SÜMEYYA DALCI YÜKSEK LİSANS TEZİ

KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TEKSTİL MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI MAKİNE HALISI ÜRETİM PARAMETRELERİNİN HALI PERFORMANSINA OLAN ETKİLERİNİN ARAŞTIRILMASI YÜKSEK LİSANS TEZİ KAHRAMANMARAŞ EYLÜL-2006

KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TEKSTİL MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI MAKİNE HALISI ÜRETİM PARAMETRELERİNİN HALI PERFORMANSINA OLAN ETKİLERİNİN ARAŞTIRILMASI YÜKSEK LİSANS TEZİ Kod No: Bu Tez 14/09/2006 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oy Birliği ile Kabul Edilmiştir. Yrd.Doç.Dr. Yasemin Korkmaz Yrd.Doç.Dr. Remzi Gemci Doç.Dr. İsmail Karacan Danışman Üye Üye Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. Prof.Dr. Özden GÖRÜCÜ Enstitü Müdürü Bu çalışma Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Yönetim Birimi Tarafından Desteklenmiştir. Proje No:2005/2-5 Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER Sayfa İÇİNDEKİLER...I ÖZET...III ABSTRACT... IV ÖNSÖZ...V ÇİZELGELER DİZİNİ... VI ŞEKİLLER DİZİNİ...VII EK ÇİZELGELER DİZİNİ... IX 1. GİRİŞ...1 1.1. Halıcılığın Dünyadaki Gelişimi...1 1.2. Halıcılığın Türkiye deki Gelişimi...3 1.3. Halıların Sınıflandırılması...6 1.3.1. El Halısı...7 1.3.1.1. Türk (Gördes) Düğümü...8 1.3.1.2. Sine (İran) Düğümü...9 1.3.1.3. Tek Çözgü Düğümü...9 1.3.1.4. Çift Düğümler...9 1.3.2. Makine halıları...10 1.3.2.1. Wilton Halıları...10 1.3.2.1.1. Tel Çubuklu Wilton Tipi Halılar (Şişli Brüksel Halısı)...10 1.3.2.1.2. Çift Kat Yüz Yüze Wilton Tipi Halılar...12 1.3.2.2. Axminster Halıları...13 1.3.2.2.1. Tığlı (Gripper) Axminster Halıları...13 1.3.2.2.2. Makaralı (Spool) Axminster Halıları...14 1.3.2.2.3. Makaralı Tığlı Axminster Halıları...15 1.3.2.2.4. Şenil (Chenille) Axminster Halıları...16 1.3.2.3. Tufting Halıları...16 1.3.2.4. İğne ile Keçeleştirilmiş (Nonwoven) Halıları...18 1.3.2.5. Örme Halılar...18 1.3.2.5.1. Raschel Örme Halısı...18 1.3.2.5.2. Tülbent Raschel Yöntemi...19 1.3.2.6. Yapıştırma Halılar...19 1.3.2.7. Flok Halı...20 1.4. Halıda Kaliteye Etki Eden Faktörler...20 1.5. Çalışmanın Amacı...22 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR...24 3. MATERYAL VE METOT...30 3.1. Materyal...30 3.2. Metod...30 3.2.1. Halı Hav İplikleri Üzerinde Yapılan Çalışmalar...30 3.2.2. Halının Fiziksel ve Yapısal Özelliklerinin Saptanması...31 3.2.2.1. İlme Sıklığı...31 3.2.2.2. Hav Yüksekliği...31 3.2.2.3. Hav Kalınlığı...32 3.2.2.4. Halı Kalınlığı...33 3.2.2.5. Toplam Halı Ağırlığı...33 3.2.2.6. Yüzey Hav Ağırlığı...33 I

İÇİNDEKİLER 3.2.2.7. Toplam Hav Ağırlığı...34 3.2.2.8. Yüzey Hav Yoğunluğu...34 3.2.3. Kullanım ve Performans Özellikleri...34 3.2.3.1. İlmek Çıkarma Kuvveti Tayini...35 3.2.3.2. Görünümü Muhafaza Etme Derecesinin Tayini...35 3.2.3.3. Boncuklanma Testi...36 3.2.3.4. Dinamik Yük Altında Kalınlık Azalması Tayini...37 3.2.3.5. Kısa Süreli Statik Yüklemeden Sonra Kalınlık Azalması Tayini...37 3.2.3.6. Uzun Süreli Statik Yüklemeden Sonra Kalınlık Kaybının Tayini...38 4. BULGULAR VE TARTIŞMA...39 4.1. Halı Hav İplikleri...39 4.2. Halının Fiziksel ve Yapısal Özellikleri...39 4.2.1. İlme Sıklığı...39 4.2.2. Hav Yüksekliği, Hav Kalınlığı ve Halı Kalınlığı...40 4.2.3. Toplam Halı Ağırlığı, Yüzey Hav Ağırlığı ve Toplam Hav Ağırlığı...41 4.2.4. Yüzey Hav Yoğunluğu...42 4.3. Kullanım ve Performans Özellikleri...43 4.3.1. İlmek Çıkarma Kuvveti...43 4.3.2. Görünümü Muhafaza Etme Derecesi...45 4.3.3. Boncuklanma...47 4.3.4. Dinamik Yük Altında Kalınlık Azalması...48 4.3.5. Kısa Süreli Statik Yüklemeden Sonra Kalınlık Azalması...50 4.3.6. Uzun Süreli Statik Yüklemeden Sonra Kalınlık Azalması...55 5. SONUÇ VE ÖNERİLER...61 KAYNAKLAR...63 EKLER...67 ÖZGEÇMİŞ...72 II

ÖZET KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TEKSTİL MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ ÖZET MAKİNE HALISI ÜRETİM PARAMETRELERİNİN HALI PERFORMANSINA OLAN ETKİLERİNİN ARAŞTIRILMASI DANIŞMAN: Yrd. Doç. Dr. Yasemin KORKMAZ Yıl: 2006 Sayfa: 72 Jüri: Yrd. Doç. Dr. Yasemin KORKMAZ Yrd. Doç. Dr. Remzi GEMCİ Doç. Dr. İsmail KARACAN Bu çalışmada halı üretim parametrelerinin halı performansına olan etkileri araştırılmıştır. Çalışmada akrilik ve polipropilen ipliklerinden oluşan, iki farklı hav sıklığı ve dört farklı hav yüksekliğine sahip toplam 16 farklı halı numunesi test edilmiştir. Halı numunelerine ilmek mukavemeti, görünüm korunması, boncuklanma, dinamik yük altında kalınlık kaybı, uzun ve kısa süreli statik yük altında kalınlık kaybı testleri yapılarak halıların göstermiş olduğu davranışlar analiz edilmiştir. Yapılan testler neticesinde akrilik halı numunelerinin, polipropilen halı numunelerine göre daha yüksek ilmek çıkarma mukavemetine sahip oldukları ve görünüm korunmasının daha iyi olduğu tespit edilmiştir. Seçilen bütün halı numunelerinin dayanımının çok iyi olduğu gözlemlenmiş ve tüylenme veya boncuklanma tespit edilmemiştir. Kısa ve uzun süreli statik yük testi sonrasında polipropilen halı numunelerinin akrilik halı numunelerinden daha fazla inceldiği, fakat polipropilen halıların daha iyi yaylanma göstermesinden dolayı ilk kalınlıklarına dönme oranının daha fazla olduğu görülmüştür. Halı performansının arttırılması için hav materyalinin cinsi, hav sıklığı ve hav yüksekliğinin iyi tayin edilmesi gerekmektedir. Anahtar Kelimeler: Halı dokuma, halının fiziksel özellikleri, performansı, hav, görünüm, dinamik yük, statik yük, kalınlık kaybı III

ABSTRACT UNIVERSITY OF KAHRAMANMARAŞ SÜTCÜ İMAM INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES DEPARTMENT OF TEXTILE ENGINEERING MSc THESIS ABSTRACT A RESEARCH FOR EVALUATING EFFECTS OF CARPET PRODUCTION PARAMETERS ON CARPET PERFORMANCE SUPERVISOR: Assistant Prof. Dr. Yasemin KORKMAZ YEAR: 2006 PAGES: 72 Jury: Assistant Prof. Dr. Yasemin KORKMAZ Assistant Prof. Dr. Remzi GEMCI Associate Prof. İsmail KARACAN In this study, we had investigated effects of carpet production parameters on carpet performance. Test carpet samples which have acrylic and polypropylene piles were chosen, because these two fibers are the most popular materials in carpet yarn industry in Turkey. We used 16 carpet samples which have two different pile density, four different pile heights. Experiments of tuft withdrawal strength, appearance, pilling, losses of thickness under dynamic loading, loss of thickness in short and long term under static loading were done. These test results showed that acrylic carpet samples had better tuft withdrawal strength than polypropylene carpet samples, and also acrylic carpet samples have satisfactory appearance. After short and long term static loading, polypropylene carpet samples became thinner than acrylic carpet samples, but polypropylene recovered to their first thickness more quickly than acrylic carpet samples, because of their good resilience ability. To improve carpet performance, it is recommended to be careful about selecting pile material, determining pile density and pile thickness. Key Words: Carpet weaving, physical of properties of carpet, pile, appearance, dynamic loading, static loading, thickness loss IV

ÖNSÖZ ÖNSÖZ Teknolojinin gelişmesiyle yaşam standartlarının çok hızlı bir şekilde arttığı ve insanlarının bilinçlenmesiyle talepleri sürekli değiştiği bir dünyada yaşamaktayız. İnsanlar sınırlı ihtiyaçlarının olduğu devirden kaliteli, amacına uygun, sağlığına ve çevreye zararı olmayan ürünleri tercih etmeye başlamışlardır. Bilgi teknolojisinin gelişiminin hızlı bir şekilde yaşandığı şu devirde rekabet olayı çok fazla artmıştır. Artık uygun maliyete en iyi kalite anlayışı yaşanmaktadır. Kaliteye ulaşmak için yapılan araştırmalar önem kazanmıştır. Tüm tekstil ürünlerinde olduğu gibi kalite parametresi halılarda da aranmaktadır. İnsanların kullandığı ürünlerde konfor ve kalite istekleri dolayısıyla rekabet etmek için kaliteli üretmek zorundasınız. Bu çalışmada halı kalitelerini belirlenmesi için yapılmıştır. Çalışmamda kullanılan halı numunelerinin temin ve deneysel çalışmamda yardımcı olan Yasin Kaplan Halı fabrikası işletme müdürü Mutlu Dalcı ya, deneysel çalışmalarımda yardımcı olan TÜBİTAK Bursa Test ve Analiz Laboratuarı personeline ve Matesa Tekstil personeline, bana her türlü konuda yardımcı olan danışmam hocam Yrd. Doç. Dr. Yasemin Korkmaz a ve Sencer Koçer e teşekkürlerimi sunarım. Sayın jüri üyelerim Yrd. Doç. Dr. Remzi Gemci ye ve Doç. Dr. İsmail Karacan beye teşekkürlerimi sunarım. Eylül 2006 KAHRAMANMARAŞ V

