913 İBN HALDUN DA MEMLÛK ASKERÎ TEŞKİLÂTI ÇETİN, Altan * TÜRKİYE/ТУРЦИЯ ÖZET İslâm Medeniyeti nin en büyük müelliflerinden olan İbn Haldun bir medeniyetin nabzını tutuş denilebilecek Mukaddimesi nde kendisinden sonraki devirlere çok değerli bilgiler aktarmıştır. Memlûkler devrinin bizzat şahidi olan ve Memlûk Devleti nde Maliki Baş Kadılığı görevini de deruhte eden İbn Haldun un Mukaddimesi nde konumuz olan Memlûk askerî teşkilatıyla ilgili kıymetli ve birinci elden olarak nitelenebilecek malzeme bulunmaktadır. Çalışmaya konu olan bilgilere bazen doğrudan, bazen dolaylı atıflarla değinilmektedir. İbn Haldun, Memlûk Teşkilât Tarihi bakımından son derece önemli bilgiler vermesine rağmen, onun bu yönü yeterince bilinmemektedir. İbn Haldun da tespit edilebilen askerî teşkilâta dair bilgiler, devlet ve Memlûk sistemi, savaş düzeni, okçuluk, bayrak, sancak, askerî bando başlıkları altında ele alınmıştır. Anahtar Kelimeler: İbn Haldun, Memlûkler, askerî teşkilât, Mukkadime. ABSTRACT The Mamluks Martial Organization on Ibn Khaldun Ibn Khaldun, one of the greatest authors of Islamic civilization, carried very valuable information over the next periods, in his Mukaddima [The Introduction] which can be considered as a great reflection of a civilization. Due to the fact that Ibn Khaldun personally witnessed the Mamluk s era and was a Qadi (Muslim judge) in the same period, it is possible to find first-hand knowledge and material in his Mukaddima [The Introduction], concerning Mamluk s Martial Organization. The information has been a subject to a great deal of researches and maintained its value as a vital reference. Even though Ibn Khaldun gives alot of profoundly significant information on the Mamluk s Martial Organization, this fact is not very well-known. The information regarding the martial organization is formed under the following chapters: State and Mamluk System, battle array, archery, flag, sanjak/banner and military band. Key Words: Ibn Khaldun, The Mamluk s, martial organization, Muqqadima. GİRİŞ Tarihî anlama ve tenkitte çağını aşarak günümüze kadar tazeliğini koruyan İbn Haldun (1332/1406) eserine yazdığı Mukaddime de pek çok ilme temas * Prof. Dr., Gazi Üniversitesi., Fen-Ed. Fakültesi, Tarih Bölümü, Ankara/TÜRKİYE. e-posta: altan@gazi.edu.tr
914 etmiştir. Bu cümleden olarak tarihe de değinmiş ve tarihte anlama, açıklama ve tenkit gibi pek çok unsuru içeren asırları kapsayan/aşan bir metod ortaya koymuştur. İbn Haldun un bu çalışmada temas edilmeye çalışılan ve yukarıda bir nebze işaret edilen tarihi tahlil ve tenkit konusunda çok ehemmiyetli mülahazaları bulunmaktadır. Bu mülahazalar genelde tarihçilik özelde ise Orta Çağ tarihçiliği için fevkalade önemlidir. Çünkü o devirlerin tarihleri ve tarihçilerine tahlili ve tenkidi nokta-i nazardan bakacaklar için bir Orta Çağ müellifi olarak mühim tespitlerde bulunmuştur. Onun zamanına kadar tarih yazarlığı, genellikle olayları toplayıp düzenlemekten veya abartılarla dolu bir destan meydana getirmekten ibaret görülüyorken İbn Haldun, meselelere vâki olaylar nazarı ile bakmanın ötesine geçerek olaylar arasında illiyet bağı kurulması gerektiğini ifade etmiştir. Orta Çağlara ait pek çok hususun tahlil ve tenkidini yapmış bulunan İbn Haldun bu devirleri inceleyecek olanlar için çok önemli bilgileri geleceğe miras bırakmıştır İbn Haldun genel olarak İslâm tarihi/tarihçiliği ve medeniyetinin özelde ise bugüne kadar pek temas edilmemekle beraber idrak ettiği Memlûkler devrinin anlaşılmasında çok önemli bir yere sahiptir.. Memlûkler devri mevzu bahis olduğunda müellifin o devri idrak etmiş olması hasebiyle bu bilgilerin ehemmiyeti daha da tebarüz edecektir. Ülkemizde bu bakımdan İbn Haldun un henüz yeterinde değerlendirilmediği kanaatini de burada ifade etmek istiyoruz. Biz burada bahsedilecek olan müesseselerin genel bir tanımını verecek değiliz. Bir makalenin sınırlarını aşacak bu teşebbüsten ziyade İbn Haldun un zaviyesinden Memlûk askerî teşkilâtıyla alâkalı kurumlar tespite çalışılacaktır. Çağının nabzını tutuş denilebilecek mukaddime kendisinden sonraki devirlere çok değerli bir üslup/usul/telakki olarak intikal etmiştir. Buna rağmen İbn Haldun, Kitab el- İber adlı eserinde, devrinin klasik tarih yazımı üslûbu sınırlarının dışına çıkamamıştır. Timur ile görüşen ve Memlûk Devleti nde Maliki Baş Kadılığı görevi de deruhte eden İbn Haldun un Mukaddime sinde konumuz olan askerî teşkilatla ilgili kıymetli ve birinci elden olarak nitelenebilecek malzeme bulunmaktadır. 