2004). Oda içine yerleştirilecek ve resepsiyon alanı ile irtibatlı özellikle yangın tehlikesine karşı acil yardım düğmesi odalarda olması gereken bir diğer araçtır. Oda içine yerleştirilen düğmeler konusunda otel yönetiminin engelli müşterilerini önceden bilgilendirmesi gerekmektedir. Ayrıca oda içine yerleştirilecek olan lütfen rahatsız etmeyiniz veya odanın temizlenmesi isteğine bağlı olarak bir başka ışıklı düğmenin iç mekânda yatağa yakın bir bölgede, oda kapısıyla ilişkili olarak tasarlanması gerekmektedir. Duyma engellilere yönelik olarak odalarda altyazılı tv bulunabilir; az duyanlar için ise odalarda TV ye bağlı kulaklı sistemleri önerilmektedir. Az gören kişiler için mobilya yerleşimi daha önceden konuşulmalıdır. Bu kişileri yönlendirmede yardımcı olan servis köpekleri odada kalmak istenirse, servis köpeklerine yönelik oda içinde bir bölüm ayrılabilir. Ayrıca alerjik kişiler bu odalarda daha sonra konaklamamalıdır. Servis köpekleri ile ilgili yasaklar da otel rezervasyonu sırasında müşterilerle görüşülmelidir (Avrupa Birliği Komisyonu, 2004). 13
Oda içinde geçiş alanları için yatak yanında tekerlekli sandalyenin girebileceği alanların oluşturulması önemlidir. Ayrıca oda da tekerlekli sandalyenin dönebileceği 152.5 cm lik alanların düşünülmesi gerekir. Oda içinde balkon varsa dışarı çıkmak için eşikler rampalarla desteklenmelidir (Ulaşılabilirlik El Kitabı, 2010). Engellilere yönelik tasarlanmış otel odalarında mutlaka banyo da engellilere uygun olarak planlanmış olmalıdır. Kapısının dışa koridora açılması gerekir ki ıslak hacminde mekan kazanılsın aksi halde tekerlekli sandalyedeki kişi banyo hacmi darsa kapıyı kapatamaz. Burada amaç herhangi bir yardım almadan tuvalet veya duş bölümünden faydalanmalarını mümkün kılmaktır. Klozetin kenarlarında tutamak olması ve tekerlekli sandalyeyi koyacak kadar alan olması gerekmektedir. Klozetin yüksekliği minimum 45 cm ideali ise 50 cm olmalıdır (Avrupa Birliği Komisyonu, 2004). Ayrıca duş bölümü mümkünse küvetsiz ve eşiksiz olarak planlanmalıdır. Bununla birlikte duşun içinde katlanır bir oturak ve tutamaklar bulunmalıdır. Lavabonun yerden yüksekliği altına tekerlekli sandalye girebileceği ölçüde en az 70 cm olmalıdır Buradaki bataryalar el becerisi yetersiz kişiler için zor açılıp kapanmayacak biçimde tercih edilmelidir. Engelli tuvaletinde otomatik sistemli açılır kapanır batarya sistemleri düşünülebilir. Lavabo üzerinde bulunan ayna eğimli bir şekilde yerleştirilmelidir. Sabunluk, saç kurutma makinesi ve havluluk çok yükseğe monte edilmemelidir. Turizm Tesislerinin Belgelendirilmesine ve Niteliklerine İlişkin Yönetmeliğin Bedensel Özürlü Düzenlemelerine İlişkin Esaslarında Aynalar göz hizasında veya inip çıkan ayarlı veya öne doğru 10-15 derece eğik olmalıdır. Aynaların alt kenarı bitmiş döşemeden en fazla 100 cm yükseklikte olmalıdır ibaresi bulunmaktadır. Odaların tekerlekli sandalye kullanıcıları için geniş tasarlanması önemlidir. Standart büyüklükte yapılandırılmış odalar, engellilere uygun olarak çözülmeye çalışılsa da belirli darlıklar olduğu görülmektedir. Bunun sebebi de standart tasarlanmış odalar daha sonra engelli odaları haline dönüştürülmektedir. Halı eğer kalınsa tekerlekli sandalye ile üzerinde hareket zorlaşmaktadır. Aynı zamanda koltuk değneği kullanıcıları için de halı güvenlik hissi oluşturmaktadır. Bu sebepten mekânlarda ince halı tercih edilmelidir (Poria, Reichel ve Brandt, 2011). 