ÇİZELGELER DİZİNİ ÇİZELGELER DİZİNİ Sayfa Çizelge 1.1. 1996 ve 2002 yılları arasında dünya genelinde halı üretim miktarları (Carpet and Rug Institute, 2002)...3 Çizelge 1.2. 1996 ve 2002 yılları arasında dünya genelinde halı ticareti (Carpet and Rug Institute, 2002)...3 Çizelge 1.3. Türkiye Halı Üretimi (DPT, 2004)...5 Çizelge 1.4. Yıllar itibariyle tekstil ürünleri ihracatı ve ithalatı içerisinde halılar ve diğer yer kaplamalarının payı (TÜİK, 2006)...5 Çizelge 1.5. Türkiye nin 2005 yılı makine halısı ve el halısı ihracatı dağılımı. (İTKİB, 2006)...6 Çizelge 1.6. Lif materyalinin yer döşeme alanındaki özel istemlere karşı uygunluğu (NINOV, H-ENKA; Göktepe, 1992b)...22 Çizelge 2.1. Halı Tiplerine göre halı görünüm parametrelerin önemi (Wood, 1993)..25 Çizelge 4.1. Halıların ilmek sıklıkları...40 Çizelge 4.2. Halı numunelerinin hav yüksekliği, hav kalınlığı ve halı kalınlığı değerleri...40 Çizelge 4.3. Halı numunelerinin toplam halı ağırlığı, yüzey hav ağırlığı ve toplam hav ağırlığı değerleri...41 Çizelge 4.4. Halı numunelerinin yüzey hav yoğunluğu...42 Çizelge 4.5. İlmek çıkarma mukavemetinin ANOVA sonuçları...43 Çizelge 4.6. Halı numunelerinin ilmek dayanımı...43 Çizelge 4.7. Halılarda kullanım özellikleri (TS 11988, 1996)...45 Çizelge 4.8. Halı numunelerinin boncuklanma dereceleri...47 Çizelge 4.9. 156 kpa statik yük altında kısa süreli kalınlık kaybı deneyinin ANOVA sonuçları...51 Çizelge 4.10. 156 kpa statik yük altında uzun süreli kalınlık kaybı deneyinin ANOVA sonuçları...55 VI

ŞEKİLLER DİZİNİ ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa Şekil 1.1. Halının temel birimleri (Dereli, Görür ve Uslu, 2004)...1 Şekil 1.2. Türk (Gördes) Düğümü (TS 2892, 1992)...8 Şekil 1.3. Sine (İran) Düğümü (TS 2892, 1992)...9 Şekil 1.4. Tek Çözgü Düğümü (TS 2892, 1992)...9 Şekil 1.5. Çift Düğümüler (TS 2892, 1992)...10 Şekil 1.6. İlme telleri; yukarıdaki yuvarlak tel halka ilmeli halılar için, alttaki üzerinde bıçak bulunan kesik havlı halılar için (Robinson, Wools of New Zealand)..11 Şekil 1.7. Kesik havlı ve halkalı havlı telli düz dokunmuş iki atkılı halının çözgü kesiti (TS 5627, 1996)...11 Şekil 1.8. İki atkılı Brüksel halı dokuma yapısı (Wools of New Zealand)...11 Şekil 1.9. Beş renkli üç atkılı halının dokuma yapısı (Wools of New Zealand)...11 Şekil 1.10. Jakarlı telli tezgâhın mekanizması (Robinson, Wools of New Zealand)...12 Şekil 1.11. Yüz yüze dokunmuş havlı halı çözgü kesiti (TS 5627, 1996)...12 Şekil 1.12. Axminster halı yapısı (Cholleton)...13 Şekil 1.13. Tığlı (gripper) axminster halı çözgü kesiti (TS 5627, 1996)...14 Şekil 1.14. Tığlı (gripper) axminster tezgâhının hav ipliğinin oluşumu (Wools of New Zealand)...14 Şekil 1.15. Makaralı (Spool) axminster halı çözgü kesiti (TS 5627, 1996)...15 Şekil 1.16. Makaralı (Spool) axminster halı tezgâhı (Cholleton)...15 Şekil 1.17. Makaralı Tığlı Axminster halılarında ilmek oluşumu (transferi) (Wools of New Zealand)...16 Şekil 1.18. Şenil (Chenille) axminster halısı çözgü kesiti (TS 5627, 1996)...16 Şekil 1.19. Tufting halı yapısının boyuna kesiti (TS 5627, 1996)...16 Şekil 1.20. Tufting halı makinesi (Cobble Tufting machine)...17 Şekil 1.21. Tufting halı oluşum prensibi (Wools of New Zealand)...17 Şekil 1.22. İğne ile keçeleştirilmiş halı üretim prensibi (Göktepe, 1992a)...18 Şekil 1.23. Raschel (çözgü örgülü) halının boyuna kesiti (TS 5627, 1996)...18 Şekil 1.24. Raschel (çözgü örgülü) halı üretim prensibi (Göktepe, 1992a)...19 Şekil 1.25. Yapıştırma yöntemiyle halı üretim şekilleri (Wools of New Zealand)...19 Şekil 1.26. Flok halı üretim şekli (Göktepe, 1992a)...20 Şekil 3.1. I.W.S. Carpet Pile Height Gauges (SDL Atlas Katalogu, 2004)...31 Şekil 3.2. Hav yüksekliği ölçümü...31 Şekil 3.3. Hav kalınlığı ölçümü...32 Şekil 3.4. SDL Atlas Taşınabilir Kalınlık Ölçüm Cihazı (SDL Atlas Katalogu, 2004)32 Şekil 3.5. Dijital Kalınlık Ölçüm Çihazı (SDL Atlas Katalogu, 2004)...33 Şekil 3.6. Wira Tuft Withdrawal Tensometer (SDL Atlas Katalogu, 1991)...35 Şekil 3.7. Courtauld Tetrapod Walker (SDL Atlas Katalogu, 2004)...36 Şekil 3.8. Pilfuz Döşeme Test Cihazı (SDL Atlas Katalogu, 2004)...37 Şekil 3.9. Wira Dynamic Loading Machine (SDL Atlas Katalogu, 1991)...37 Şekil 3.10. 0 mm - 25mm aralığında 0.01mm hassasiyetli kalınlık ölçümü için kullanılan mikroner aleti...38 Şekil 3.11. Halı numunesine basıncın uygulanma şekli...38 Şekil 4.1. Halı numunelerinin ilmek çıkarma mukavemeti (Kgf)...44 Şekil 4.2. Akrilik halının tetrapod sonrası görünüm dereceleri...46 Şekil 4.3. Polipropilen halının tetrapod sonrası görünüm dereceleri...46 VII

ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 4.4. Akrilik halıların 1600 ilmek / dm 2 de dinamik yük altında % kalınlık kayıpları...48 Şekil 4.5. Akrilik halıların 2400 ilmek / dm 2 de dinamik yük altında % kalınlık kayıpları...49 Şekil 4.6. Polipropilen halıların 1600 ilmek / dm 2 de dinamik yük altında % kalınlık kayıpları...49 Şekil 4.7. Polipropilen halıların 2400 ilmek / dm 2 de dinamik yük altında % kalınlık kayıpları...50 Şekil 4.8. Akrilik halının kısa süreli statik yük için hav yaylanması...52 Şekil 4.9. Polipropilen halının kısa süreli statik yük için hav yaylanması...52 Şekil 4.10. Akrilik halının kısa süreli statik yük için % kalınlık kayıpları...53 Şekil 4.11. Polipropilen halının kısa süreli statik yük için % kalınlık kayıpları...54 Şekil 4.12. Akrilik halının uzun süreli statik yük için hav yaylanması...56 Şekil 4.13. Polipropilen halının uzun süreli statik yük için hav yaylanması...57 Şekil 4.14. Akrilik halının uzun süreli statik yük için % kalınlık kayıpları...58 Şekil 4.15. Polipropilen halının uzun süreli statik yük için % kalınlık kayıpları...59 VIII

EK ÇİZELGELER DİZİNİ EK ÇİZELGELER DİZİNİ Sayfa Ek Çizelge 1. Halı numunelerinin Tetrapot test sonuçları...67 Ek Çizelge 2. Halı numunelerinin dinamik yük altında kalınlık kaybı mm olarak değerleri...67 Ek Çizelge 3. Halı numunelerinin dinamik yük altında kalınlık kaybı % olarak...68 Ek Çizelge 4. 156 kpa basınçta kısa süreli statik yük altında kalınlık azalması...68 Ek Çizelge 5. 156 kpa basınçta kısa süreli statik yük altında kalınlık kaybı mm ve % olarak...69 Ek Çizelge 6. 156 kpa basınçta uzun süreli statik yük altında kalınlık azalması...70 Ek Çizelge 7. 156 kpa basınçta uzun süreli statik yük altında kalınlık kaybı mm ve % olarak...71 IX

GİRİŞ 1. GİRİŞ Halı, tekstil materyali kullanılarak dokunan ve genelde zemin kaplaması olarak işlev gören kısa ve sık tüylü, düz veya desenli kalın yaygıya denmektedir (Türk Dil Kurumu, Erdoğan, 2001). Halı; çözgü (arış) iplikleri üstüne desen ipliği ile değişik şekillerde sabitlenerek aralarından atkı (argaç) ipliği geçirilerek sıkıştırılan aynı yükseklikte veya yer yer farklı yüksekliklerde kabartmalı olarak kesilmiş havlı veya bukleli yüzü olan bir tekstil yer döşemesidir (Dereli, Görür ve Uslu, 2004). Şekil 1.1. Halının temel birimleri (Dereli, Görür ve Uslu, 2004) Halılar, el halısı ve makine halısı olmak üzere iki şekilde sınıflandırılabilmektedir. El halısı, dike yakın konumda çözgü ipliklerinden oluşan gergin tezgâhta desen oluşturmak üzere çözgü ipliklerine sırasıyla hav ipliklerinin çeşitli şekillerde düğümlenerek kirkit yardımıyla dokunun sıkıştırılmasıyla oluşmaktadır (Göktepe, 1992a; Erdoğan, 2001). Makine halısı, el halılarındaki yapıya benzer dokunun makine ile oluşturulmuş şeklidir. Makine halılarda ilmekler çözgüye düğümlenmezler ancak sıkıştırılırlar. Havların uçları kesilmezse bukle halı, kesilirse velur halı adını almaktadır. Ayrıca günümüzde, iğneleme, tufting, yapıştırma, flok ve örme yöntemleriyle de tekstil yer döşemesi elde edilmektedir (Göktepe, 1992a; Erdoğan, 2001). 1.1. Halıcılığın Dünyadaki Gelişimi Halıcılığın kökeni milattan önceki yüzyıllara dayanan dokumacılık sanatının bir dalıdır (Göktepe, 1991). Kaba dokumalarda çözgü ipliklerine, uçları dışarı sarkan renkli yün ve tiftiklerin düğümlenmesiyle hayvan postlarının taklit edilerek zamanla asıl halı yapısının geliştiği düşünülmektedir (Erkesim, 1995). Bugüne kadar varlığı bilinen en eski halı parçası milattan önce beşinci yüzyıla ait olan İskit halısı Rudenko adlı bir Rus arkeolog tarafından Altay dağlarında Pazirik mevkiinde bulunmuştur (Robinson, 1966; Kırtay, 1981). Bu halı, halıcılığın kökeninin Orta Asya olduğunu ve dünyaya Türk kavimleri tarafından yayıldığını göstermektedir. Halı kelimesi, eski zamanlarda geline verilen bu eşyanın uzun ömürlü kalıcı olsun manasındaki "kalın" ve "kalı" kelimelerinden türeyerek dilimize yerleşmiştir. İran, Türkistan, Buhara ve diğer Türk illerinde de halı için "kalın" ve "kalı" kelimeleri kullanılmıştır. Halıcılık 1

