3.60 TEHLİKELİ BÖLGE (ZONE) TANIMLAMALARINDA DİKKAT EDİLECEK HUSUSLAR

3.60 TEHLİKELİ BÖLGE (ZONE) TANIMLAMALARINDA DİKKAT EDİLECEK HUSUSLAR 3.61: GENEL İZAHAT ZON tanımlamaları ve bazı örnekler TS EN 60079-10 da mevcuttur. Burada verilen bilgiler tavsiye niteliğinde olsalar dahi uzmanlara bir yol göstermektedir. ZON ların bir tanımlaması yapıldıktan sonra havalandırma ile ilgili bilgi verilmekte ve hangi hallerde cebri havalandırma ile ZON veya tehlikeli bölge seviyesinin değiştirilebileceği izah edimliktedir. Genel anlamı ile, iyi havalandırma yapılan bir yerde tehlikeli bölge seviyesi düşürülebilmektedir. Örneğin, ortamdaki gazın yoğunluğu alt patlama seviyesinin (LEL) altına düşürülebiliyor ise o ortam ZON 0 yerine ZON 1 veya ZON 2 olarak tanımlanabilmektedir. TS EN 60079-10 da tehlikeli bölge yerine kuşak tabiri kullanılmaktadır. Her hangi bir tesisin ZON tanımlamasını yapmadan önce o tesisteki prosesi çok iyi bilmek ve kullanılan malzemeleri de çok iyi tanımak gerekir. Kullanılan malzemelerin verilerine (MSDS) bakılmalı ve tesiste birden fazla malzeme kullanılıyor ise en tehlikelisi dikkate alınmalıdır. Yapılması gerek ilk iş, kullanılan malzemenin gaz veya buharının havaya göre yoğunluğu ile alt patlama sınırı veya parlama noktasını (flash point) belirlemektedir. Bir proseste hem havaya yükselen (yoğunluğu havadan hafif olan) ve hem de dibe çöken (yoğunluğu havadan ağır olan) malzemeler alnı anda kullanılmamalı mümkün ise ayrı mekanlarda prosese tabi tutulmalıdır. Ayrıca parlama noktası 22 0 C nin altında olanlar ile üstünde olanlar proses el veriyor ise ayrı mekanlarda işleme tabi tutulmalıdır. Çünkü alınacak önlemler farklı olmaktadır. Proses elvermiyor ise hem uçucu olan ve hem de dibe çöken malzeme kurallarına göre tedbir alınmalıdır. Bundan sonra aşağıdaki sorulara cevap verilmelidir. 1) Patlayıcı gaz, toz veya buharın emisyon (yayılma) seviyesi nedir? a) Sürekli patlayıcı gaz vardır. Patlayıcı ortam sürekli mevcuttur. b) Patlayıcı ortam normal çalışma koşullarında mevcuttur. c) Patlayıcı ortam, arıza, tamir bakım gibi anormal çalışma koşullarında mevcuttur ve kısa sürelidir. 2) Hangi tip açıklıklar mevcuttur? (Açıklık=Kaçak, boşalma veya sızma noktası anlamında kullanılmaktadır) a) Sürekli açık, gaz veya buhar etrafa sürekli yayılabiliyor b) Normal çalışma koşularında açıklık mevut. Normal çalışma icabı etrafa gaz yayılabiliyor. Çalışma olmayınca etrafa gaz yayılma durumu yok. c) Hava geçirmez şekilde yapılmıştır. Etrafa gaz yayılması söz konusu değildir. d) Ancak tehlike durumlarında etrafa gaz yayılabilmektedir. Açıklıklar tehlike durumlarında açılır ve ancak bu gibi durumlarda etrafa gaz veya buğu yayılabilir. 3) Havalandırma nasıldır? Çok iyi, iyi, zayıf 4) Havalandırma seviyesi nasıldır? Yüksek, orta, zayıf HAVALANDIRMA

Havalandırma alınacak önlemler açısından çok önemlidir ve ihmal edilemez. Örneğin nasıl olsa exproof malzeme kullanıyorum mantığı ile havalandırmadan, diğer bir söz ile oluşan patlayıcı ortamı dışarı atıp bertaraf etmekten vazgeçilemez. Mümkün ise oluşan veya oluşma ihtimali olan patlayıcı ortamı bertaraf etmenin yolları aranmalı ve uygulanmalı dır. Örneğin nasıl olsa exproof malzeme kullanıyorum mantığı ile bir boya kabini havalandırmasız çalıştırılamaz. Mecburi olan bu havalandırmayı uygular iken biraz itinalı davranılır ise