1 İbn Haldun un Memlûkler devri olaylarına şahitlik etmesi ve bu meyanda teşkilâta dair bilgiler vermesi bakımından son derece büyük bir şans olmuştur. İbn Haldun a ait fevkalade kıymetli yorumlar bir yönüyle bu devre ait olayların değerlendirilmesi mahiyetindedir. Çalışmaya konu olan bilgilere 1 İbn Haldun, Veliyy ed-dîn Abdurrahman b. Muhammed el-hadramî el-magrıbî, Tarih İbn Haldun, Kitâb el- İber ve Divân el-mübtedâ ve el-haber fi Eyyâm el- Arab ve el- Acem ve el-berber ve men asarahum min zev es-sultân el-ekber, 7 Cild, Beyrut, 1971; Mukaddime, (Ter.: Zakir Kadiri Ugan), İstanbul, 1990; Şemseddin Günaltay, İslam Tarihinin Kaynakları, İstanbul, 1991, s. 336; Little, Donald P., An Introduction to Mamluk Historiography: an Analysis of Arabic Analistic and Geographical Sources for the Reign of al-malik an-nasir Muhammad b. Qala un, Montreal: McGill-Queens University Press, 1970, s. 433; Şehabeddin Tekindağ, Berkuk Devrinde Memlûk Sultanlığı, İstanbul, 1961, s. 5; Alfred Bel, İbn Haldun, İslâm Ansiklopedisi (MEB), Cilt: 5-II, İstanbul, 1993, s. 743-744; Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul, 1998, s. 257-258; İsmail Yiğit, Memlûkler, Siyasî, Dini, Kültürel, Sosyal İslâm Tarihi, Cilt: 7, İstanbul, 1991, s. 341.
915 bazen doğrudan, bazen dolaylı atıflarla değinilmektedir. Memlûk Teşkilât Tarihi bakımından son derece önemli bilgiler vermiş olan İbn Haldun un bu yönü henüz yeterince aydınlatılmış değildir. İbn Haldun da tespit edilebilen askerî teşkilâta dair bilgiler şu başlıklar altında tasnif edilmiştir: Devlet ve Memlûk Sistemi İbn Haldun, Memlûk Devleti nin insan unsurunun esasını ve teşkilâtın nüvesini oluşturan memlûk sistemi ni anlamaya yardımcı olacak ve sistemin analizini yapmamızı sağlayacak çok değerli tespitlerde bulunmuştur. O sadece sistemin kuru bir tasvirinin ötesine geçerek sistemin iç ve dış yönlerine/dinamiklerine dair önemli tahlillerde bulunmuştur. İbn Haldun eski ve istikrar kazanmış olan herhangi bir devletin ihtiyarlama ve dağılma çağı başladığında, yeni bir devletin doğuşu ve yeni baştan kuruluşu iki şekilde olur demektedir: Biri: O devletin ve ülkenin uzak bölgelerindeki valileri, devletin ihtiyarlama çağı gelip uzaktaki bölgeleri koruyamadığı için her biri kendi kavmi ve kendisinden sonra yerine geçecek olan hanedanı için bir devlet kurar, bu sülaleden gelenlerin oğulları veyahut hükümdarın azatlıları (gulam veya memlûk) o devleti birbirinden tevarüs ederler. Bunların devletleri yavaş yavaş büyür ve şevket kazanır. Bu valilerin, devleti ele geçirmek üzere birbirini sıkıştırmaları ve devleti paylaşmak ve onu kendilerine tahsis üzere mücadele etmeleri mümkündür demektedir. Bunlardan hangisinin kudreti daha fazlaysa o, kendisiyle mücadele edenleri yenerek devlete sahip olur. İbn Haldun a göre diğer bir yol ise hariçten gelen bir topluluğun eski devletin toprakları ve ahalisine boyun eğdirerek idareyi ele geçirmesidir. Buna örnek olarak Selçukluların Gaznelileri yenmesi örnek verilmektedir. 2 Ancak devlet olmakla beylik olarak kalmak arasındaki sınırı da İbn Haldun şöyle izah etmiştir: Devletin mahiyetini anlatırken yurdundaki diğer bütün asabiyetleri yenerek, onları idaresi altına alamayan ve yurdunda her muhalif kudreti ortadan kaldıramayan ve kendi hâkimiyeti üzerinde başka bir kuvvet ve hâkimiyet bulunan hükümdar dahi tam bir hükümdar olamaz ve gerçek hükümdarlık onda mevcut değildir. Bunlar memleketin etrafında hükûmet süren emîr/bey ve etrafın başkanları olup, başka devletin hükmü altında toplanmışlardır demektedir. 3 Orta Çağlar boyunca, Türk-İslâm Devletleri ordularında, köle statüsündeki unsurlar ve bunlar arasında Türkler büyük ölçüde istihdam edildikleri için mesela Selçuklu ordusundaki hür Türkmenlerin yerini zamanla gulâmların 4 alması 2 İbn Haldun, Mukaddime, (Ter.: Zakir Kadiri Ugan), Cilt: 2, İstanbul, 1989, s. 105-114. 3 İbn Haldun, Mukaddime, Cilt: 1, s. 473-474. 4 Sadr ed-dîn Ebû el-hasan Ali b. Nâsır b. Ali el-hüseynî, Ahbâr ed-devlet es-selcukiyye, (Ter.: Necati Lügal), Ankara, 1999, s. 107; el-hüseyin b. Muhammed b. Ali el-caferi er-rudegi İbn Bibi, el-evâmiru l-alaiye fî Umuri l-ala iye, (Ter.: Mürsel Öztürk), Cilt: 1, Ankara, 1996, s. 55, 61, 227, 237, 252, 279, 292, 390; Cilt: 2, 25, 27, 34, 93, 99, 105, 117, 123, 125, 129, 138, 139, 248; Mahmud b. Muhammed Aksarayî, Müsâmeret el-ahbâr ve Müsâyeret el-ahyâr, (Tah.: Osman Turan), İntişârât-ı Esâtir, Tahran, 1362, s. 17, 86, 188, 325.