GİRİŞ Anadolu ya Selçuk Türkleri tarafından girmiştir ve gelişmiştir. Anadolu ya 1271 yılında gelen Venedikli Marco Polo seyahat namesinde dünyanın en iyi ve güzel halılarının Anadolu da Selçuklular tarafından dokunmuş olduğunu ve Selçuklu halılarının üstün özelliklerinden bahsetmiştir. Selçuklu halılarının batıda Avrupa limanlarına, doğuda Hindistan ve Çin e, güneyde Mısır a ihraç edildiklerini gösteren belgeler bulunmaktadır. Milattan sonra 711 yıllarında Müslümanların İspanya yı ele geçirmesiyle dokumacılık Batı Avrupa ya yayılmıştır. 15. yüzyıl -17. yüzyılları arasıda İran ve Memluk sanatı ile ilişkilerinin etkisinden dolayı Türk halıcığı sanat bakımından en parlak devirlerini yaşamıştır. 19. yüzyıldan itibaren Türk halıcılına olan taleplerde yabancıların zevkleri ve isteklerinin desenlere müdahalesinden dolayı desenlerin karışmasıyla batı Anadolu da halıcılığı özünden ayrılmaya başlamıştır fakat iç bölgelerde ise halıcılık bir halk sanatı olarak zamanımıza kadar gelmiştir (Davaslığil, 1976; Kırtay, 1981; Erkesim, 1995; Erdoğan, 2001). İstanbul un fethinden sonra İtalya ve Güney Fransa ya giden dokumacı ve halı ustaları 16. yüzyılda Güney Fransa da Türk düğüm tekniğiyle "Aubuson" ve "Savonnerie" isimleriyle üretilmeye başlanmıştır. 1539 yılında Avrupa da dikey el tezgâhında ilk halı dokunmuştur. 1604 yılında Paris te Pierre du Pont ilk yatay yarı otomatik halı tezgâhında dokumayı gerçekleştirmiştir (Kırtay, 1981; Erdoğan, 2001). 1655 yılında bir halı farikası İngiltere nin güneyindeki Wilton kentinde kurulmuştur. Bu halılara da şehrin adı verilerek Wilton halıları olarak üretilmiştir. Wilton daki sanatkârlara, Jemaula ve Dufossy adlı iki dokumacı Brüksel tipi ayak pedallı yatay tezgâhta halı dokumacılığını öğretmişlerdir ve ilk Brüksel halı tezgâhı 1749 yılında yapılmıştır. Dufossy, Brüksel tipi halıların hav oluşumunu sağlayan tığların ucuna bıçak yerleştirerek ilk kesik havlı halı üretimini gerçekleştirmiştir. Daha sonra bu halılar Wilton tipi olarak isimlendirilmiştir (Kırtay, 1981; Erdoğan, 2001). 1801 yıllarında Fransa da Josep Maria Jacuard jakar tezgâhlarını geliştirmiştir ve beş renkli halı imalatını gerçekleştirmiştir. İskoçya da 1830 yıllarında James Templeton ve William Quinley iki kademeli bir yöntemle Chenille Axminster halısını dokumuşlardı. 1831 yılında Richard Whytock, hav ipliklerine baskı yaparak Tapestry halı dokumasını geliştirmiştir (Kırtay, 1981). Mekanik halı tezgâhı, el ile tahrik edilmeyen power loom olarak tanınanı Collier ve Crossley nin çalışmalarıyla geliştirilmiştir. Yaklaşık 1854 yıllarında Tapestry halıları dokunmaktadır. Fakat tam bir power loom olarak halı tezgâhı ilk kez Amerikalı E. P. Bigelow tarafından 1840 1845 yıllarında Brüksel tipi tezgâhlarda kullanılmıştır. Bundan sonraki teknik olarak büyük bir ilerleme 1876 yılında Newyork lu Alexander Smith ve H. Sikinner tarafından Moket veya Royal Axminster tezgâhını icat etmişlerdir. Axminster da dokunan halılar Axminster halısı olarak isimlendirilmiştir. Böylece halı desenlerinde çok sayıda renk makaralara sırasıyla sarılarak elde edilebilmiştir. Bu makaralı sisteme Spool Axminster ismi verilmiştir. 1878 yılında Spool Axminster tezgâhı Amerika dan İngiltere ye Tomkinson ve Adam Kidderminster tarafından taşınmıştır. 1890 yıllarında Kidderminster tezgâha jakar mekanizması uygulayarak Gripper Axminster tezgâhını geliştirmiştir. Daha sonraları Spool Axminster ve Gripper Axminster sistemleri birleştirilerek Spool-Gripper Axminster sistemi oluşturulmuştur. 1930 yılında elektrik enerjisinin bulunmasıyla buharlı sistemdeki toplu tahrik edilmesinden bireysel 2

GİRİŞ tahrik ve makine hareketine geçilmiştir (Davaslığil, 1976; Kırtay, 1981; Erkesim, 1995; Erdoğan, 2001). 20. yüzyılın başlarında tufting halı üretimi Caterina Evans isimli Amerikalı bir köylü kızının farklı renkte iplikler kullanarak yatak örtüsü yapmasıyla başlamıştır. İlk iğneli tufting makinesi 1924 yılında yapılmıştır. 1930 da tufting halı dokumacılığı mekanize olan yöntem ABD nin güney eyaletlerinde hızla yayılmıştır. 1950 den sonra halıcılık sektörüne iyice yerleşen tufting yöntemi bugünde gelişimine devam etmektedir. Daha sonraki yıllarda ise yapıştırma halıların tekniği bulunmuştur. Nonwoven (iğne ile keçeleştirme) ve örme (raschel) yöntemleri bulunmuş ve geliştirilmiştir (Kırtay, 1981; Erdoğan, 2001). Son dönemlerdeki halı üretim miktarına bakıldığında da tufting halıların üretim yönünden dokuma halıların ve diğer türlerin çok önünde olduğu görülmektedir. Aşağıda ilgili tablolarda da görüldüğü üzere dünya genelinde tufting halı üretiminin toplam üretimdeki payının 2002 yılı itibari ile %88 gibi bir rakama ulaştığı görülüyor. Geriye kalan % 12 lik kısmın %4 ünü dokuma halıları ve %8 ini ise diğer halı türleri oluşturmaktadır. Çizelge 1.1. 1996 ve 2002 yılları arasında dünya genelinde halı üretim miktarları (Carpet and Rug Institute, 2002) m 2 (x 1000) 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Tufting Halı 1 234 950 1 257 267 1 376 700 1 404 413 1 436 770 1 374 213 1 399 761 Dokuma Halı 18 184 22 102 29 609 29 436 46 496 65 971 67 274 Diğerleri 106 586 111 190 119 398 143 579 137 814 110 429 115 126 Toplam 1 359 720 1 390 559 1 525 708 1 577 428 1 621 079 1 550 613 1 582 161 Aynı şekilde 1996 ve 2002 yılları arasında dünya genelindeki halı ticareti rakamlarına bakıldığında doğal olarak yukarıdaki üretim tablosuna paralel bir yapı ortaya çıkmaktadır. Yine 2002 yılı değerlerine bakacak olursak tufting halıların toplam halı ticareti içerisindeki payının %91 olduğunu görürüz. Geriye kalan kısmı ise dokuma halıları %5 ve diğer tipler %4 olarak paylaşmaktadır. Çizelge 1.2. 1996 ve 2002 yılları arasında dünya genelinde halı ticareti (Carpet and Rug Institute, 2002) Dolar (x 1000) 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Tufting 9 430 608 9 494 106 10 106 785 10 705 280 10 996 403 11 104 697 11 168 164 Dokuma 289 875 346 687 425 608 444 099 464 482 645 601 610 528 Diğerleri 427 742 423 123 530 375 548 265 522 268 425 210 397 295 Toplam 10 148 225 10 263 916 11 062 768 11 690 250 11 983 153 12 175 987 12 175 508 1.2. Halıcılığın Türkiye deki Gelişimi Anadolu ya halıcılık 13. yüzyılda Selçuklularla gelmiştir. Doğu kısımda başlayan halıcılık sanatının zamanla batıdaki şehir ve kasabalara kadar yayıldığı tahmin 3