ZON tanımı daha avantajlı hale getirilebilir. Bu gibi işlemlerde hedef, tesisi (ortamı) mümkün olduğunca temiz bölge veya tehlikeli bölge 2 (ZON 2) olarak tanımlamaktır. TS EN 60079-10 boşalma kaynakları (source of relaes) aşağıdaki gibi sınıflara ayırmaktadır. Sürekli boşalma derecesi veren kaynaklar: a) Sabit bir çatı tankında bulunan ve atmosfere kalıcı havalandırması olan yanıcı bir sıvının yüzeyi gibi b) Atmosfere devamlı olarak veya uzun sürelerle açık olan yanıcı bir sıvının yüzeyi (su / yağ ayrıştırıcısı gibi) Ana (primary) boşalma derecesi veren kaynaklar: a) Normal çalışmada yanıcı madde yayması beklenen pompa, kompresör vena keçeleri gibi b) Kaplarda bulunan ve normal çalışmada su tahliye edilirken atmosfere yanıcı madde yayması mümkün olan su tahliye noktaları gibi c) Normal çalışmada atmosfere yanıcı madde yayması beklenen numune alma noktaları gibi. d) Normal çalışmada atmosfere yanıcı madde yayması beklenen tahliye vanaları, havalandırma vanaları ve diğer açıklıklar gibi Tali (secondary) boşalma derecesi veren kaynaklara örnekler: a) Normal çalışmada yanıcı madde yayması beklenmeyen pompa, kompresör ve vana keçeleri gibi b) Normal çalışmada yanıcı madde yayması beklenmeyen flanşlar, bağlantılar ve boru bağlantı parçaları gibi. c) Normal çalışmada atmosfere yanıcı madde yayması beklenmeyen numune alma noktaları gibi. d) Normal çalışmada atmosfere yanıcı madde yayması beklenmeyen tahliye vanaları, havalandırma vanaları ve diğer açıklıklar gibi. AÇIKLIKLAR: Patlayıcı madde boşalması yaşanan açıklıklardır ve 60079-10 da aşağıdaki gibi sınıflandırılmaktadır Muhtemel boşalma kaynağı olan açıklıklar Bölgeler (ZON) arasındaki açıklıklar muhtemel boşalma kaynağı olarak görülmelidir. Yayılmanın derecesi aşağıdaki hususlara bağlıdır: - Bitişik bölgenin kuşak tipi - Açılma periyotlarının sıklığı ve süresi - Conta (keçe) ve ek yerlerinin etkinliği - İlgili bölgeler arasındaki basınç farkı

A tipi açıklıklar : Normal şartlarda boşalma beklenen açıklıklardır. Örnek: - Erişim veya altyapı sistemleri olan açıklıklar, örneğin duvarlardan ve yer döşemesinden geçen hava kanalları ve borular - Odalarda ve binalarda bulunan ve sık sık veya uzun süreli olarak açılan sabit havalandırma açıklıklara ve benzeri B ve C tipindeki açıklıklar. B Tipi açıklıklar : Normal olarak kapalı duran (otomatik kapama gibi), seyrek olarak açılan ve sıkı kapanan açıklıklar C Tipi açıklıklar: Tip B ye uygun olarak normal durumda kapalı duran ve seyrek olarak açılan, ilave olarak çevresi boyunca bir sızdırmazlık cihazıyla (örneğin conta) donatılmış olan açıklıklar veya bağımsız kapama cihazlarına sahip olan seri haldeki iki Tip B açıklığı, D Tipi açıklıklar :Tip C ye uygun olarak normal durumda kapalı duran ve sadece özel usullerle veya acil durumlarda açılabilen açıklıklar. Tip D açıklıkları, altyapı tesislerinin geçişlerinde (örneğin hava kanalları, borular) olduğu gibi etkin şekilde sızdırmaz hale getirilir veya tehlikeli bölge bitişiğindeki bir Tip C açıklığı ile seri halde bulunan bir Tip B açıklığının birleşimi olabilir. Açıklıklara göre ZON, tehlikeli bölge, kuşak tanımlaması tablo 3-09 da özetlenmiştir. Tablo: 3-09: Açıklık tipine göre tehlikeli bölge (ZON, kuşak) tanımlaması Açıklığın çıkışındaki tehlike bölgesi (kuşağı) ZON ZON 0 Bölge 0 Kuşak 0 ZON 1 Bölge 1 Kuşak 1 ZON 2 Bölge 