4.6. Sosyal Mekânlarda Engelli Tuvaletleri Sosyal mekânlarda engelli tuvaletleri lobi, konferans salonları ve dış mekânlarda bulunan cafe, restoran veya havuz bölümlerinde olması gereken bir alandır. Bir engelli konferans salonundan faydalanırken tuvalet imkanları da bu mekanlara yakın bir şekilde konumlandırılmalıdır. Engelli tuvaletleri mutlaka engelli sembolleriyle işaretlenmelidir. Kapısı içerideki mekandan kazanım ve acil çıkış emniyeti açısından dışa açılmalıdır. İçeride tekerlekli sandalyenin dönebileceği kadar mekan bırakılmalıdır. Lavabonun yerden yüksekliği altına tekerlekli sandalye girebileceği ölçüde en az 70 cm olmalıdır. Otomatik sistemli açılır kapanır batarya sistemleri düşünülebilir. Lavabo üzerinde bulunan ayna eğimli bir şekilde yerleştirilmelidir. Sabunluk ve havluluk çok yükseğe monte edilmemelidir. Turizm Tesislerinin Belgelendirilmesine ve Niteliklerine İlişkin Yönetmeliğin Bedensel Özürlü Düzenlemelerine İlişkin 14
Esaslarında Klozet, lavabo, sifon, batarya gibi donatılar bedensel engellinin kullanabileceği şekilde düzenlenmelidir. Klozet etrafına, bitmiş döşemeden 85-95 cm yükseklikte olacak şekilde tutunma barları yerleştirilmelidir denilmektedir. Klozetin sağ veya solunda engelli arabasının yanaşacağı mesafe düşünülmelidir. Klozete geçiş için tutamaklar mutlaka bulunmalıdır. Klozetin yüksekliği minimum 45 cm ideali ise 50 cm olmalıdır. Tuvaletlerde acil durum düğmeleri mutlaka bulunmalıdır (Avrupa Birliği Komisyonu, 2004). 4.7. Restoran, Cafe ve Barlar Engellilere yönelik yemek bölümleri sabit oturma elemanları şeklinde düzenlenmemelidir. Dış mekana çıkış var ise kapı altı eşiksiz bir şekilde düşünülmelidir (Şekil 3). Masa altında ise engelli aracının girebileceği en az 70 cm boşluk bulunmalıdır. Mümkünse kapıya en yakın geçiş için ferah masalarda engelliler ağırlanmalıdır (Şekil 4). Menüler görme bozukluğu çeken bireylere uygun olarak küçük yazı karakteriyle yazılmamalıdır (Avrupa Birliği Komisyonu, 2004). Görme engellilere göre Braille alfabesiyle yazılmış menüler de tasarlanmalıdır. Şekil 3. Eşiksiz dış mekana çıkış, Limak Artlantis Resort, Belek Şekil 4. Restoranlarda işaretlenmiş engelli masaları, Limak Artlantis Resort, Belek Mekan tanımlamada yeni çıkan elektronik gelişmeler de engellilerin yararına sunulabilir. Görme engellilere yönelik elektronik mekan tanıma sistemi, cep telefonu 15
sistemiyle entegre GPS (Global Positioning System) desteği otelin yeri ve dış mekanlar için telefona yüklenen uygulamalarla desteklenebilir. Gps tanıma sistemleri bugünkü teknoloji ile sadece dış mekanda kullanılabildiği için iç mekanlar için de radyo frekanslı sistemler önerilebilir. Kulaklıkla çalışan bu sistemde, alıcı verici yerleştirilerek mekanlar tanımlanabilir. Örneğin Şu anda restorana girmiş bulunmaktasınız. Restoranımıza girince sol tarafta bulunan masalar size ayrılmıştır. Restoranımızın açık büfe yemek servisinden ve alakart menüsünden yararlanabilirsiniz. gibi bilgilendirme mesajları içerebilir. Ayrıca bu sistemde görevli çağırma butonu da düşünülmeli görme engelli bir müşteri otele girer girmez bu cihaz ile tüm gezintisini rahatlıkla yapabilmelidir. Bunu kısaca görme engellilere yönelik Navigasyon sistemi olarak tanımlayabiliriz. 5. SONUÇ VE ÖNERİLER İncelenen konaklama yapılarının bazılarında görülmektedir ki, yönetmelikler sadece göstermelik olarak uygulanmaktadır. Türkiye de hala konaklama mekânlarında engellilere yönelik tasarım konusu sadece tuvaletlere tutamak koymak, mekânlara rampa yerleştirmek, sosyal mekânlara engelli tuvaleti tasarlamak olarak algılanmaktadır. Örneğin sahillere veya spa bölümlerine engellilere uygun tasarım geliştirmeyi fazla bulan işletme sahipleri ve müşteriler bulunmaktadır. Bu sorunun en büyük sebebi bir engellinin basit yaşaması gerekliliği düşüncesinden ileri gelmektedir. Çünkü lüks kavramı sadece engelli olmayan bir bireyin erişebileceği bir durummuş gibi algılanmaktadır. Engelliler için düzenlenen her türlü alanda, mekânların sadece işlevsel olarak düşünüldüğü görülmektedir. Bununla birlikte estetik beğeni ve beğeni duygusu ile yaşanan tatmin minimumda tutulmaktadır. Aynı zamanda tasarlanmış çoğu otelde