916 Büyük Selçuklu Devleti nin tekamül ederek klasik bir Türk-İslâm devleti 5 hâline gelmesinin tabii neticesi olarak değerlendirilmektedir. 6 Bilindiği kadarıyla gulâm düzeni Selçuklulara Sâmânîlerden geçmiştir. 7 Büyük Selçuklu devletinde gulâmlıktan yetişmiş, sarayda veya orduda muayyen bir rütbeye ve dereceye ulaşmış askerî erkân görev almıştır. Bunlar devletin ve hükümdarın dayandığı başlıca kuvvetlerdi. Bu itibarla hazerde ve seferde onların oynadıkları roller pek büyüktü. 8 Büyük Selçuklu ordusunun üç ana kısmından birini gulamân-ı saray denen bu grup oluşturuyordu. 9 Selçukluların siyasî ve kültürel bakımdan devamı olan diğer tâbi devletlerde de gulâm sistemi görülmektedir. Meselâ, Kirman Selçuklu Devleti nde ordunun ikinci büyük kısmını gulâmlar teşkil ediyordu. Bu gulâmların Türk kölelerinden satın alınıp Horasan yoluyla Orta Asya dan getirildiği sanılmaktadır. 10 Yine Selçuklular Anadolu ya girdiklerinde bu gulâm (memlûk) sistemini beraberlerinde getirmiş ve uygulamışlardı. 11 Aslında tarihte kaynakların dili, kavramların da dili olmaktadır. Menşe ve muhteva olarak aynı olan kavram ve müesseseler farklı dillerdeki kaynaklarda değişik tezahürlerle karşımıza çıkmaktadır. Selçuklulardan ileri doğru gelişen teşkilat devamında bu durum çoğunlukla olmaktadır. İbn Haldun un Sülale ve şahıslara intisap edenler ancak onlara nisbet olunurlar, yalnız o devlet (ve şahıs) in himaye ve terbiyesi ile şeref, asalet ve kudret kazanırlar 12 mülahazaları bu devirdeki isimlendirme ve nisbe telâkkisine çok geniş bir yorum getirmektedir. Memlûkler ilk olarak getirildiklerinde 5 İbn Haldun, bu durumu bütün açıklığı ile hiçbir izaha veya tefsire gerek bırakmadan şöyle tespit etmiştir; Devletin başında bulunan kimse kendi akraba ve toplulukları olan kavminin ve kendisine arka olanların kuvvet ve yardımlarıyla devlet kurabilir. Bu devletin ilk devresidir. Devlet ikinci devresinde onları istibdadı altına alarak, hükümdar ululuğu ancak kendi şahsında topladıktan ve onları (akraba ve topluluklar) devlet işlerinde ortak olmaktan uzaklaştırdıktan sonra devleti kuran bu kişiler, hükümdarın düşmanı olurlar. Hükümdar bunların kuvvetini kırarak devlet idaresinden uzaklaştırmak için kendi neslinden olmayan yardımcılar aramağa mecbur olur. Gerçek şeref ve asaleti ancak asabiyet erbabına, yani arkalarında kendilerine yardım edecek kuvvet ve şevket sahibi uruğ ve akrabaları olanlara mahsustur. Arkalarında kudretli uruğ ve akrabaları olan şeref ve asalet sahipleri kendi kavimlerinden olmayanları kendi terbiye ve hizmetlerine kabul eder veyahut onlara yardım etmeyi ve himaye etmeyi üzerlerine alırlar, yahut esir ederek ve satın alarak onlara sahip olurlar, yahut azad ederek bunları kendilerine intisap ettirirler. Bu intisab edenlerin intisapları akrabalık yerini tutar. Mensup oldukları kişilere yardım ve arka olmak hususunda, sahiplerinin neseplerine mensup olanlar gibi sayılırlar., İbn Haldun, Mukaddime, Cilt: 1, s. 342, 460. 6 Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, Cilt: 3, Ankara, 1992, s. 236. 7 Nizâm el-mülk, Siyasetname, (Haz.: M.Altay Köymen), Ankara, 1982, s. 134. 8 Köymen, age, s. 249-250. 9 Coşkun Alptekin, Selçuklu Devletinin Askerî Teşkilâtının Eyyubi Askerî Teşkilâtına Tesiri, Belleten, Cilt: LIV, s. 209, 1990, s. 117. 10 Erdoğan Merçil, Kirman Selçukluları, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, Cilt: 7, İstanbul, 1989, s. 281-282. 11 Speros Vryonis, Selçuklu Gulâmları ve Osmanlı Devşirmeleri, (Ter.: Tuncay Birkan), Cogito, S. 29, Güz-2001, s. 93-113. 12 İbn Haldun, Mukaddime, Cilt: 1, s. 345.