2 Kuşak 2 Açıklık tipi A B C D A B C D A B C D Boşalma kaynağı olarak kabul edilen açıklıkların boşalma derecesi Sürekli (sürekli)/birinci derece (primary) Tali, secondary Yayılma yok Birinci derece (primary) birinci derece (primary) / secondary, tali Tali, secondary / yayılma yok Yayılma yok Tali, secondary / (yayılma yok) Yayılma yok Yayılma yok Yayılma yok Not: Parantez içinde gösterilen boşalma dereceleri için açıklıkların çalıştırma sıklıklarına dikkat edilmelidir. HAVALANDIRMA DERECELERİ TS EN 60069-10 da havalandırma ile ilgili bilgiler örnekleri ile birlikte verilmekte olup, işletmecilerden ziyade patlayıcı tesis projelendirenlerin çok işine yarayacağı kanaatindeyim. Yazımızda kullanıcıları ilgilendiren bazı hususları izah etmekle yetineceğiz. Havalandırma derecelere ayrılarak, boşalma durumlarına göre ZON değerlendirmesi yapılmaktadır. Havalandırma derecelendirilirken, oluşan patlayıcı ortamı temizleme derecesine bakılmaktadır.

VH = Yüksek havalandırma: Sızan maddenin anında dışarı atıldığı ve patlayıcı ortam teşekkülüne imkan tanımayacak kadar iyi olan havalandırma şeklidir. Havalandırmanın hızı ile ilişkisi yoktur. Sızan veya sızma ihtimali olan maddeyi atabilme kabiliyeti ile ölçülür. Pratikte küçük ve kapalı hacimlerin havalandırmasında uygulanabilir. Ayrıca sızmanın az olduğu veya muhtemelen çok olacağı yerlerde uygulanabilir. VM= Orta havalandırma: Ne iyi ve ne de düşük havalandırması olan yerler orta havalandırılan bölgelerdir. Boşalmanın (sızmanın) derecesine göne ZON 1 veya ZON 1 olarak tanımlanabilirler. VL= Düşük, zayıf havalandırma: Boşalmanın kontrol edilemediği ve patlayıcı ortam oluşmasının önlenemediği havalandır şeklidir. Havalandırma olmayan tüneller bu gruba girer. Hava girişine engel konulmamış acık hava tesisleri bu gruba girmez.. Havlandırma ve boşalma derecesine göre tablo 3-10 daki gibi bir tehlikeli bölge değerlendirmesi yapılabilir. Tablo 3-10: Havalandırma derecesine göre tehlikeli bölge (ZON, kuşak) tanımlaması Boşalma derecesi Sürekli Ana Primary Tali b) Secondary HAVALANDIRMA DERECESİ YÜKSEK ORTA DÜŞÜK iyi orta kötü iyi orta kötü (ZON 0 NE) Tehlikesiz a) (ZON 1 NE) Tehlikesiz a) (ZON 2 NE) Tehlikesiz a) (ZON 0 NE) ZON 2 a) (ZON 1 NE) ZON 2 a) (ZON 2 NE) Tehlikesiz a) Not: + etrafında anlamına gelmektedir (ZON 0 NE) ZON 1 a) (ZON 1 NE) ZON 2 a) ZON 2 ZON 2 ZON 0 ZON 0 + ZON 1 ZON 1 ZON 1 + ZON 2 ZON 0 + ZON 1 ZON 1 + ZON 2 ZON 2 ZON 2 İyi, orta veya kötü ZON 0 ZON 1 veya ZON 0 c) ZON 1 veya ZON 0 c) a) ZON 0 NE, ZON 1 NE, ZON 2 NE: Normal şartlarda ihmal edilebilir yayılma sınırına sahip teorik ZON ları, (kuşakları) gösterir b) Tali boşalma tarafında oluşturulan ZON 2 bölgesi ana veya sürekli boşalma derecelerine atfedilebilecek olanı aşabilir. Bu durumda daha büyük olan mesafe kullanılmalıdır. c) Eğer pratikte havalandırma çok zayıf ve yayılma sürekle gaz ortamı oluşacak şekilde ise (havalandırma yok durumuna yaklaşık ise) ZON 0 kullanılır Burada dikkati çeken husus, kesin bir veriye ulaşmanın TS EN 60079-10 yardımı ile mümkün olmadığıdır. Havalandırma şöyle olursa ve boşalma (sızma) şu kadar olursa gibi ideal değerlerden söz edilmektedir. Tehlikeli bölge (kuşak veya ZON) tanımlaması tamamen ilgili uzmana bırakılmaktadır. Burudan çıkan sonuç: Her iş yeri kendi şartlarına göre kendi tanımlamasını kendisi yapmak zorundadır.