GİRİŞ edilmektedir. 13. ve 14. yüzyılda Selçuklu halıcılığı en parlak devrini yaşamıştır. Anadolu ya 1271 yılında gelen Venedikli Marco Polo seyahat namesinde dünyanın en iyi ve güzel halılarının Anadolu da Selçuklular tarafından yapıldığını ve Selçuklu halılarının üstün özelliklerinden bahsederek önemli merkezler olarak Konya, Sivas ve Kayseri yi göstermiştir. 16, 17 ve 18. yüzyılda Osmanlı halıcığının en parlak dönemleri yaşanmıştır. Osmanlı halıcılığında geçiş dönemi olan 15. yüzyılın en önemli devirlerden biri olduğu belirtilmektedir. 18. yüzyılda en üst seviyesine ulaşan Osmanlı halıcılığının önemli merkezleri; Konya, Uşak, Bergama, Gördes, Kula olmuştur. En iyi Gördes halıları 1500 1700 yılları arasında dokunmuştur. Hereke ve Isparta da halıcılık sektörü 19. yüzyıl sonlarında başlamıştır (Kırtay, 1981; Berkalp, 1997). Türkiye, I. Dünya Savaşının sonuna kadar dünya halı ticaretinin önemli kavşak noktalarından biri olmayı başarmıştır. Fakat 1929 Ekonomik Buhranı ve makineleşmenin etkisiyle halıcılıkta önemli duraklamalar görülmüştür. Halıcılık sektörünün tamamen ticari zihniyete dönüşen kısımlarında, Avrupa ve Amerikalı bazı firmaların istekleri doğrultusunda üretim yapılmasıyla özlerinden uzaklaşmışlardır. 1932 yılından sonra yavaş bir gelişme yaşanmış fakat II. Dünya Savaşıyla yeniden duraklama sürecine girmiştir. 1945 yılından itibaren iç piyasa yönelik olarak gelişmeler yaşanmıştır. İnsanların yaşam seviyelerinin artmasıyla ihtiyaçlarda artmıştır ve bu gereksinimi karşılayamayan el halısına makine halısı destek vermiştir. 1953 yılında ilk makine halı fabrikası Türkiye de Osman Sezik tarafından İzmir de kurulmuştur. Başlarda el halıcılığını baltalayacağı için istenmeyen makine halıcılığı ancak 1970 yılında sonra gelişmeye başlamıştır. 1965 yılında 54 152 m 2 olan dokuma tipi makine halısı üretimi 1970 yılında 272427 m 2 ye ulaşmıştır. 1975 yılında 1435000 m 2 lik üretim yapılırken 1980 yılında 4254000 m 2 ye olarak gerçekleşmiştir. Dokuma tipi makine halılarının üretimi 1985 yılında 9190000 m 2, 1990 yılında 26030000 m 2 ye ulaşmıştır. 1996 yılında 30000000 m 2 lik dokuma tipi makine halısının üretiminin yapılamasından sonra düşüş olmaya başlamıştır ve 2000 yılındaki tahmini makine halısı üretimi 16600000 m 2 olarak gerçekleştirilmiştir (Kırtay, 1981; Berkalp, 1997; Erdoğan, 2001). Uzun yıllar makine halısı üreten firmaların tam kapasitelerini kullanamadıkları görülmüştür. Bunun nedenlerinden biride ihracatta beklenen gelişmenin bir türlü gerçekleştirilememiş olmasıdır. Dolayısı ile verimlilik yönünden beklenen katkıyı gerçekleştiremeyen bu sektör gerekli desteği yatırım teşvik programlarından zamanla alamamaya başlamıştır. 80 li yıllarda ise ülkemizdeki çoğu sektörde olduğu gibi halı sektöründe de bir patlama yaşanmıştır. Örneğin sadece 1979 ve 1984 yılları arasında ülkemizdeki halı üretiminin %82 lik bir artışla çok önemli bir gelişme gösterdiği kayıtlara geçmiştir. Bu dönemde üretiminde en fazla artış görülen halı tipi wilton olmuştur. Bunun en büyük sebebi o dönemde el halılarının fiyatındaki aşırı derecedeki artıştan dolayı gerçekleşmiştir. Tufting ve keçe tipi halılarda evlerde kullanımdan çıkmaya ve kendilerine işyerlerinde yer bulmaya başlamıştır. Bu süreç teknolojinin de gelişimi ile 90 lı yıllara kadar artış yönünde devam etmiştir. 90 lı yıllarda ise gerek ülkemizdeki gerekse yurtdışındaki ekonomik ve siyasi nedenlerle dalgalı bir seyir izlese de genel anlamda üretimdeki artışın önü kesilmemiştir.2000 li yıllara baktığımızda aşağıdaki tablo bize ülkemizdeki halı üretiminin toplamda % 8 lik bir artış ile artmaya devam ettiğini ortaya koymaktadır. Ancak çizelge 1.3. den anlaşılacağı üzere el halısı üretiminin artışı makine ve diğer halı tiplerine göre oldukça azdır. 4

GİRİŞ Çizelge 1.3. Türkiye Halı Üretimi (DPT, 2004) (milyon m 2 ) 2002 2003 2004 El Halısı 2.3 2.4 2.4 Makina Halısı 14.6 19.3 20.3 Tufting, Keçe, Kilim 36.6 45.5 49.6 Toplam 53.5 67.2 72.3 Ülkemizdeki ekonomik gelişme ile birlikte artan ihracat ve ithalat rakamlarına baktığımızda tekstil sektörünün ihracat yönünden en önde yer alan sektörlerden olduğu görülmektedir. 1996 yılında tekstil ürünleri ihracatı 3.8 milyar dolar civarında iken 2005 yılına baktığımızda bu rakamın 8.7 milyar dolar civarında olduğu görülüyor. Yaklaşık 2.3 kat büyüyen bu ihracat rakamları içerisinde halı ihracatı da 2.1 kat artarak 2005 yılında 670 milyon dolara ulaşmıştır. Yıllar itibari ile halı ihracatının, tekstil ürünleri içerisindeki payının %5 8 arasında değiştiği gözlenmektedir. İthalatı yapılan tekstil ürünleri rakamlarına bakacak olursak 1996 ve 2005 yılları arasındaki büyüme ihracat artışına paralel olarak yaklaşık 2.1 kat olmuştur. Ancak halı ithalatındaki büyümenin 1996 yılına göre 3.3 kat artarak 145 milyon dolar seviyesine ulaştığı görülmektedir. Çizelge 1.4. Yıllar itibariyle tekstil ürünleri ihracatı ve ithalatı içerisinde halılar ve diğer yer kaplamalarının payı (TÜİK, 2006) (000 $) Yıllar Tekstil Ürünleri İhracat Halılar ve diğer yer kaplamaları % Tekstil Ürünleri İthalat Halı % 2006* 4 189 116 322 470 7.7 1 920 680 65 970 3.4 2005 8 742 704 669 989 7.7 3 974 375 144 698 3.6 2004 7 998 061 517 543 6.5 3 786 308 114 084 3.0 2003 6 841 165 381 036 5.6 3 094 036 70 513 2.3 2002 5 532 758 287 159 5.2 2 500 459 57 515 2.3 2001 4 943 497 263 254 5.3 1 682 881 51 655 7.6 2000 4 614 078 295 397 6.4 1 852 729 62 922 3.4 1999 4 557 626 270 037 5.9 1 645 807 45 224 2.7 1998 4 794 000 343 649 7.2 2 004 267 53 510 2.7 1997 4 450 117 349 714 7.9 2 036 637 54 441 2.7 1996 3 817 823 307 218 8.0 1 882 445 43 638 2.3 *2006 Ocak-Haziran ayları arasındaki değerlerdir. Ülkemizin makine halısı ve el halısı ihracatının hangi ülkelere gerçekleştiğine bakacak olursak, şu ana kadar yaklaşık 670 milyon dolarla en fazla halı ihracatı yaptığımız 2005 yılı rakamları ve ihracat yapılan ülkelerin aşağıdaki çizelgedeki gibi olduğunu görülmektedir. 5

GİRİŞ Çizelge 1.5. Türkiye nin 2005 yılı makine halısı ve el halısı ihracatı dağılımı. (İTKİB, 2006) Makine Halısı El Halısı Sıra Ülkeler % (547 milyon $) Sıra Ülkeler % (123 milyon $) 1 S.Arabistan 14 1 A.B.D 14 2 A.B.D 8 2 Almanya 6 3 Kazakistan 6 3 Japonya 5 4 Irak 6 4 İtalya 3 5 Ukrayna 6 5 İran 3 6 Rusya Fed. 6 6 S.Arabistan 3 7 Romanya 5 7 İsviçre 2 8 Yunanistan 4 8 Fransa 1 9 Almanya 4 9 Hollanda 1 10 Polonya 3 10 İspanya 1 11 Diğerleri 38 11 Diğerleri 61 Çizelgeden de görüldüğü gibi S.Arabistan ve ABD ülkemiz için hem makine hem de el halısı açısından iyi birer pazardırlar. 2005 yılı itibari ile yaklaşık 80 milyon dolarlık S.Arabistan ve 60 milyon dolarlık ABD halı ticaretimiz mevcuttur ki diğer ülkeler ile halı ticaretimiz kıyaslandığında oldukça önemli rakamlardır. 1.3. Halıların Sınıflandırılması Halılar, el halısı ve makine halısı olmak üzere kabaca iki şekilde sınıflandırılırlar. Halıları birçok yönden sınıflandırmakta mümkündür. Halı üretim yöntemlerine göre; a) Dokuma Tipi Halılar Wilton Halıları -Tel Çubuklu Wilton Tipi (Şişli Brüksel Halısı) -Çift Kat Yüz Yüze Dokunan Wilton Tipi *Tek Mekikli Dokuma *Çift Mekikli Dokuma *Üç Atkılı Sistem Axminster Halıları - Tığlı (Gripper) Axminster - Makaralı (Spool) Axminster - Makaralı Tığlı Axminster -Şenil (Chenille) Axminster b) Tufting Halılar c) İğne ile Keçeleştirme (Nonwoven) d) Örme Halılar 6

GİRİŞ Raschel Örme Halı Tülbent Raschel Yöntemi e) Yapıştırma Halılar f) Flok Halı Halıların kullanım yerlerine göre; a) Hafif ev Tipi b) Orta ev Tipi c) Ağır Ev veya Hafif İşyeri Tipi d) Orta İş Yeri Tipi e) Ağır İş Yeri Tipi f) Islak Zemin Tipi Halıların kullanım şekillerine göre; a) Yaygı b) Yolluk c) Duvardan Duvara Halıların desenlerine göre; a) Düz Halı b) Desenli Halı Havların Şekillerine göre; a) Kesik Havlı b) Halkalı Havlı (Bukle) Şeklinde sınıflandırılmaktadır (TS 11988, TS 5627, 1996; Berkalp, 1997; Erdoğan, 2001). 1.3.1. El Halısı El halısı, dike yakın konumda çözgü ipliklerinden oluşan gergin tezgâhta desen oluşturmak üzere çözgü ipliklerine sırasıyla hav ipliklerinin çeşitli şekillerde düğümlenmesi ve çözgünün arasından geçirilen atkı ipliklerinin kirkit yardımıyla dokunun sıkıştırılmasıyla oluşmaktadır. El halılarının ilk örneklerinde geometrik şekiller, yıldız, kare, altıgen ve dokuzgenler öne çıkarken sonrasında güller, gül benzeri şekiller ve diğer çiçek motiflerinden oluşmuştur. İslam dininin kabulüyle mihrap, kandil, ibrik motifleri ibadet için kullanılan halılarımızda yer almıştır. El halısı hav iplikleri, atkı iplikleri, çözgü iplikleri, çiti, halı kilimi ve saçaktan oluşmaktadır. Saçak, en uç kısımda çözgü ipliklerinin serbest bırakıldığı kısımdır. Halı kilimi, el halısının ilmeklerinin başlangıç ve bitiş kısımlarında ilmeksiz dokunan bölümdür. Çiti, halı kilimiyle saçak arasında halı kiliminin açılmasını önleyen zincir gibi çözgü ipliklerine sarılan kısımdır (Yakartepe ve Yakartepe, 1995; Özenç, 1989). 7