917 onlara Türkçe bir isim 13 veriliyor veya ismi değiştiriliyordu. 14 Buna sıfat olarak bağlı bulundukları millet vs. yazılıyordu. Bunun yanında bağlı oldukları emir de yazılırdı. Meselâ, (Sultan) Aybek in adı Aybek et-türkmanî idi. Bağlı bulunduğu Necmed-Dîn Sâlih e izafetle es-sâlihî nisbesi adına ekleniyordu. 15 Bu devirde, Türkler ad verirlerken gördükleri, bildikleri kuvvetli şeylerin adlarını seçerlerdi. 16 İbn Haldun un: Asabiyetten maksad olan korunma ve kuvvetle üstün gelme ancak neseb ve kardeşlik vasıtasıyla elde edilir. İntisabla husûle gelen ülfet ve birbirine alışkanlık, koruma ve uzun zaman beraber çalışmak, terbiye gibi bağlarla husûle gelen bir hâlettir. İhsaniyle birini yetiştiren kişi ile, onun ihsaniyle yetişen kişi arasında hususi bir bağlanış husûle gelir 17 ifadeleri bu devre şekil veren zihniyet hakkında ip uçları vermektedir. Bu, son tahlilde bir 13 Arıktay, Akboğa, Aktemür, Aksungur, Aktay, Aktuvan (Akdoğan?), Akkuş, Altınboğa, Aybek, Ayıtmış, Aydoğdu, Aydoğmuş, Aydemir, İbn Hacer, Dürer, Cilt: 1, s. 462-521; Bâkiş, Barsbuğa, Bozlar, Bezevcî, Beştâk, Boğa, Bukâ, Bektâş, Begdemir, Bektût, Beklemüş, Balât, Balabân, Bahadır, Baybars, Beyboğa, Beyboğa Rus, Baydara, Beydemir, Beykara, Beykacâr, Beysak, Beygut, Binboğa, Canıbek, Canbolat, Canım, Çeribaş, Cağnus, Çakmak, Cekem, Çerkes, Çeriktemür, Cengay, Culban, Dokmak, Demürdaş, Dolatbay(Devletbay), Esenboğa, Esendemür, Işıktemür, Eslem, Hoşkadem, Hoşgeldi, Hayırbek, Kalavun, Kanıbay, Kanberdi, Kanıbek, Kansuh, Kanım, Karaboğa, Karatemürtaş, Karasungur, Karacın, Kartay, Kaştemür, Kayıtbay, Kocacık, Kaçkar, Kaçak, Kaçmas, Karatenbek, Karaca, Karakoca, Kıclıs, Korkmas, Kurmuş, Kutuz, Kırımhoca, Kustay, Keray, Kuştoğdu, Kuştemur, Kutuc, Kutlubay, Kutluboğa, Kutlubek, Kutluhoca, Kutluktemür, Kutluca, Kumarî, Kalmatay, Kuzu, Kayt, Kurtbay, Güzel, Kesbay, Kemişboğa, Laçin, Mamış, Moğoltay, Meliktemür, Mintaş, Mengliboğa, Nevruz, Oğuzlu, Özdemir, Sencer, Sudun, Sunboğa, Sibay, Şâdbek, Şahin, Sungurşah, Sâlâr, Sülelmiş, Sârûcâ, Sargıtmuş, Tâcâr, Tâsırık, Tınıbek, Tanberk, Takberkuk, Tarcây, Turcî, Turgây, Temrâz, Temürbay, Tenem, Tanbek, Toruntây, Taşboğa, Taştemur, Tugây, Tugaytemür, Toktay, Taybars, Tayboğa, Taynal, Yeşbek, Yelbay, Yelboğa, Yelhoca, Yeltemür, es-sehâvî, Şems ed-dîn Ebû el-hayr Muhammed b. Abdurrahman, ed-dav el-lâmi li-ehl el-karn et-tâsi, Cilt: 3, Tarihsiz, s. 332-350, Cilt: 4, s. 302-316, Cilt: 6 s. 169-188; İbn Hacer Askalanî, ed-durer el-kâmine fî A yan mi e es-sâmine, (Tah.: Muhammed Seyyid Câd el-hakk), Cilt: 3, Kahire, 1965, s. 328-364; Cilt: 2, s. 333-335; Cilt: 5, s. 122-125, s. 128-129, 134, 136; Bu konuda bkz.: Jean Sauvaget, Noms et Surnoms de Mamelouks, Journal Asiatic, Vol. 238, 1950, s. 31-58; William Popper, Egypt and Syrıa under the Circassian Sultans, 1382-1468, Systematic Notes to Ibn Taghrî Birdî s Chronicles of Egypt (Continued), Berkeley-Los Angeles, 1957, s. 19-23. 14 Meselâ, (Sultan) Berkuk, Hoca Osman tarafından Mısır a getirilmişti. İsmi Altınboğa idi. Sudun olduğu da söylenmektedir. Onu satın alan Atabek Yelboğa el-ömerî el-hâssekî ona Berkuk adını vermişti., İbn Tagrîbirdî, el-menhel es-sâfî ve el-müstevfî ba d el-vâfî, (Tah.: Nebil Muhammed Abdulaziz), Cilt: 3, Kahire, 1986, 1988, s. 285. 15 El-Makrizî, Takiyy ed-dîn Ahmed b. Ali, Kitâb es-sulûk li Marifet-i Duvel el- Mulûk, (Tah.: M. Mustafa Ziyade- Said Abdulfettah Aşûr), Cilt: 1, K. 2, Kahire, 1934,1958, s. 368-369. 16 En çok tercih edilen isimlerden biri Boğa idi Çok defa bunun başına bir hayvan adı ilave ederlerdi: Tayboğa gibi. Bu boğa kelimesinin başına bazen bir maden adını da kullanırlardı. Altınboğa, Gümüşboğa ve Demirboğa gibi. Boğa yerine Demir i de kullanırlardı: Beydemir, Taydemir gibi. Her zaman böyle çift ad kullanılmazdı: Demir, Arslan, Deniz gibi tek adlar da kullanırlardı., El-Kalkaşandî, Ebu El-Abbâs Ahmed b. Ali, Subh El- Aşâ fi Sinâ at El-İnşâ, (Tah.: Muhammed Hüseyin Şems ed-dîn), Cilt: 5, Beyrut,1987, s. 401. 17 İbn Haldun, Mukaddime, Cilt: 1, s. 463.