TS EN 60079-10 resim 3-04-a) da bir pompa örneği verilmekte ve burada yatayda 3 metre, dikeyde de 1 metre mesafeden bahsedilmektedir. Yerine göre bu mesafeler dikeyde 30-50 cm yatayda da 1-3 m olabilir. Örnek: Akaryakıt pompası: Havalandırma tipi : tabi, pompa odasının genel havalandırması iyi Pompa çukurunun havalandırması düşük, zayıf Boşalma kaynağı: pompa keçeleri Pompalanan malzeme : akar yakıt Parlama noktası (flash point): proses (çalışma) ve ortam sıcaklığının üstünde Buhar yoğunluğu: havadan ağır Böyle bir yerde resim 3-04-a) deki gibi bir tanımlama yapılabilir. Buhar yoğunluğu havadan ağır olduğuna göre pompa çukuru tehlikeli olabilir. Resimde de bu çukur Zon 1 olarak tarif edilmiştir. Her pompanın çukuru olmayabilir. Resim 3-04-b) de gerçek bir pompanın resmi görülmektedir. Resimde X ile işaretli noktalar pompa keçelerinin bulunduğu muhtemel kaçak noktalarıdır. Buna göre X işaretli noktaların yatayda 3 metre ve dikeyde de 1 metre etrafları tehlikeli bölge 2 olarak tanımlanabilir. Unutmayınız bu tanımlamalar pompa odasının havalandırmasına bağlıdır. Elektrik motoru ve pompa bölge 2 de bulunduklarına göre exproof kategori 3 seviyesinde korunmuş olmak zorundadırlar. Yeni uygulamalara göre patlama koruma seviyesi EPL Gc olmalıdır. EPL Ga veya Gb olmalarının da bir mahsuru yoktur. Daha yüksek seviyede korunmuş olurlar. 3.62 ÖRNEKLER ve UYGULAMA FARKLARI Resim 3-05 ve 3-06 da iki ayrı tesisin tehlikeli kabul edilen mesafeleri görülmektedir. Resim 3-05 deki bir tank örneğidir. Bu tankın tepesinde emniyet için bir tahliye veya blöf valfı bulunmaktadır. Alman uygulamasına göre bu valfın 3 m etrafı birinci derecede (Zon 0) tehlikeli kabul edilirken Rus uygulamasına göre ise bu mesafe 5 metre olarak alınmaktadır.