GİRİŞ El dokusu halıların kalitesini dm² deki düğüm sayısı, düğüm şekli, düzgün olması, desen, boya, renk uyumu, işçilik, iplik kalitesi gibi faktörler belirlemektedir (Yakartepe ve Yakartepe, 1995; Arlı, Kayabaşı, Erdoğan, Söylemezoğlu, 2000). El halılarının sınıflandırılması desimetre karedeki ilmek sayılarına göre sınıflandırılmaktadır (Yakartepe ve Yakartepe, 1995). 1. Ekstra Ekstra İnce; 10 000 2401 ilmek/dm² 2. Ekstra İnce; 2401 1851 ilmek/dm² 3. İnce;1850 1401 ilmek/dm² 4. Orta;1401 701 ilmek/dm² 5. Kaba;700 125 ilmek/dm² El halıları düğüm şekilleri; a) Türk (Gördes) Düğümü b) Sine (İran) Düğümü c) Tek Çözgü Düğümü d) Çift Düğümler (TS 2892, 1992). 1.3.1.1. Türk (Gördes) Düğümü İlmek ipliğinin birbirini takip eden iki çözgü ipliğinin dışından arkaya doğru çevrilmesi ve iki çözgü ipliğinin arasından ön yüze çıkartılmasıyla oluşmaktadır (TS 2892, 1992). Şekil 1.2. Türk (Gördes) Düğümü (TS 2892, 1992) Türk düğümüyle dokunan halılar daha sağlam olmaktadır. Düğümlerin özelliği nedeniyle daha çok geometrik ve köşeli desenlere uygundur. Türk (Gördes) Düğümü Türk, Kafkas, bazı İran ve bazı İngiliz halılarında kullanılmaktadır (TS 2892, 1992; Erkesim, 1995). 8

GİRİŞ 1.3.1.2. Sine (İran) Düğümü İlmek ipliğinin yan yana olan iki çözgü ipliğinden birincisinden altından geçirilerek yüze çıkartılması ve ikinci çözgü ipliğine tam bir tur attırılarak çözgü ipliklerinin arasından tekrar yüze çıkartılarak olmaktadır (TS 2892, 1992; Erkesim, 1995). Şekil 1.3. Sine (İran) Düğümü (TS 2892, 1992) İplik uçları birbirine daha yakın olduğu için daha yumuşak ve daha parlak renkli halılar elde edilmektedir. Düğümlerin bir ucu serbest olduğundan Türk düğümü kadar sağlam değildir. Sine düğümü bütün İran, Türkistan, Hind, Çin ve bazı Türk halılarında kullanılmıştır (TS 2892, 1992; Erkesim, 1995). 1.3.1.3. Tek Çözgü Düğümü İlme ipliğinin bir çözgü ipliğinin çevresinden tam bir tur yaptıktan sonra halı sırtı içinde kesişen iki ucunun çözgü ipliğinin her iki tarafından yüze çekilmesiyle oluşmaktadır. Birbirini takip eden her çözgüye ve bir atlayarak düğümlenmektedir (TS 2892, 1992). Şekil 1.4. Tek Çözgü Düğümü (TS 2892, 1992) Diğer düğüm yöntemlerine göre çok az kullanılmaktadır. Daha çok İspanyol halılarında kullanılmaktadır (TS 2892, 1992, Erkesim, 1995). 1.3.1.4. Çift Düğümler İlmek ipliğinin üç veya dört çözgü ipliği üzerinden şekildeki gibi geçirilmeleriyle elde edilmektedir. Hekim düğümü de denmektedir. Kaba dokumalar için yapılan mukavemeti az olan düğüm şeklidir (TS 2892, 1992; Erkesim, 1995). 9

GİRİŞ Şekil 1.5. Çift Düğümüler (TS 2892, 1992) El halıları bulundukları yörenin adıyla anılmaktadır. Türkiye deki el halıları; Uşak halısı, Bergama halısı, Kula halısı, Gördes halısı, Konya halısı, Milas halısı, Niğde halısı, Kırşehir halısı, Hereke halısı, Sivas halısı, Kayseri halısı, Isparta halısı, Yörük halıları, Yahyalı halısı, yağcı, Bedir halısı, Ladik halısı, Kars halısı, Döşemealtı halısı ve Karakeçili halısıdır (Özenç, 1989; Erkesim, 1995). 1.3.2. Makine halıları Makine halısı, el halılarındaki yapıya benzer dokunun makine ile oluşturulmuş şeklidir. 1.3.2.1. Wilton Halıları Wilton halı dokuması, hav ipliklerinin halı içinde dokumanın bir parçası olarak giren ve istendiği zaman yüzeye havı oluşturacak hav ipliğinin çıkmasıyla oluşmaktadır. Kesik havlı (velur), ilmek halkası (bukle) veya ikisinin karışımından oluşan halılar üretilebilmektedir. Bu yöntemle çok ağır hav ağırlıklarında ve hav yoğunluğu yüksek halılar üretilebilmektedir. Hav ipliklerinin her sırada renk kullanımı altı ile sınırlıdır (Kırtay, 1981; TS 11988; Demir ve Günay, 1999). Wilton tipi halılar, üretim yöntemlerine göre tel çubuklu ve yüz yüze olarak ikiye ayrılmaktadırlar. 1.3.2.1.1. Tel Çubuklu Wilton Tipi Halılar (Şişli Brüksel Halısı) Bu sistemde zemin örgü ve hav kısmı aynı zamanda dokunmaktadır. Çözgüler ikisi bağlantı çözgüsü biri dolgu çözgüsü olmak üzere üç çözgüyle taşınmaktadır. Dolgu çözgüsü atkı iplikleriyle bağlantı oluşturmadan bağlantı çözgülerinin arasından halının stabil durmasını sağlamak için halının içerisine düz konumda yerleştirilmektedir. Kam mekanizması yardımıyla atkıyı taşıyan mekiğin geçebileceği ağızlık açılmaktadır. Atkı sıklığını sağlayacak şekilde tefe mekanizmasıyla dokuya sabitlenmektedir. Hav çözgüleri desenli halılarda jakar, düz halılarda armür mekanizmasıyla kaldırılmaktadır. Ağızlığa yerleştirilen teller bağlantı çözgüleri ve ölü havın üzerine seçilen hav ipliğinin altına yerleşmiş konumdadır. İlmekler meydana geldikten sonra teller hızla tezgâhın yanına çekilmektedir. Tellerin kesiti ilme sıklığını ve hav yüksekliğini belirlemektedir. Tellerin ucuna bıçak takılarak hav iplikleri kesilmekte ve kesik havlı (velur) halı oluşmaktadır. Halının sırt yüzeyinde hav oluşturmayan ölü havlar maliyeti artırırken tutum ve boyutsal stabilite sağlamaktadır (Berkalp, 1997; Erdoğan, 2001). 10

GİRİŞ Şekil 1.6. İlme telleri; yukarıdaki yuvarlak tel halka ilmeli halılar için, alttaki üzerinde bıçak bulunan kesik havlı halılar için (Robinson, Wools of New Zealand) (a) (b) Şekil 1.7. Kesik havlı ve halkalı havlı telli düz dokunmuş iki atkılı halının çözgü kesiti (TS 5627, 1996) 1.(a)Kesik Hav (Velur), (b)halka Hav (Bukle), 2.Zincir Çözgü İpliği, 3. Üst Atkı İpliği, 4. Dolgu Çözgü İpliği, 5.Alt Atkı İpliği Tel çubuklu wilton halı dokumasının avantajları: yüksek sıklıkta yoğun halı dokunabilmesi, bukle ve velur şeklinde hav oluşturabilmek, tel çubuklarının değiştirilebilmesiyle istenilen hav yüksekliğinin elde edilebilmesi, farklı iplik kullanımının rahat olması, ilmek oluşturmadan tıraşlama veya oyuntu efektinin oluşturulabilme şeklinde sıralanabilir (Crawshaw, 1987; Erdoğan, 2001). Şekil 1.8. İki atkılı Brüksel halı dokuma yapısı (Wools of New Zealand) A. Zemin Çözgü, B. Hav İplikleri, C. Dolgu İpliği, D. Atkı İpliği Şekil 1.9. Beş renkli üç atkılı halının dokuma yapısı (Wools of New Zealand) A. Zemin Çözgü, B. Hav İplikleri, C. Dolgu İpliği, D. Atkı İpliği Bürüksel dokumalar için yuvarlak kesitli (eliptik) tel kullanılmaktadır. İki atkı esaslı dokumada bir hav için iki atkı kullanılmaktadır. Bir birine zıt yönde çalışan zincir çözgüler iki atkı için inip kalkmaktadır. Havlar bir birine çok yakın bir şekilde tutturularak yüzeyi yoğun bir doku oluşturulmaktadır (Erkesim, 1995). 11

GİRİŞ Şekil 1.10. Jakarlı telli tezgâhın mekanizması (Robinson, Wools of New Zealand) Jakar mekanizmasında hav teli seçilerek kaldırılır, ölü hav dokunun orta tabakasına yerleştirilir. Dikey telli ve bıçaklı konvansiyonel tiplerde iki atkıda bir veya üç atkıda bir kere kalması gerekmektedir (Erdoğan, 2001). 1.3.2.1.2. Çift Kat Yüz Yüze Wilton Tipi Halılar Bu sistemde iki halı sırtının ilmek ipliğiyle birlikte aynı anda doku oluşturmasıdır. Bu sistem çift katlı kadife sistemiyle aynıdır. İki halı yüz yüze dokunduktan sonra bıçakla kesilerek hav yüzeyi elde edilmektedir. Burada halılar için zemin çözgüsü, dolgu çözgüsü ve atkı ipliği aynı veya farklı iplik kullanılarak doku oluşturulabilmektedir (Yakartepe ve Yakartepe, 1995). Şekil 1.11. Yüz yüze dokunmuş havlı halı çözgü kesiti (TS 5627, 1996) 1.Hav ipliği, 2.Zincir Çözgü İpliği, 3.Atkı İpliği, 4. Dolgu Çözgü İpliği 12