918 Orta Çağ toplumunun kendi iç dinamiklerinin de arka planıdır. İbn Haldun un bu konudaki diğer tespitleri de devrin telâkkileri açısında açıklayıcıdır; Abbâsiler Devleti nde Türk köle ve azatlıların ve onlardan önce Abbâsilere intikal etmiş olan Bermek ve Nevbaht oğullarının hal ve durumları böyle idi. Bunların hepsi uzun zaman (es-seffâh devrinden [750-754] er-reşid [786-809] çağına kadar) Abbâsilerin hizmetlerinde ve himayelerinde bulunmak suretiyle onlara intisap ederek şeref ve asalet kazandılar 18 Memlûk Devleti nde bir önceki sultanın emîrlerinin nüfuzunun kırılıp, yeni sultanın kendi hoşdâşları ve memlûkleriyle yeni bir hâkimiyet grubu oluşturması aynı zamanda yeni bir asabiyye (iktidar) inşası olarak değerlendirilirdi. 19 Bir emîrin hoşdâşlarının sayıca çokluğu ona güç katar ve saltanata namzet bir duruma getirirdi. Aktay, Aybek e hoşdâşlarından aldığı güçle karşı çıkabilmişti. 20 Zira, memlûk ordusunda dağılım belirli görev ve hizmet bağlılıklarının ötesinde, belli bir efendiye olan bağlılığa dayanırdı. Memlûk onu satın alan ve azâd eden efendisine (üstâzına) karşı nasıl sadakat ve dayanışma borçluysa, kölelik ve azâdlık dönemi arkadaşlarına karşı da sorumlu idi. Bu dayanışma ve bağlılık efendinin ölümü veya istifasından sonra dahi sürer ve hatta onun oğluna karşı da geçerli olurdu. 21 Memlûk toplumunda bir aile yakınlığı ve meslektaş iş birliği vardı. Savaş Düzeni Savaş insanlığın varolan bilgiler dâhilinde değişmez bir hakikatidir. Orta Çağlarda savaşın rengine bulanan bir devir olmaktan azade değildir. Memlûkler devri de bu zaman diliminde önemli savaşların şahidi olmuştur. İbn Haldun devri bizzat müşahade eden biri olarak dahiyane uslubuyla savaş konusunda da önemli belirlemelerde bulunmuştur. İbn Haldun: Yaratılıştan beri insanlar arasında cereyan eden savaşlar iki şekilde olmuştur. Biri saflar 22 tertip ederek hucum ediş, diğeri saldırış ve saldırdıktan sonra kaçar gibi geriye çekiliş suretiyle icra edilir. 23 demektedir. Memlûk ordusu savaşlarında bu iki usûlu de uygulâmıştır. Memlûk ordusu geri çekilme taktiğiyle, ağırlıklarını bırakarak, düşmanı aldatıyor, düşman buna inanıp yağmaya dalınca düşmana saldırıyordu. 24 Ayn-ı Câlût Savaşı nda 18 İbn Haldun, Mukaddime, Cilt: 1, s. 344. 19 İbn İlyas, Zeyn ed-dîn Muhammed b. Ahmed, Bedai ez-zuhûr fi Vekâi ed-duhûr, (Tah.: Muhammed Mustafa), Cilt: 1/1, Kahire, 1982, s. 303; Daha önce de ifade edildiği gibi Memlûk sultanları tevazu ve eşitlik alameti olarak hoşdâşlarıyla yazışırken memlûk sıfatını kullanırlardı., el-makrizî, es-sulûk, Cilt: 1, K.3, s. 665. 20 el-makrizî, es-sulûk, Cilt: 1, K.2, s. 389. 21 David Ayalon, Memlûk Devletinde Kölelik Sistemi, (Ter.: Samira Kortantamer), Tarih İncemeleri Dergisi, IV, 1988, s. 213.7 22 Kur an da Allah, kendi yolunda kenetlenmiş bir yapı (bünye) gibi saf bağlayarak savaşanları sever., (Kur an: Saff, 4) ifadesi saflar hâlinde savaşa doğrudan temas etmiştir. 23 İbn Haldun, Mukaddime, Cilt: 2, s. 38; Corci Zeydan, Medeniyyet-i İslâmiyye Tarihi, (Ter.: Zeki Megamiz), İstanbul, 1328, s. 174. 24 Mufaddal b. Ebi l-fedâil, en-nehc es-sedîd ve ed-durr el-ferîd fimâ Ba d Tarih İbn Amid, (Tah.: E. Blochet), Cilt: 2, Belçika, 1983, s. 92.