Resim 3-06 da bir dolum tankeri veya dolum istasyonu görülmektedir. Örneğin benzin doldurma boşaltma istasyonları gibi. Alman uygulamalarına göre tankın 3 m yüksekliği ve 5-15 m etrafı tehlikeli kabul edilirken Rus uygulamasında ise tankın 20 m etrafı tehlikeli bölge olarak kabul edilmektedir. Bu mesafeler ülkeden ülkeye farklılık arz ettiği gibi, patlayıcı maddenin sınıfına, tahliye valfının yapısına, tankın yapısına, alınan önlemleri (aralara konulan duvar ve tankın içine konulan inert gazı gibi) göre de değişmektedir. Resim 3-07 de bir LPG depolama, doldurma, boşaltma ve dağıtım istasyonu nun resmi görülmekte olup tehlikeli kabul edilen bölgeler renk kotları ile belirlenmiştir. Metre cinsinden kesin boyutlar verilmemiştir. Çünkü boyutlandırma yukarda bahsettiğimiz nedenlerle çok

farklı olabilmektedir. Dolum veya boşaltım hortum veya borularının içi Zon 0 olarak tanımlanmıştır. Tankerin etrafı ile tesisteki venaların etrafı da tehlike bölgesi 1 olarak alınmış ve daha sonraki bölgeler de zon 2 olarak mütalaa edilmişlerdir. Resim 3-08 de bir patlayıcı toz tesisinin resmi ve tehlikeli kabul edilen bölgeleri görülmekte olup, aynı şekilde kesin boyutlar verilmemiştir. Bu mesafeler tozun ve işleme tesisinin türüne göre değişmektedir. Tozun bulunduğu bölge zon 20 olanak tanımlanırken toz emiş boruları zon 21 olarak kabul edilmişlerdir. Tozun temizlenip dışarı atıldığı siklon tesisi ise zon 22 olarak alınmaktadır. Bu toz örneğinde vantilatör yok ise, yani havalandırma kötü ise Zon 22 olarak alınan bölgenin Zon 21 olarak alınması gerekebilir. Ayrıca vantilatör yok fakat toz algılama sensoru var ise yine bölge (zon) 22 olarak alınabilmektedir. 3.63 BENZİN İSTASYONLARI

Benzin istasyonlarının tehlikeli bölgeleri TS12820 de tanımlanmış olup, resim 3-09 ve 3-10 de özetlenmiştir. Benzin tankının içi ile dispenser etrafındaki çukurluklar (var ise) ZON 0 olarak kabul edilirken dispenserin yerden 50cm yüksekliği ile 6 m etrafı ZON 1 olarak tanımlanmıştır. Resimde görüldüğü gibi, dolum ağzındaki çukurluklar ve blöf vanasının etrafında 1 metre çaplı küre içi ZON 0 olarak tanımlanırken, 1.5 m yari çaplı küre içi ise Zon 1olarak alınmıştır. Deposu yer üstünde bulunan benzin istasyonu olmadığından yer üstü tankına ait bir örnek verilmemiştir. TS 12820 2006 yılında değiştirilmiş ve Sanayi Bakanlığınca mecburi standart olarak 24.04.2007 tarihinde 26527 nolu resmi gazetede yayınlanmıştır. Yayın tarihinden çok daha önce ATEX ile ilgili yönetmelik geçerli olduğu halde söz konusu standartta ATEX e atıf yapılmamış, fakat ATEX kapsamındaki IEC 60079 serisi standartlara atıf yapılmış ve hatta tehlikeli bölge tanımlarının IEC 60079-10 a uygun olarak tanımlanacağından dahi söz edilir iken ATEX den ve ATEX e uyumlu sertifika ve saire gibi detaydan söz edilmemiştir. Brüksel de ATEX ile ilgili soruları cevaplandıran ATEX daimi komitesi (ATEX standing commitee) mevcuttur. Bu komite, Avrupa ülkelerinin farklı uygulamalarını önlemek için kritik konuları görüşerek karara bağlar ve aldığı kararları da AB ülkelerine ve tüm ATEX notified body lerine bildirir. 2003 yılının başlarında petrol ve LPG gibi akaryakıt pompa istasyonlarının durumu görüşülmüş ve 7. Şubat 2003 de karar bağlanmıştır. Buna göre akaryakıt pompa tertibatları kategori 1 olarak kabul edilecek ve bir NOTİFİED BODY nin sertifika vermesi ve kalite denetimi yapması istenecektir. Bu durumda Türkiye de nasıl oluyor da TS 12820, 2006