GİRİŞ Yüz yüze wilton dokuma en çok kullanılan yöntemdir. İki halı arasındaki mesafe istenilen yüksekliğe ayarlanabilmektedir. Dezavantajı havların bıçakla kesilerek oluşturulmasından dolayı halka havlı (bukle) halı üretimi yapmak ve farklı hav yüksekliklerinde efekt vermek imkansızdır. Dokunduktan sonra tıraş makineleriyle oyuklu desen elde edilmektedir. Ayrıca halı yüzünün dokumadan bir müddet sonra görülebilmesi yüzeyde oluşabilecek hataların geç görünmesine sebep olmakta ve iki halıda birden hata oluşmaktadır (Göktepe, 1992a; Başer, 1998; Erdoğan, 2001; Tekin, 2002). Tel çubuklu yönteme göre daha hızlı ve malzeme sarfiyatı daha az olacak şekilde dokunmaktadır. Tek katlı sistemde ölü hav ipliği % 28.5 iken yüz yüze dokumada % 16.5 dir. Jakar desenlerinin kullanıldığı kesik havlı halılar dokunmaktadır. Bu sistemde tek mekikle veya çift mekikle dokuma yapılabilmektedir. Günümüzde sert kancalı çift atkı atma sistemleri kullanılmaktadır. Ayrıca üç ağızlık açıp üç atkı atılan sistemlerde kullanılmaktadır. Çift mekikli sistem tek mekikli sisteme göre daha verimli bir üretim oluşturulmaktadır. Üçlü ağızlıkta ortadaki atkı sırasıyla alt ve üst halıya katılmakta ve üretim hızı yaklaşık % 50 oranında artmaktadır. Yüz yüze dokuma halılarda el dokuması halılar gibi ters yüzden desen belli olmaktadır ( Göktepe, 1992a; Başer, 1998; Erdoğan, 2001; Tekin, 2002). 1.3.2.2. Axminster Halıları Bu yöntemde önceden belirlenen sıraya göre birbirini takip eden renkli ilmek ipliklerinin oluşturduğu kesikli havlı halıdır ve halıların desenlendirme kapasitesi çok geniştir. Ölü hav yoktur bütün hav iplikleri ilmek konumundadır. Tığlı (gripper), makaralı (spool), tığlı makaralı ve şenil (chenille) axminster olmak üzere dört şekildedir (Göktepe, 1992a; Erkesim, 1995; TS 5627, 1996). Şekil 1.12. Axminster halı yapısı (Cholleton) 1.3.2.2.1. Tığlı (Gripper) Axminster Halıları Axminster halının jakarlı dokuma tezgâhında ilmek iplikleri desene uygun çağlıktan seçilerek çekilmesi ve kesilmesi suretiyle dokunmaktadır. Bir jakar mekanizmasıyla birlikte çalışan kuş gagası biçimindeki gripper sisteminde ilme iplikleri bobinlerin yerleştirildiği bir çağlıktan çekilerek dikey konumdaki bir renk seçici peteğe beslenen kısımdan alınmaktadır. Atkı yönündeki her ilme için renk sayısı kadar farklı renklerde petekte üst üste bulunmaktadır. Gripper uygun bir salınım hareketi yaparak jakar mekanizmasının seçimiyle uygun düzeye getirilen ilme ipliğini çekerek halı yapısı içine U şeklinde yerleştirilmektedir. Halıdaki ilmek sayısı kadar gripper gerekmektedir. Bu tür halılarda 1cm de 10-27 hav ipliği bulunmaktadır. Halıda bir hav oluşturacak kadar kesilmiş 13

GİRİŞ olan iplikler axminster yöntemlerinin içinde ilme ipliği sarfiyatı en az olan yöntemdir ve ölü ilmek ipliği yoktur (Erkesim, 1995; TS 5627, 1996; Başer, 1998; Demir ve Günay, 1999). Şekil 1.13. Tığlı (gripper) axminster halı çözgü kesiti (TS 5627, 1996) 1.Hav ipliği, 2.Zincir Çözgü İpliği, 3.Atkı İpliği, 4. Dolgu Çözgü İpliği Şekil 1.14. Tığlı (gripper) axminster tezgâhının hav ipliğinin oluşumu (Wools of New Zealand) 1.3.2.2.2. Makaralı (Spool) Axminster Halıları Halının, istenilen desene göre her atkı ipliği dizisinin ayrı makaralardan beslenerek dokunma şeklidir. Hemen hemen sınırsız renk olanağı ve sınırsız nüans farklılıkları elde edilebilmektedir. Dokuma işlemi makaralı tığlı sistemden daha pahalıdır çünkü renk sırasına göre önceden makaraların sarılması gerekmektedir. Her bir makara, halının eni boyunca uzanan bir dizi havı oluşturmaktadır. Örneğin 245 dizi renk tekrarı için 245 tane makara gerekmektedir. Üretim işlemi her bir makara tarafından sağlanan hav ipliğinin sırasıyla atkının halı oluşturmak için yerleştiği dokuma noktasına verilmesinden oluşmaktadır. Atkının etrafında U şeklinde bir hav oluşması için tarakla hav ipliğinin ucu itilerek istenilen hav ipliğinde olacak şekilde bıçak yardımıyla kesilmektedir. İplik kümesinin dokunmasından sonra makara bir basamak ilerler ve bir sonraki makara gelir. Halının zemin dokusundan dolayı esnek olacaktır onun için lateks gibi sırt kaplaması uygulanmalıdır (TS 5627, 1996, Demir ve Günay, 1999). 14

GİRİŞ Şekil 1.15. Makaralı (Spool) axminster halı çözgü kesiti (TS 5627, 1996) 1.Hav ipliği, 2.Zincir Çözgü İpliği, 3.Atkı İpliği, 4. Dolgu Çözgü İpliği Şekil 1.16. Makaralı (Spool) axminster halı tezgâhı (Cholleton) 1.3.2.2.3. Makaralı Tığlı Axminster Halıları Halının her atkı sırası için ayrı makaralardan ipliğin beslenerek imal edildiği yöntemdir. İlmek oluşumu gripper vasıtasıyla dokunmakta ve kesilerek sağlanmaktadır. Şişler sırasıyla her makaradan dışarı çıkan iplikleri sımsıkı tutulması için kullanılması bakımından farklılık göstermektedir ve sonra bunlar kesilmektedir. Dokuma esnasında mekiğin hareketiyle yerleştirilmektedirler. Bu metot isminden de anlaşılacağı üzere makaralı ve tığlı sistemin birleşmesinden oluşmuştur. Hav ipliği taşıyıcıları kullanmak yerine makaralara sarılmaktadır. Burada makaralar yerinden alınmayıp, ilmeler tutucularla makaralardan alınıp halıya yerleştirilmektedir. Tığlı axminster halı yapısı elde edilebilirken axminster halıda renk kullanım sınırı 12 iken makaralı tığlı axminster halıda sınırsız hale gelmektedir (TS 5627, 1996; Demir ve Günay, 1999; Erkesim, 1995). Şekil 1.17. de makaralı tığlı axminster halının ilmek oluşum şeması görülmektedir. Üstten makaraların sırasıyla yer değiştirerek tığın alma pozisyonuna gelmektedir ve tığ aldığı ipliği dokuya yerleştirmektedir. 15

GİRİŞ Şekil 1.17. Makaralı Tığlı Axminster halılarında ilmek oluşumu (transferi) (Wools of New Zealand) 1.3.2.2.4. Şenil (Chenille) Axminster Halıları Axminster halının özel makinede imal edilerek şenil (chenille) tipi ilmek iplikleriyle dokunan türüdür. Bu yöntemde hav iplikleri yerine şenil bantları kullanılmaktadır. Bu bantlar atkı iplikleri gibi çözgü iplikleri arasına konarak sıkıştırılmaktadır. Bantlar özel bir dokuma tezgâhında önceden hazırlanmakta ve dokumacı tarafından halı zemin çözgüsü arasına yerleştirilerek halı dokunmaktadır. Bu tip halılarda genellikle çok sayıda renk kullanılmaktadır. Yöntemin uğraştırıcı olması sebebiyle birkaç halı için bant hazırlamak uygun değildir, bir seri için uygulanmaktadır (Kırtay, 1981; TS 5627, 1996). Şekil 1.18. Şenil (Chenille) axminster halısı çözgü kesiti (TS 5627, 1996) 1.Havı Meydana Getiren Şenil İpliği, 2.Zincir Çözgü İpliği, 3.Atkı İpliği, 4. Dolgu Çözgü İpliği, 5. Zeminde Kalan Şenil İpliği 1.3.2.3. Tufting Halıları İlmek ipliklerinin önceden temin edilen zemin dokuya daldırılması ve bir yapıştırıcı veya kaplama yöntemiyle sabitlenmesiyle oluşturulmaktadır (TS 5627, 1996). (a) (b) Şekil 1.19. Tufting halı yapısının boyuna kesiti (TS 5627, 1996) 1.(a)Halkalı Hav (Bukle), (b)kesik Hav (Velur), 2.Birinci Taban, 3.Kaplama 16

GİRİŞ Şekil 1.20. Tufting halı makinesi (Cobble Tufting machine) Tufting, oldukça basit, hızlı ve pahalı olmayan bir yöntemdir. Hav ipliklerinin olduğu bir çağlık sistemi bulunmaktadır. Delikli destek tablası üzerinde zemin dokusu taşınmaktadır. Kumaş genişliğinde aşağı yukarı hareket edebilen bir tabla üzerine yerleştirilmiş hav ipliğini taşıyan iğneler zemin kumaşın içine dalarak delikli tablayı geçer ve sonra geri çıkarak dokuyu oluşturur. Zemin kumaşın altına dalan iğnenin taşıdığı hav ipliğini ilmek tutucular belli hav yüksekliğinde tutarak ilmek oluşumunu sağlamaktadır. Kesik havlı halı üretimi için ilmek oluştuktan sonra bıçak yardımıyla kesilmektedir. Dokuma veya nonwoven olan zemin kumaşı polipropilen, poliester veya jütten yapılabilmektedir. Havı sabitleyerek kalıcı hale getirmek için halının sırtı doğal veya sentetik lateks ile kaplanmaktadır. Halının boyutsal stabilitesini ve sertliğini arttırmak için jüt veya sentetik liften dokunmuş bir ikinci taban halının sırtına yapıştırılabilir. İkinci sırt kaplaması için lateks köpük kullanımı halının esnekliğini arttırmaktadır (Demir ve Günay, 1999). Şekil 1.21. Tufting halı oluşum prensibi (Wools of New Zealand) 1. İğne zemin dokusuna dalış, 2. İlmek oluşumu, 3. Oluşan ilmeklerin kesilmesi Tufting halı kalitesini hav ve zemin kumaşın lif özelliği, ilmek sıklığı, ilmek yüksekliği ve ipliğin numarası belirlemektedir. Tufting halının Pazar payını arttırmak amaçlı wilton ve axminster tasarımları yaratmak için iğne hareketleri kontrolünde gelişmeler yapılmıştır fakat bu maliyeti artırmıştır. Renkli desen oluşturmak için başka bir yöntem gizli hav etkisi oluşturmak. Farklı iplik geçirilmiş yan yan duran iğnelerin yüksek- 17