engellilere uygun olarak düşünülmüş mekânlar ölçü bakımından yanlıştır. Örneğin engelli odası olarak tasarlanmış bir banyoda Hilton lavabo bulunmaktadır. Hâlbuki tekerlekli sandalye kullanan bir kişi Hilton lavaboya yaklaşamaz. Bu engelli odalarını ayrıca bir tasarım problemi olarak görmemekten ileri gelmektedir. Engelli odaları standart odaların devamı olarak algılanmakta, orada uygulanan bütün ilkeler engelli odalarına taşınmaktadır. Hâlbuki bir engelli odasının koridorları, kapısı, klozet yüksekliği, lavabosu, lavabo üstü aynası vb. hep özel olarak düşünülerek tasarlanmalıdır. Ayrıca her türlü standart bilgileri içeren yazılı evraklar, yangın alarm prosedürleri veya kılavuz kitapları görme engelliler için Braille alfabesiyle yazılmalıdır. Bununla birlikte Türkiye de Kültür ve Turizm Bakanlığı Yönetmeliğinde engelli oda sayısı, genel oda sayısının % 1 i olarak belirlenmiştir. Bu sayının düşük bir rakam olduğu da Avrupa Birliği Komisyonunun 2004 yılında çıkarmış olduğu Engelliler için Erişilebilir Turizm Konusunda Bilgi Geliştirilmesi kitapçığında açıkça belirtilmese de engelli otoparkı için önerilen % 6 lık oranıyla oldukça farklı bir rakam olduğu görülmektedir. Konaklama tesislerinin diğer yapılardan en büyük farkı din, dil, ırk gözetmeksizin dünya ölçeğinde her türlü insanın barınma ve eğlenme ihtiyacını karşılayan yapılar olmasıdır. Bu yüzden ülkemizde bu tip standartlar ortaya konulurken yurt dışı örneklerinden faydalanılması turizmin gelişmesi açısından oldukça önemlidir. 16
Engelli olan ve erişebilirlikleri kısıtlanmış bireyler, engellilere uygun tasarlanmış bir konaklama mekânının sadık müşterisi haline dönüşebilmektedir. Aynı zamanda engelli bireylerle seyahat etmekle yükümlü olan insanlar anne-baba, eş, arkadaş da bu sayının daha da artmasına sebep olmaktadır. Bu da bize turizm tesislerinin mekân düzenlemelerinin popülâsyonun pek çok kesimine hitap etmek anlamına geldiği gerçeğini göstermektedir. Konaklama İşletmelerinde çalışan personele ilgili kurumlar tarafından engelli vatandaşlara kaliteli hizmet etme becerisini kazandırma konusunda sertifikalı eğitimlerin verilmesi; engelliler, yaşlı insanlar, otel sahipleri, turizm endüstrisi, erişilebilirlik danışmanlarının ortak platformda buluşabilecekleri organizasyonlar ve seminerler düzenlenmesi gerekmektedir. Sadece konaklama işletmelerinin değil, işletme dışındaki diğer alanlarda da engelli vatandaşlara yönelik düzenlemelerin yapılmalıdır. Örneğin havaalanından tesise kadar ulaşım imkânları iyileştirilmelidir. Konaklama yapılarında engellilere yönelik tasarım konusundaki en büyük sıkıntı normal bir bireyin engelli ihtiyaçları konusunda çok az deneyim sahibi olmasıdır. Eşik yüksekliği, basamak yüksekliği, elektrik anahtarı yüksekliğinde meydana getirilecek küçük değişiklikler normal bir birey için fark edilmezken engelli bir birey için çok şey ifade edebilir. Engelli bir birey için iç mekanda yapılacak uygulamalar antropometrik ölçü açısından normal insanlardan farklı olan çocuklar için de hayat kolaylaştırıcıdır. Örneğin iç mekanda merdiven yanında rampalı çözümler çocukları merdiven kazalarına karşı korumaktadır. Engelliler için düşünülmüş olan düzenlemeler sağlıklı kişilere de yardımcı olabilmektedir. Örneğin eşiksiz kapılar, geniş koridorlar, işaretlemeler, tutunma barları engellilere olduğu kadar yaşlılara, hamilelere ve çocuklara da uygun kullanım koşulları sağlamaktadır. KAYNAKLAR [1] Americans with Disabilities Act- ADA- (1990), http://www.ada.gov/pubs/adastatute08.htm, (Erişim Tarihi 26.07.2012). [2] Disability Discrimination Act (1995), http://www.opsi.gov.uk/acts/acts1995/ukpga_19950050_en_1.htm, (Erişim Tarihi 26.07.2012). [3] Darcy, S. ve Pegg, S., Towards Strategic Intent: Perceptions of disability sevice provision amongts hotel accomodation managers. International Journal of Hospitality Management, (30) 2011, 468-476. [4] European Commission, Improving Information on Accessible Tourism for Disabled People, Italy, 2004. [5] Kaplan, H., Yerel Yönetimler için Ulaşılabilirlik Teknik El Kitabı, T.C. Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı, 49, Ankara, 2010. [6] Kilimci, S., Turizm Engel Tanımaz. Engelli Turizm 5; 257-261, 2008. 17