yılında yeniden düzenlenirken Avrupa standart ve uygulamaları değil de Amerikan standardı esas alınıyor bilemiyoruz. Belki tarafımızdan bilinmeyen bazı hususlar olabilir. TS 12820 nin son sürümünde asgari emniyet mesafeleri ve yapılara uzaklıklar tamamen değiştirilmiştir. Tablo 3-05 ve tablo 3-06 da görülen mesafeler artık geçerli değildir. Örneğin okul ve hastane gibi umuma açık yerlere olan 50-60 metrelik mesafeler buhar olmuştur. Bu gibi tesislerden söz edilmemektedir. Nerede ise okula bitişik benzin istasyonu yapabilmek mümkündür. Tehlikeli bölge tanımlamaları (ZONE) aynı kalmış ve hiçbir değişikliğe gidilmemiştir. Her ne kadar IEC 60079-10 dan bahsediliyor ise de tehlikeli bölge tanımlamaları standart içersindeki çizelge 3 de eksiksiz yapılmıştır. Örnek olarak verilen şekil 2 deki tehlike bölge tanımlaması çizelge 3 ile çelişmektedir. Uzak dolum noktasının 3 metre etrafı tehlike bölgesi 1 alınır iken aynı mesafe çizelge 3 de 6 metre olarak verilmektedir. Eğer şekil 2 deke tesisten başka bir şey kastediliyor ise neden mesafe 6 metre değil de 3m dir? Tankerden depoya akaryakıt boşaltma esnasındaki tehlike bölgeleri de sıkı doldurma bağlantısında 1.5 metre alınırken, gevşek doldurma bağlantısında 3 metre olarak alınmaktadır. Tankın dolum ağzı ve tahliye borusu ağzının etrafı da tehlikeli bölge olarak tanımlanmıştır. Önceki sürümde akaryakıt doldurulan depoya katodik koruma istenmez iken yeni sürümde katodik koruma şark koşulmaktadır. Ayrıca eğer 3 m3 den büyük çukurluklar var ise dedektör konulması ve akaryakıt buharı alt patlama sınırını (LEL) %25 aştığında alarm vermesi istenmektedir. Akaryakıt buharı, örneğin benzin buharı, ölçen dedektör tarafımdan hiçbir yerde görülmemiştir. Muhtemelen katalitik yanma prensibine göre çalışan sensörler ile ölçülebilir. Çünkü katalitik yanma prensibine göre çalışan detektörler her nevi yanıcı gaz veya buharı ölçebilmektedirler.

3.64 LPG DOLUM İSTASYONLARI LPG istasyonları ile ilgili kurallar TS11939 da verilmiş olup, bu standart Amerikan NFPA /ANSI 58-1998 den yararlanılarak hazırlanmıştır. ATEX yönetmelikleri yürürlükte olmasına rağmen hiç kimsenin aklına Direktif 94/9 ve 99/9 gelmemektedir. Muhtemelen sertifika alamayan yerli sanayi koruman için görmemezlikten gelinmektedir. LPG tanlarının emniyet mesafelerinden bahsetmiş idik. Deponun katodik koruma altına alınması istendiği gibi, alarm tertibatı ve gaz detektörü de istenmektedir. LPG dispenseri yanına yere yakın 10-20 cm yükseklikte gaz algılayıcı kurulması ve tehlike anlarında alarm vermesi ve aynı anda elektriği de kesmesi istenmektedir. İstasyonun belli yerlerine acil stop butonları konulması şarttır. Konumuz olmadığı için yangın güvenliğinden söz edilmeyecektir. LPG istasyonları ile benzin istasyonları yan yana kurulabilir mi? Bizce bunların teknik olarak yan yana olmaları doğru değildir. Bu konuda bir kısıtlama olup olmadığı tarafımızdan bilinmemekle beraber, çoğu uygulamanın tamamen ayrı istasyonlar şeklinde olduğu görülmektedir. LPG istasyonlarında topraklama benzin istasyonlarından çok daha önemlidir. Araçlar topraklamadan gaz aktarılması yasaktır. Ne var ki çoğu pompacı topraklamaya önem vermemekte, yüksek dirençli toprak hattı ve kablo bağlantıları yarı kopuk ve gevşek topraklama maşaları ile çalışmakta veya aracı hiç topraklamadan pompalamaya devam etmektedir. LPG istasyonları exproof yönünden düzgün tesis ediliyor mu? Çoğu meslektaşımız Amerikan condiut sistemine alışık olduklardı için, montajların hatalı olduğunu zannetmektedir. Bu gibi tesislerin genelinde hata yoktur, çünkü bir standarda uygun olarak tesis edilmek zorundadırlar. Hata, kablo bağlantısı, rekor veya condiut ise nipel, durdurucu ve uygun boru ve esnek spiral kullanımı gibi ince detaylarda