GİRİŞ alçak hav oluşturulmasıyla elde edilmektedir. Yüksek havlar ön plana çıkarken alçak havlar arada gizli kalacaktır. Uzun süreli çalışılacak seriler için film baskı uygulanabilmektedir (Demir ve Günay, 1999). 1.3.2.4. İğne ile Keçeleştirilmiş (Nonwoven) Halıları Tarak makinesinde tülbent haline getirilen liflerin, üst üste konmasıyla meydana gelen lif tabakasının, daha önceden üretilmiş bir taban dokusunun üzerine serilip, iğne yardımıyla mekanik olarak liflerin taban dokuya sıkıştırılmasıyla oluşmaktadır. Her iğne dalışında lifler birbiri içine girerek sabitlenmektedir. Bu dokunun kuvvetlendirilmesi, lif içeriğine göre ısıl muameleyle ve reçine emdirilerek yapılmaktadır. Uygun kalınlıkta ve kalitede halı ve halı altı döşemesi maksadıyla rulo formunda veya boyutsal kararlılığı sağlamak için ağır sırt kaplaması şeklinde karo halı olarak kullanılmaktadır. Yer döşeme imalinde genelde polipropilen ve poliamid lifler tercih edilmektedir. Türkiye de bu yöntem halıfleks olarak bilinmektedir (Demir ve Günay, 1999; Göktepe, 1992). Şekil 1.22. İğne ile keçeleştirilmiş halı üretim prensibi (Göktepe, 1992a) 1.İğneli plaka, 2.İğnelerin girip çıkmasını sağlayan delikli masa, 3. İğnenin görünümü, 4. Tülbent 5.Zemin doku 1.3.2.5. Örme Halılar Bu yöntem çözgülü örme makinelerine benzer şekilde örgü ilmek yapılmasından dolayı örme halı denilmektedir. İki şekilde üretim yapılmaktadır. 1.3.2.5.1. Raschel Örme Halısı Bu sistemde herhangi bir alt zemin kullanılmadan yardımcı bir iplik sistemi kullanılarak hav iplikleriyle dokunun oluşturulması şekline dayanmaktadır. Taban dokusundaki atkı ve havı oluşturan ipliklerin birbiri ardına örgü ilmekleri oluşturularak dokunmaktadır. Dokuma halılarına göre desen imkânı çok sınırlıdır. Genelde düz, melanj veya küçük motifler şeklinde dokunmaktadır. Yer döşemeciliğinde ve halıcılıkta ticari bir öneme ulaşamamıştır (Demir ve Günay, 1999; Göktepe, 1992a; TS 5627, 1996). Şekil 1.23. Raschel (çözgü örgülü) halının boyuna kesiti (TS 5627, 1996) 18

GİRİŞ Şekil 1.24. Raschel (çözgü örgülü) halı üretim prensibi (Göktepe, 1992a) L 1, L 2. Çözgü ipliğini taşıyan delikli iğnelerin barası, L 3, L 4. Hav ipliğini taşıyan boruların barası, L 5. Dolgu atkı ipliğini taşıyan bara, L 6. Örme işlemini gerçekleştiren dilli iğne taşıyıcı bara, L 7. Hav ipliğinin üzerine dolandığı tarak, L 8. Hav ilmelerinin ucunu keserek velur halı üreten dairesel bıçaklar 1.3.2.5.2. Tülbent Raschel Yöntemi Bu yöntemde hav ipliklerinin yerine hav materyali olarak bir tülbent tabakası kullanılmaktadır. İki zemin ipliğiyle bağlantı oluşturularak bukle halı elde edilir. Bunun fırçalanıp makaslanması ile kesik havlı halı meydana gelmektedir. Dokunun yüzeyi uzun tüylü ve kürk görünümlüdür. Bu yöntem Türkiye de pek tercih edilmemektedir (Demir ve Günay, 1999; Göktepe, 1992a). 1.3.2.6. Yapıştırma Halılar Hav ipliğinin veya lif tabakasının doğrudan zemin yüzeyine yapıştırılmasıyla üretilmektedir. Hav, kesik hav, ilmek hav veya çok katlı ilmek hav şeklinde olabilmektedir. Yöntemlerden birisi lif veya iplik tabakalarını kıvırmak ve oluşan ilmelerin tabanını kalın bir yapıştırıcı katmanın içerisine gömülerek yapıştırıcının sertleştirilmesiyle elde edilmektedir (Şekil 1.25. a). Diğer yöntem ise iplik veya lif tabakalarını genellikle sıcakta eriyen tip yapıştırıcıyla muamele olan birbirine paralel kumaşların yüzeyine iki taraflı kol yardımıyla bastırılarak yapışkanın ısı ile yapışması sağlanmaktadır (Şekil 1.25. b). Bu sistemde yüz yüze halı dokuma tekniği gibi iplikler iki ayrı halı oluşturmak için ortadan ikiye kesilerek üretilmektedir (Demir ve Günay, 1999; Göktepe, 1992a). a b Şekil 1.25. Yapıştırma yöntemiyle halı üretim şekilleri (Wools of New Zealand) 19

GİRİŞ Bu halılar, kesilmiş kenarlardan halının çıkmaması ve hav güvenliğinin dokuma halılardan daha fazla olması avantajına sahiptir. Karo halı olarak, kolayca kesilebilen döşemelik halılarda ve otomotiv döşemelerinde istenilen şekilde kesilerek yapıştırılmasından dolayı kullanılmaktadır (Demir ve Günay, 1999). 1.3.2.7. Flok Halı Belli uzunluklarda kesilmiş olan liflerin elektriksel olarak yüklenerek yapışkanlı zemin dokusuna yapışmasıyla elde edilmektedir. 2 mm ile 4 mm uzunluğunda kesilen liflerin bulunduğu hazneyi artı, yapıştırıcı sürülmüş zemin tabakanın olduğu metal levhanın eksi kutup olarak yüksek gerilimle yüklenerek zemin tabakasına yönlenmiş olarak yapışmasıyla üretilmektedir. Yapışmayan lifler vakumla alınmakta ve yapışkanın sertleşmesi için kurutma fırınından geçirilmektedir. Halının kalınlığını ve esnekliğini arttırmak için sırt kısmı gözeneksiz uygun köpük tabakasıyla kaplanmaktadır. Bu halılar genelde ıslak ve ağır trafiğin olduğu zemin alanlarında kullanılmaktadır (Demir ve Günay, 1999; Göktepe, 1992a). Şekil 1.26. Flok halı üretim şekli (Göktepe, 1992a) Ayrıca, dikişli havı ilmekli halı ve düğümlü halılarda diğer üretim prensiplerindendir. 1.4. Halıda Kaliteye Etki Eden Faktörler Kalite; belirlenen şartlar altında ve belirlenen bir zaman süresi içinde istenilen fonksiyonları yerine getirebilme kabiliyetidir (İGEME). Bu bakımdan ürünün yapısal özellikleri önem sıralamasında ilk sıraya yerleşmektedir. Çünkü kullanıcının bir halıda bulunmasını isteyeceği akustik yalıtım, konfor, termal yalıtım, görünüm, dayanıklılık ve güvenlik gibi özelliklerin arka planında halının sahip olduğu yapısal özellikler belirleyici olacaktır. Bu özellikleri şu şekilde sıralayabiliriz (Tekin, 2002; Göktepe, 1992b); 1. Hammadde Özellikleri o Lif çapı: Tutum, kabarıklık, esneklik için elyaf çapı değişimi 20

GİRİŞ Kesitteki elyaf sayısı iplik numarasına bağlıdır. Elyaf inceldikçe numara büyür. İplik numarası kalınlaştıkça önemini kaybeder. Çaptaki elyaf sayısı arttıkça iplik kalitesi düzelir. o Lif uzunluğu Elyaf uzun oldukça iplik mukavemeti artar İplik kabarıklığı elyaf kısaldıkça artar Çok kısa elyaf ipliği tüylendirir Elyaf uzunluğu arttıkça lifin diğer lifler arasından kayması güçleşir ve elastikiyet azalır. o Lif kıvrımı Kıvrım randımanı düşürebilir ama kabarıklığı sağlar. Yaylanma için önemlidir. Elyaf inceldikçe kıvrım artar o Renk Mamulün rengi elyafın rengine bağlıdır. Bozuk renk imalatçıyı koyu renklere iter. 2. İlme iplik özellikleri o Hav materyalinin cinsi ve niteliği Çok yoğun yapılarda yarı-kamgarn iplik kullanmak gerekir. Daha az yoğun yapılarda hacimli özellikleri nedeni ile sthraygarn iplik kullanmak gerekir. o Üretim yöntemi o Hav biçimi o Hav ağırlığı Halının birim alanı içinde kalan havın ağırlığıdır. o Hav yüksekliği Havın doğrudan doğruya metal şerit ile ölçülen uzunluğudur. o Hav yoğunluğu Halı yüzeyindeki havın standart ağırlık altında, kütlesinin hacmine oranıdır. 3. Zemin doku o İlmelerin sağlam bir biçimde tutulabilmeleri ve boyutsal stabilizenin sağlanabilmesi için çok önemlidir. 4. İkinci taban ve alt yaygı o Tufting halılarda kullanılır. Sonradan yapıştırılabildiği gibi, halı ile de üretilebilir. 5. Desen ve renk sayısı 6. Diğer kalite kriterleri o Örtücülük Hav materyallerinin niceliği Halı yapısı ve Yoğunluk/hav yüksekliği en önemli etkenlerdir. o Üst yüzey görünümü Tip; bukle, velur ya da başka çeşit olması Boyama biçimi; iplik boyama, parça boyama ve baskı en önemli görünüm etkenleridir. o Tutum 21