[7] Ossate Engelli Raporu, 2006. http://www.ossate.org/efa_showcase/reports.htm, (Erişim tarihi 26.07.2012). [8] Öztürk, Y., Yaylı, A., Yeşiltaş, M., Is the Turkish tourism industry ready for a disabled customer s market? The views of hotel and travel agency managers. Tourism Management, (29)2008, 382-389. [9] Panero, J., Zelnik, M., Human dimension and interior space: a source book of design reference standards. Architectural press, s:320, London, 1979. [10] Poria, Y., Reichel, A., Brandt, Y., Dimensions of hotel experience of people with disabilities: an exploratory study. International Journal of Contemporary Hospitality Management Vol. 23 No. 5 (2011), s:579. [11] Turizm Tesislerinin Belgelendirilmesine ve Niteliklerine İlişkin Yönetmeliğin Bedensel Özürlü Düzenlemelerine İlişkin Esasları. http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2011/06/20110626-4.htm, (Erişim tarihi 26.07.2012). [12] TÜRSAB, Dünyada ve Türkiye de Engelsiz Turizm Pazarı. TÜRSAB Ar-Ge Departmanı Raporu, 2008. [13] WHO (World Health Organization) ve WB (World Bank ) 2011. World report on disability 2011. [14] Yau, K. M., McKercher, B., Packer, T. L., Travelling with disability, More than a access issue, Annals of Tourism Research, Vol. 31, No. 4. (2004), 946-960. 18
ENGELLİLERİN ÇALIŞMA YAŞAMI Rabia ÇİZEL Akdeniz Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Çalışma Ekonomisi Bölümü, ANTALYA. E-mail: rabiacizel@akdeniz.edu.tr ÖZET Çalışmanın, bireylerin yalnızca bir gelir sahibi olmalarının ötesinde sosyal ilişkileri, kişisel doyumu, mutluluğu ve aile ilişkileri gibi pek çok faktörü etkilediği bilinmektedir. Engelliler, istihdamdaki en dezavantajlı kesimlerden biridir. Engellilerin sorunlarının çözümünde istihdamın çok önemli bir rolü vardır. Bu anlamda öncelikle kabul edilmesi gereken, engellilerin sağlam insanlara göre istihdam edilmeye çok daha fazla ihtiyaç duyduklarıdır. Uzun bir süreç ve bazı zorluklar da içerse engellinin çalışma hayatına atılması ya da gelir getirici çeşitli işlerin sorumluluğunu alması, onların hem ekonomik açıdan bağımsız olmalarını sağlayacak hem de sosyal ve psikolojik açılardan kendilerini iyi hissetmelerine neden olacaktır. Bu bağlamda, bu çalışma ile engellilerin çalışma hayatlarına girişleri, çalışma koşulları ve karşılaştıkları zorluklar ve herhangi bir ayrımcılıkla karşılaşmaları durumunda iş ilişkisi içinde korunmaları incelenmektedir. Anahtar Kelimeler: Engelliler, engellilerin çalışma yaşamı, çalışma yaşamında karşılaştıkları zorluklar WORKING LIFE OF DISABLED PEOPLE ABSTRACT It is known that working impacts many factors like social relations, self-satisfaction, happiness and family relations beyond providing individuals with an income. Disabled people are one of the most disadvantaged groups regarding employment. Employment is rather important in solution of problems of disabled people. In this respect, it is important to accept firstly that disabled people need to be employed more than people without disabilities. Even though it requires long processes and involves some difficulties, getting employed or bearing responsibilities of income generating jobs both result in economic independence for disabled people and will lead better morale in terms of psychological and social moods. In this regard, entry of disabled people to working life, their working conditions, and problems they face 19