görülmektedir. Bu gibi hataları anlamak için de konuyu çok iyi bilmek ve tecrübeli olmak gerekmektedir. Araç LPG dolum tesislerinin tehlikeli bölge tanımları TS 11939 da izah edilmekte olup, resim 3-11 de resmedilmiş ve aşağıda özetlenmiştir. DİSPENSER: Dispenserin içi ile yatayda 45 cm ve dikeyde de 120 cm etrafı ZON 0 olarak kabul edilir iken; yatayda 6 metre etrafı ile tepesinden 1 metre yüksekliği ZON 1 olarak kabul edilmektedir. Burada Zon 0 ve Zon 1 tariflerinde bir karışıklık var gibi gözükmektedir. Zon 0 olarak tarif edilen bölge Zon 1 ve Zon 1 olarak tarif edilen bölge de Zon 2 olmalıdır. Aksi halde dispenserin 45 cm yakınında hiçbir elektrik aleti yerleştirilemez. Oysa dispenserin hemen üzerinde aydınlatma ve elektrikli sayıcılar mevcuttur. Ayrıca yabanca uygulamalarda da dispenser etrafı Zon 1 olarak kabul edilmektedir. TANK: Tankın içi ZON 0 olarak izah edilirken, üzerindeki dolum ağzı ile emniyet valfı etrafı ZON 1 olarak kabul edilmekte fakat herhangi bir ölçü verilmemektedir. Yerine göre 1 metre alınmasında bir sakınca yoktur. Yer altı veya yer üstü tanklarının hemen yanında bir de pompa bulunmaktadır. LPG bağlantıları bu motor üzerinden geçmektedir ve bağlantı

noktalarında sıvı LPG nin sızma ihtimali vardır. Bu nedenle LPG pompası tehlikeli bölge 1 (zon 1) dedir ve exproof olmak zorundadır. Pompa ve tankın etrafı tel çit ile çevrilmektedir. TS 11939 da her hangi bir açıklama yok ise de tel çit içersi tehlike bölgesi zon 1 veya zon 2 olarak tanımlanmalıdır. Tel çit içersinde elektrik motorundan başka katodik koruma tertibatı bulunmaktadır. Motor yol vericisi tel çitin dışında temiz bir bölgededir. Katodik korumanın exproof olması gerekirken hiçbir tesiste exproof katodik koruma uygulanma maktadır. Ayrıca katodik koruma exproof dokümanlarında sıkca bahsedilen bir tehlike kaynağıdır ve exproof tesislerde zorunlu olmadıkça istenmemektedir. LPG tanklarında uygulanan galvanik katodik korumanın gerilimi 1,5-3.0 volt gibi gerilim açısında düşük bir değerdir ve tehlikesiz olarak da kabul edilebilir gibi gözükmekte ise de bazı hallerde akımın 10 Amperi aştığı da görülmektedir. 3.65 DEĞİŞİK ÖRNEKLER Aşağıda muhtelif zon ayrımı örnekleri bir fikir vermesi için alınmış olup, bunların hiç birinin benzin ve LPG istasyonlarında olduğu gibi kesin ve bağlayıcı yanı yoktur. Ülkeden ülkeye, kullanılan maddeden maddeye ve hatta firmadan firmaya değişebilmektedir.

Resim 3-13 verilen tanker ve dolum örneğinde, tankerin doldurma yaptığı noktada 1 metre çaplı bir hacim tehlike bölgesi 1 olarak kabul edilirken tankerin etrafı bölge 2 0larak alınmaktadır. Bunun pratik anlamı, tanker ile boşaltma yapılan yerin yakın civarında elektrikli alet bulundurulmaması ve tankerin statik elektriklenmeye karşı topraklanmasıdır. Resim 3-14 de bir akaryakıt pompa istasyonu örneği verilmiştir. Pompanın bulunduğu odanın belli bir seviyesi zon 1 olarak alınırken üst seviyesi zon 2 olarak alınmaktadır. Buradaki mesafeler pampa odasının havalandırma şekline ve pompalanan maddenin uçuculuğuna bağlıdır. Büyük akaryakıt depolama tesislerinde bu gibi ara pompalara sıkça rastlanmaktadır. Aşağıda parlayıcı ve patlayıcı madde depolamaları ile ilgili bazı örnekler verilmektedir. Buradaki veriler tamamen tavsiye niteliğindedir. Gerçek uygulama deponun havalandırmasına ve yapısına göre değişebilir. Kesin karar tehlikeli bölge tanımlaması yapan uzmana ait olmakla birlikte uygulamada pek farklılık yaşanmaz. Bu gibi görüşlere uluslar arası düzeyde uyulmaktadır. Basit gibi görülen bu gibi depolarda bazı emniyet kurallarına dikkat etmemek felaketle sonuçlanabilir.