919 ordunun hareketli kısmı öne çıkarılıp ana kuvvetleri çevredeki tepelere yerleştirilip düşman dar alana çekilerek mağlup edilmiştir. 25 Joinville hatıralarında bu taktiği hissettiren bilgiler kaydetmiştir: Atlı Müslümanlar hızla yaklaştılar, ancak bizim yaya askerlerimize hücum etmeye cesaret edemediler. Onlar bunu iki üç kere yaptılar. 26 Memlûk ordusunun düşmana geceleri baskın ve taciz saldırılarında bulunduğu da görülmektedir. 27 Memlûk ordusunun aynı anda kuşatma ve meydan savaşı yapabildiği de kayıtlardan anlaşılmaktadır. 28 İbn Haldun: Eski devletlerin savaşlarda istifade ettikleri sığınaklardan biri de hendeklerdir. Bunlar ordugâhlarının etrafını hendeklerle çevirirlerdi. Onlar ordugâhları düşmana yakın iken, düşmanın geceleri ansızın üzerlerine saldırmasından sakınarak hendekler kazarlardı. demektedir. 29 Dimyat a gelen Haçlı birlikleri arasında yer alan Joinville bu hususa şöyle işaret etmektedir: Bu çok sayıdaki Türk ün içerisinden çok iyi silâhlanmış ve yaya olan sekiz emîr, yontulmuş taşlardan bir set oluşturdular ve bu sebeple bizim okçularımız onları vuramıyordu. Bu sekiz emir Müslüman oldukları yerden bizim ordugâhı ok yağmuruna tuttular ve burada çok sayıda adamımız ve atımız yaralandı. 30 Bu hendeklere, ilerleyen dönemlerde toplar da konulmuştur. Sultan Tumanbay Osmanlılarla savaş maksadıyla Hanikîn kasabasında Adilîyye çevresinde hendekler kazdırıp, buralara toplar yerleştirmiş ve Frenk topçuları buralara yerleştirmiş idi. 31 İbn Haldun, Saflar teşkil etmekten maksat tertip ve nizamın korunmasıdır. Bu şekilde savaşanlar daha ziyade dayanırlar ve daha şiddetli bir surette savaşırlar, o nispette de düşmanı korkuturlar. Çünkü bu saflar uzun duvara, yüksek ve yapılışı sağlam olan saraya benzer ki bunları yerlerinden koparıp atmak ümit edilemez. 32 25 Steven Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi, (Ter.: Fikret Işıltan), Cilt: 3, Ankara, 1987, s. 266; Muhammed Fettâh eş-şair, Misr Kahiret el-moğol fi Ayn Câlût, Munûfîyye, 1995, s. 60. 26 De Joinville, Jean, Joinville in Haçlı Hatıraları, (Basılmamış Tercüme, İng. Ter.: Cüneyt Kanat)/Bir Haçlının Hatıraları, (Ter.: Cüneyt Kanat), Ankara, 2002, s. 60. 27 De Joinville, Jean, Joinville in Haçlı Hatıraları, s. 46-47. 28 Şam askeri iki kısıma ayrıldı. Bir kısmı şehri kuşatmakla, diğeri Moğollarla savaşmakla meşgul oldu, Aziz b. Erdeşir-i Esterbâdî, Bezm u Rezm, (Ter.: Mürsel Öztürk), Ankara, 1990, s. 329. 29 İbn Haldun, Mukaddime, Cilt: 2, s. 48. 30 Joinville, Joinville in Haçlı Hatıraları, s. 60. 31 Hoca Sadeddin Efendi, Tâc et-tevârih, Cilt: 4, s. 310; Haleb şehri valisi Karaca Paşa Ahmed Bey e giden fetihnâme de, Şehirde olan topların ve tüfeklerin ihzâr idüb şehr-i Misr ın önünde Reydâniyye nâm mahalde kurub hendekler kazub ve metrisler idüb Firengistan dan topçular ve tüfekçiler getirdüb ve sair âlât-ı harbler hâzır ve müheyya eyleyüp denilmektedir., İdrîsi-i Bidlîsî, Selim Şah-Nâme, (Ter.: Hicabi Kırlangıç), Ankara, 2001, s. 337, 344; Kayhan Atik, Lütfi Paşa ve Tevârih-i Âl-i Osman, Ankara, 2001, s. 233. 32 İbn Haldun, Mukaddime, Cilt: 2, s. 38-39; Kur an da, Ey İman edenler! Tedbirinizi alın; bölük bölük savaşa çıkın, yahut gerektiğinde top yekün savaşın (Kur an: Nisâ, 71) ayetiyle bu duruma işaret bulunmaktadır; Corci Zeydan, Medeniyyet-i İslâmiyye Tarihi, (Ter.: Zeki Megamiz), İstanbul, 1328., s. 174.