Burada havalandırma IEC 60069-10 da izah edildiği gibi, patlayıcı ortam oluşmasını önleyecek düzeyde olmalı, çıkan buhar dışarı atılmalıdır. Ayrıca havalandırmanın şekline dikkat edilmelidir. Tiner buharı alta çöktüğü için havalandırma üstten alta doğru yapılmaktadır. Böyle bir deponun üstünde baca gibi bir açıklık olmasının teknik anlamda faydası yoktur. Tiner veya benzeri madde kapalı damacana veya kutularda olmalarına rağmen deponun yerden1 m yüksekliği tehlikeli bölge 2 olarak kabul edilmektedir Aynı madde açık havada depolanır ise 5 metre çapında ve yerden 1 metre yükseklikteki bir alan tehlikeli bölge 2 olarak kabul edilmektedir. Resim 3-17 de bir LPG tüp depolama örneği ile vana örnekleri görülmektedir. Gaz tüpleri kapalı depoda iseler deponun tamamı zon 2 olarak kabul edilmektedir. Tabii ki deponun havalandırması olmalıdır. Havalandırması bulunmayan yerlere tüp konulmaz. En doğrusu tüp dağıtıcılarında görüldüğü bu gibi LPG tüplerinin açık havada depolanmasıdır. Gaz veya akaryakıt boru eki veya vanalarının 1 m etrafı tehlikeli bölge 2 olarak kabul edilmektedir. Borular kapalı odalardan geçiyorlar ise uygun havalandırması olmak zorundadır. Bu örneğe çok sık rastlanmakta ve bazı hallerde vananın 1 metre etrafı bölge 1 olarak da kabul edilmektedir. Bu karar iş yerinin veya değerlendirmeyi yapan uzmanın borudaki maddeyi ve

işletmedeki çalışma yoğunluğunu dikkate alarak verilmesi gerekir. Bölge 1 de kullanılan aletler daha pahallıdır ve çok daha itinalı çalışılması gerekmektedir. Patlayıcı maddenin dibe çöktüğü ortamlarda sıkça rastlanan bir hata da tavandaki aydınlatma armatürlerinin exproof seçilmiş olmasıdır. Halbuki tehlikeli bölge analizinde tavan temiz bölge olarak gözükmektedir. Örneğin tiner ve boya maddesi depolayan bir ambarda aydınlatma anahtarlarının exproof olması normal iken, tavandaki armatürün exproof olması biraz lüks gözükmektedir. Yalnız bazı depolarda raflar halinde tavana kadar istifleme yapılmaktadır. Bu gibi yerlerde tavandaki armatürün exproof olması normaldir. Ayrıca depolanan patlayıcı madde basınç altında ise ve herhangi bir neden ile delinir veya vanasına donulduğunda patlayıcı maddenin tavana kadar fışkırma ihtimali var ise, bu durumda tehlikeli bölge kapsama çok daha geniştir ve ister istemez deponun tavanındaki aydınlatma armatürlerinin exproof olması gerekir. Depoda basınç altında yanıcı parlayıcı ve patlayıcı madde var ise tehlikeli bölge analizi farklı olur ve yukarıdaki resimlerdeki gibi yerden 1 metre mesafenin tehlikeli bölge olarak alınması yanlıştır. Bu gibi durumlarda depolamanın açık havada yapılması tavsiye edilir. Kapalı mekanda ise deponun tamamı tehlike bölgesi 1 veya 2 olarak alınır. 1 ve 2 arası karar havalandırmaya ve havalandırmanın hızına bağlıdır. Her ne kadar IEC 60079-10 ince hesaplar ön görüyor ise de hiçbir uzman fazla ince eleyip sık dokumaz, emniyetli tarafta kalmak adına basınçlı tüp depolanan bir depoyu komple zone 1 olarak alır. Resim 3-17 deki gibi zon 2 almayabilir.