920 demektedir. Memlûk ordusu daha önce ifade edildiği gibi saflar hâlinde de savaşa girmiştir. Bu düzen tulb adını almaktaydı. Bu kelime, bilindiği kadarıyla, ıstılah olarak Selâh ed-din Eyyûbî devrinde ortaya çıkmıştır. 33 İbn Haldun bu konuda ayrıca şunları kaydetmiştir: Ülkeleri büyük ve yurtları geniş olan eski devletler, ordu ve askerlerini tabur tabur teşkil ederlerdi. Bu taburlara da kürdüs ki çoğulu kerâdis adını verirlerdi. Taburlar demektir. Bu taburdan saflar teşkilinin sebebi; askerîn sayısı son derece çoğaldıktan sonra bu devletlerin, askerlerini yurtlarının her tarafından getirterek bir araya toplamasıdır. Yurdun her tarafından toplanan bu askerler birbirleriyle karıştırıldığı takdirde, savaşlarda düşmanla kılıçla vuruşmaya ve süngüleşmeye başladıklarında birbirlerini tanımadıkları için kendi arkadaşlarını öldürmeleri mümkündür. 34 Okçuluk İbn Haldun, Bize haber verdiklerine göre, Türk kavimleri çağımızda oklar atarak savaşmaktadırlar. Onların tâbiye usûlleri saflar teşkil ederek savaşmaktır. Onlar, biri diğerinin arkasında olmak üzere üç saf teşkil ederler, atlarından inerek oklarını önlerine yere dökerler. Oturdukları hâlde atışmaya başlarlar. Her saf önündeki safları düşman baskınından korumaya çalışır ve iki taraftan biri gelinceye kadar savaşırlar. Bu tâbiye garip olmakla beraber, sağlam bir tâbiye usûlüdür. 35 demektedir. Okçuluk ve ona dair faaliyetler memlûkler devrinde son derece gelişmiştir. Bu konuda furusiyye kitapları cümlesinde olmak üzere eserler de yazılmıştır. Ok ve yay ve de okçuluk devletin ve furusyiyye geleneğinin en öneli konularından birini teşkil etmekteydi. Bayrak, Sancak, Askerî Bando İbn Haldun, Keten, yün ve pamuktan imal edilmiş kumaşlarla üzerlerini örterek muhteşem çadır, otak ve gölgelikler yapmak hükümdarlığın alâmetlerinden olup, hükümdarlar sefer esnasında bu çadırların büyük ve küçüklerini ve her çeşit renklerini kullanmakla iftihar ederler. Hükümdarlar bu çadır, otak ve gölgelikleri devletlerinin serveti nisbetinde muhteşem bir surette yaptırır ve sefer esnasında kullanırlar. 36 diyerek en genel ifadesiyle çağının ordugâh telâkkisine temas etmiştir. İbn Haldun Memlûklerde kullanılan bayrakları şu şekilde tasnif etmiştir; Doğuda (Şam ve Mısır da) hüküm süren Türk devletine (Memlûkler) gelince, bunlar ilk önce baş tarafında bir tutam kıl bulunan büyük bir bayrak(tuğ) 33 İbn Tagrîbirdî, Ebû el-mehâsin Cemal ed-dîn Yûsuf, en-nucûm ez-zâhire fi Mulûk Misr ve el-kahire, (Tah.: Muhammed Hüseyin Şemseddin), Cilt: 12, Kahire, 1963, s. 9. 34 İbn Haldun, Mukaddime, s. 41. 35 İbn Haldun, Mukaddime, Cilt: 2, s. 47-48. 36 İbn Haldun, Mukaddime, Cilt: 2, s. 29.
921 yaparlar ve bunu şalış veya çetir 37 adıyla anarlar, bu bayrak sultana mahsustur ve onun alametidir. Bunun arkasından diğer bayraklar gelir. Bu Türkler bu bayrakları sancak adıyla anarlar. Sancak onların dilinde Arapçadaki râye nin mukabilidir. 38 İbn Haldun: Hükümdarlığın alâmetlerinden biri de sancak ve bayraklar çekmek, davul ve borular (nekkâre 39 ) çaldırmaktır. Hükümdarlar seyrü seferlerinde kullanmak üzere bu gibi aletler yaptırırlar. Aristo, kendine nispet edilen (siyaset) kitabında bu aletleri kullanmaktan maksadın savaşlarda düşmanı korkutmak olduğunu söyler. Çünkü korkunç seslerin kalplerde korku yaratmaktaki tesirleri büyüktür. Gerçekten de bunların tesirleri vicdani ve ruhani bir hâl olup savaş saflarında hazır bulunanlar kalplerinde bu tesirlerin husûle geldiğini tasdik ederler. Bunun yanında, bu aletleri (davul-boru) kullanmakta hakiki sebep, musikî nağmesi ve güzel sesler işitildiğinde kalplerde sevinç ve neşe husûle gelmesi ve bu yolla insanların ağır olan işleri kolay telâkki etmeleri ve yapmak istedikleri işleri yapmak üzere canlarını feda etmek duygusunun husûle gelmesidir. Güzel sesleri işittiklerinde ruhlarında sevinç ve neşe husule gelir. Bunlar (Memlûkler) pek çok davul kullanır, bunlara kösât adını verirler. 40 diyerek muasır olduğu çağda askerî musikî ve buna bağlı telâkkiyi çok fazla tefsire ihtiyaç bırakmayacak şekilde izah etmektedir. KAYNAKÇA Aksarayî, Mahmud b. Muhammed, (1362), Müsâmeret el-ahbâr ve Müsâyeret el-ahyâr, (Tah.: Osman Turan), İntişârât-ı Esâtir, Tahran. Alptekin, Coşkun, (1990), Selçuklu Devleti nin Askerî Teşkilâtının Eyyubi Askerî Teşkilâtına Tesiri, Belleten, Cilt: LIV, s. 209. Atik, Kayhan, (2001), Lütfi Paşa ve Tevârih-i Âl-i Osman, Ankara. Ayalon, David, (1988), Memlûk Devletinde Kölelik Sistemi, (Ter.: Samira Kortantamer),Tarih İncemeleri Dergisi, IV. Bel, Alfred, (1993), İbn Haldun, İslâm Ansiklopedisi (MEB), Cilt: 5-II, İstanbul, 1993. De Joinville, (2002), Jean, Joinville in Haçlı Hatıraları, (Basılmamış Tercüme, İng. Ter.: Cüneyt Kanat)/Bir Haçlının Hatıraları, (Ter.: Cüneyt Kanat), Ankara, 2002. 37 Çetr, Çalıştan farklıdır. Burada bir karıştırma var gibi görünmektedir. Çetr, senede iki defa çıkarılan ve saltanat alâmetlerinden bir unsurdur. Şeklen şemsiyeye benzer ve üzerinde altınla kaplanmış bir kuş bulunurdu., El-Kalkaşandî, Subh, Cilt: 4, s. 7. 38 İbn Haldun, Mukaddime, Cilt: 1, s. 89. 39 İbn el-verdî, Zeyn ed-dîn Ömer b. Muzaffer, Tetimmet el-muhtasar, Tarih İbn el-verdî, Cilt: 2, Beyrut, 1996, s. 234. 40 İbn Haldun, Mukaddime, Cilt: 2, s. 3-4, 9.
922 El-Kalkaşandî, Ebu El-Abbâs Ahmed b. Ali, (1987), Subh el- Aşâ fi Sinâ at el-inşâ, (Tah.: Muhammed Hüseyin Şems ed-dîn), Cilt: 5, Beyrut. El-Makrizî, Takiyy ed-dîn Ahmed b. Ali, (1934, 1958), Kitâb es-sulûk li Marifet-i Duvel el- Mulûk, (Tah.: M. Mustafa Ziyade- Said Abdulfettah Aşûr), Cilt: 1, K.2, Kahire. Es-Sehâvî, Şems ed-dîn Ebû el-hayr Muhammed b. Abdurrahman, (tarihsiz), ed-dav el-lâmi li-ehl el-karn et-tâsi, Cilt: 3. Esterbâdî, Aziz b. Erdeşir, (1990), Bezm u Rezm, (Ter.: Mürsel Öztürk), Ankara. Eş-Şair, Muhammed Fettâh, (1995), Misr Kahiret el-moğol fi Ayn Câlût, Munûfîyye. Günaltay, Şemseddin, (1991), İslam Tarihinin Kaynakları, İstanbul, 1991. İbn Bibi, El-Hüseyin b. Muhammed b. Ali El-Caferi Er-Rudegi, (1996), El-Evâmiru l-alaiye fî Umuri l-ala iye, (Ter.: Mürsel Öztürk), Cilt: 1, Ankara. İbn Hacer Askalanî, (1965), Ed-Durer el-kâmine fî A yan mi e Es-Sâmine, (Tah. Muhammed Seyyid Câd el-hakk), Cilt: 3, Kahire. İbn Haldun, Veliyy ed-dîn Abdurrahman b. Muhammed El-Hadramî El-Magrıbî, (1971), Tarih İbn Haldun, Kitâb el- İber ve Divân el-mübtedâ ve el-haber fi Eyyâm el- Arab ve el- Acem ve el-berber ve men asarahum min zev es-sultân el-ekber, 7 Cild, Beyrut. İbn Haldun, (1990), Mukaddime, (Ter.: Zakir Kadiri Ugan), Cilt: 1, İstanbul. İbn İlyas, Zeyn ed-dîn Muhammed b. Ahmed, (1982), Bedai ez-zuhûr fi Vekâi ed-duhûr, (Tah. Muhammed Mustafa), Cilt: 1/1, Kahire. İbn Tagrîbirdî, Ebû El-Mehâsin Cemal Ed-Dîn Yûsuf, (1963), En-Nucûm ez- Zâhire fi Mulûk Misr ve el-kahire, (Tah.: Muhammed Hüseyin Şemseddin), Cilt: 12, Kahire. İbn Tagrîbirdî, (1986), el-menhel es-sâfî ve el-müstevfî ba d el-vâfî, (Tah. Nebil Muhammed Abdulaziz), Cilt: 3, Kahire. İdrîsi-i Bidlîsî, (2001), Selim Şah-Nâme, (Ter.: Hicabi Kırlangıç), Ankara. Köymen, Mehmet Altay, (1992), Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, Cilt: 3, Ankara. Little, Donald P., (1970), An Introduction to Mamluk Historiography: An Analysis of Arabic Analistic and Geographical Sources for the Reign of al- Malik an-nasir Muhammad b. Qala un, Montreal: McGill-Queens University Press.
923 Merçil, Erdoğan, (1989), Kirman Selçukluları, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, Cilt: 7, İstanbul. Mufaddal b. Ebi l-fedâil, (1983), en-nehc es-sedîd ve ed-durr el-ferîd fimâ Ba d Tarih İbn Amid, (Tah.: E. Blochet), Cilt: 2, Belçika, 1983 Nizâm el-mülk, (1982), Siyasetname, (Haz.: M. Altay Köymen), Ankara. Popper, William, (1957), Egypt and Syria under the Circassian Sultans, 1382-1468, Systematic Notes to Ibn Taghrî Birdî s Chronicles of Egypt (Continued), Berkeley-Los Angeles. Runciman, Steven, (1987), Haçlı Seferleri Tarihi, (Ter.: Fikret Işıltan), Cilt: 3, Ankara, 1987. Sadr ed-dîn Ebû el-hasan Ali b. Nâsır b. Ali el-hüseynî, (1999), Ahbâr ed- Devlet es-selcukiyye, (Ter.: Necati Lugal), Ankara. Sauvaget, Jean, (1950), Noms et Surnoms de Mamelouks, Journal Asiatic, Vol. 238. Şeşen, Ramazan, (1998), Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul. Tekindağ, Şehabeddin, (1961), Berkuk Devrinde Memlûk Sultanlığı, İstanbul. Vryonis, Speros, (2001), Selçuklu Gulâmları ve Osmanlı Devşirmeleri, Cogito, (Ter.: Tuncay Birkan), S. 29, Güz-2001. Yiğit, İsmail, (1991), Memlûkler, Siyasî, Dinî, Kültürel, Sosyal İslâm Tarihi, Cilt: 7, İstanbul. Zeydan, Corci, (1328), Medeniyyet-i İslâmiyye Tarihi, (Ter.: Zeki Megamiz), İstanbul.
924