GİRİŞ Halı yapısı ve Kıvrım o Büküm İplik inceliği Lif inceliği İpliğin sonradan gördüğü işlemler Çizelge 1.6. Lif materyalinin yer döşeme alanındaki özel istemlere karşı uygunluğu (NINOV, H-ENKA; Göktepe, 1992b) Lif Kriteri Lif materyali CV Wo PAC PA PES PP Açıklama Özgül ağırlık 1.52 1.32 1.17 1.14 1.38 0.91 g/cm 3 Sürtünme mukavemeti + + + +++ ++ + Etki altında ağırlık kaybı Tekrar geri gelme yeteneği + ++ + +++ + + Statik etkide kalınlık kaybı Yüzeysel değişim + + + +++ + + Optik görünüm değişimi Statik elektriklenme +++ ++ ++ ++ ++ ++ % 25 relatif nemde yüklenme Işığa dayanıklılık + + +++ ++ +++ + Işık altında mukavemet kaybı Çürümeye dayanıklılık + + +++ +++ +++ +++ Mikro organizmalar Kirlenme durumu + +++ + ++ + + Kirlenme Temizlene bilirlik + + + +++ +++ +++ Sıcak sulu işlemlere dayanıklılık Güç tutuşurluk + ++ + ++ ++ + Yanma durumu Boyama imkânları + + + +++ + + Parça, farklı, kısmi, iplik vs boyama Tekstüre edilebilirlik + + + +++ ++ ++ Isı ile kalıcı form sabitliği Form stabilliği + + +++ + +++ + Klimaya göre boyut değişimi +++ : çok iyi, ++ : iyi, + : orta CV: Viskon lifi, Wo: Yün lifi, PAC: Poliakrilik lif, PA: Poliamid lifi, PES: Poliester lifi ve PP: Polipropilen lifi 1.5. Çalışmanın Amacı Tekstiller içinde önemli bir yere sahip halılar günümüzde evlerden çıkarak iş yerlerine, ofislere, otellere, okullara, hastanelere kadar çok geniş bir alanda kullanılmaktadır. Eskiden taban halısı olarak dokunan halılar genellikle yünden yapılmaktaydı. Günümüzde hem kullanım yeri hem de miktar olarak artan halılarda sadece yün ipliği kullanımı yeterli olmadığı için alternatif liflerin kullanılması zorunlu olmuştur. Yüne benzer özellikte ve yapıda olan lifler kullanılmaya başlanmıştır. Halının ömrünü ve görünüşünü etkileyen faktörler arasında halının nasıl dokunulduğunun yanında hangi tür liflerden yapılmış olduğu da önemlidir. Sentetik liflerin hav materyali olarak kullanılması bu liflerin değişik şartlarda nasıl davrandığını bilmek halıların performansı hakkında fikir vermesi açısından önem kazanmıştır. Bu çalışmada 22

GİRİŞ özellikle trafiğin yoğun olduğu bölgelerde, mekanik ve statik etkilerde halılarda oluşacak kalınlık kayıpları ve görüntü bozulmasının nedenleri araştırılmıştır. Böyle bir çalışmanın amacı makine halılarının çeşitli özelliklerinin önceden saptanmasına ve bu bilgiler doğrultusunda daha kaliteli halı üretiminin yapılmasına yardımcı olmaktır. Bu nedenle çalışmada halı liflerinin en fazla kullanılan akrilik ve polipropilen liflerinden yapılan halı numunelerine testler yapılarak hangi liflerin ne tip halı yapımına uygun olduğu araştırılmıştır. 23

ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Halı üzerine yapılmış araştırmaların bazılarından burada bahsedilecektir. Kırtay (1981); Türkiye de üretilen makine halılarının teknolojik özellikleri üzerine araştırma yapmıştır. Araştırmasında Türkiye de üretim yapan 23 fabrikadan numuneler temin ederek bunların fiziksel ve yapısal özelliklerini, kalite özelliklerini, renk haslıklarını ve yararlılık özelliklerini araştırmıştır. Kalite özelliklerinde halının ezilme derecesine ve esnekliğine, yürümeye karşı dayanımına, mekanik etki altında görünüm değişimine ve kalınlık kaybına, tekerlekli sandalyeye dayanımına, yanma ve statik elektriklenmesine bakmıştır. Türkiye de üretilen halıların ilmek sıklığının 73225 ilme/m 2 ile 256275 ilme/m 2 arasında değiştiğini belirtmiştir. Farklı makine ve atkı ipliği numarası kullanımından geniş bir değişim gösterdiğini belirtmiştir. Toplam halı ağırlıklarının 1964 gr/m 2 ile 3046 gr/m 2 arasında olduğunu belirtmiştir. Makine halılarının hav yüksekliklerinin 5.29 mm ile 12.51 mm arasında değişirken halı kalınlıklarının 8.27 ile 13.47 mm arasında değiştiğini ve makine halıların ortalama hav yüksekliğinin 8.48 mm ve ortalama halı kalınlığının 11.92 mm olduğunu belirtmiştir. Tetrapod ile yapmış olduğu testte, her ne kadar örneklerin subjektif puanları, geniş bir varyasyon göstermişse de, ekstrem değerler çıkarıldığında halıların tetrapod testi sonuçları ortalama 2-3 arasında olduğu görülmüştür. Buradan da halıların mekanik etkilere karşı dayanıksız olduğu sonucunu tespit etmiştir. Mekanik yürüme testleri sonucunda 2 yıllık pratik bir kullanım sonrası meydana gelebilecek değişimleri saptamıştır. Hav yüksekliği fazla olan numunelerin daha fazla kalınlık kaybettiklerini tespit etmiştir. Ağırlık kaybının, hav maddesine ve hav yoğunluğuna bağlı olduğunu belirtmiştir. Çalışmasında kısa süreli statik yükleme sonucunda meydana gelen kalınlık kaybının % 99 seviyesinde yüzey hav yoğunluğuyla alakalı olduğunu belirtmiştir. En büyük elektriklenmenin % 100 yünden imal edilmiş halılarda olduğunu ve yün/poliamid karışımlı halıların elektriklendiğini belirtmiştir. Yün boyamacılığında kullanılan boyarmaddelerin su haslıklarının düşük olduğunu belirtmiştir. Ses izolasyonu için yaptığı norm çekiç deneyinde halı numunelerinin değerlerinin büyük olduğunu ve ses izolasyonunun iyi olduğunu belirtmiştir. Wood (1993); Bu çalışmada Wronz firmasının dijital görüntü analizi yaklaşımında özellikle yüksek frekans geçiren filtrelemenin önemi vurgulanmış ayrıca eski ve yeni halıların dokusal özelliklerini tamamen karakterize edilebilmesi için gerekli parametreler tanımlanmıştır. Bunlar ilmek türü, hav parlaklığı, dokusal kalınlık, yönlenme, uyum, ilmek boyutu düzgünlüğü, parlak nokta yoğunluğu gibi parametrelerdir. 24

ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Çizelge 2.1. Halı Tiplerine göre halı görünüm parametrelerin önemi (Wood, 1993) Özellik Velur Pelüş Saksoni Yüksek Büküml ü Frize Bukle Parlaklık (L*) ++ ++ ++ ++ ++ ++ Doku Görünümü (FPS ortalama) + ++ ++ ++ ++ ++ Yönlenme + + ++ ++ ++ ++ Periodiklik (maksimum değer /ortalama) + + - + - ++ Uyum (radial FPS max.) + + ++ + - - Kısa Hav Dağılımı (CV) + + + + + + Parlak Nokta yoğunluğu + + + ++ ++ - ++ : Çok önemli, + : Önemli, - : İlgisi yok Grover, Zhu ve Twilley (1993); Ticari nylon, polyester ve polipropilen halı ipliklerinin dinamik ve mekanik özelliklerini Rheovibronla ölçerek tan δ değerlerini iplik rezilyansının ölçüsü olarak kullanmışlardır. Rheovibronla ile ölçtükleri lif çekimi, lif kıvrımı, iplik yapısı, iplik fiksajı ve nemin, ipliğin dinamik ve mekanik özelliklerine etkisini araştırmışlar ve bu özelliklerin halı görünümünün korunması performansı ile karşılaştırmışlardır. Halı görünümündeki değişikliklerin lif kırılması, renk değişimi, ilme belirginliğinin kaybolması ve havdaki ezilme gibi birçok mekanizmadan kaynaklandığını belirtmişlerdir. Lamb, Amundson ve Miller (1993); Halıda meydana gelen görünüm değişimini bir fotometri kullanarak halıdan yansıyan ışık yoğunluğuna bağlı olarak değerlendirmişlerdir. Bu yöntemle aşınmış ve aşınmamış halı yüzeyine ışık göndererek yansıyan ışığın yoğunluğunu belirlemişlerdir. Aşınmamış halıda havlar aşınmış halıya göre daha düzgün ve paralel bir yerleşimde olacağından ışık hav içine gireceği için ışığın büyük bir kısmı yansımayacaktır. Aşınmış halılarda hav tabakası yassılaşmış olacağından yansıyan ışık miktarı fazla olacaktır. Bu yöntemi kullanarak halının görünümünün değerlendirilebileceğini belirtmişlerdir. Mukhopadhyay, Şengönül ve Wilding (1993); Densiometri methodunu kullanarak poliamid ve polipropilen halılarda aşınma sonrası görünüm değişimlerini değerlendirmişlerdir. Densiometri metodunda aşınmış ve aşınmamış numunelerin negatif fotoğrafları çekilerek bir tarayıcıya okutulmuş, aydınlık ve karanlık bölgeler belirlenerek optik yoğunluk değişiminden bir eğri elde edilmiştir. Bu yöntemle halı görünümü hakkında bilgi elde edilebileceğini belirtmişlerdir. Çalışmalarında polipropilen halının yüzeyinde meydana gelen görünüm değişiminin poliamid halıya göre daha fazla olduğunu bulmuşlar ve farklı halılar içinde uygulanabileceğini belirtmişlerdir. 25

ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Pourdeyhimi, Sobus ve Xu (1993); çalışmalarında mekanik kullanımdan kaynaklanan halı görünümündeki değişikliklerin, yüzey yoğunluğunun tek boyutlu karakterizasyonu temeline dayanan genel görüntü özelliklerindeki değişikliklere göre değerlendirilebileceğini belirtmişlerdir. Bu çalışma gri skala görüntü analizini, mikrodoku değişiklikleri, kalınlık yada tutum ölçümüne göre açıklamaktadır. İki faktörün bir araya gelmesi, sapma, varyans ve yoğunluk ortalamasıyla mikro dokuyu karakterize etmeye çalışmışlardır. Yüzey tutumu fraktal boyut ve yoğun bölgenin normalize edilmesiyle sınıflandırılmıştır. Örnekler göstermiştir ki basit mekanik kullanım (eskime) genellikle tutum ve varyasyon kaybını zorunlu kılmaktadır, fakat halının yapısı gözlemlenen bu eğilimler üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Erkesim (1995); Türkiye deki fabrikalardan satışa sunulmaya hazır olan halılardan rasgele beş tanesini kullanarak halı özelliklerini araştırmıştır. Halıların fiziksel ve yapısal özelliklerini, kalite özelliklerini, renk haslıklarını ve yararlılık özelliklerini araştırmıştır. Kalite özelliklerinde halının aşınma direncine, kullanma sırasında kalınlık kaybına, basınç sonrası eski halini almasına, mekanik etki altında görünüm değişimine ve kalınlık kaybına, koltuk testine, boyutsal stabilitesine, ilmek sökme kuvvetine, kirlenme, yanabilirlik ve statik elektriklenmesine bakmıştır. Araştırmasında statik yükleme sonucunda yünün esneme kabiliyetinden dolayı en iyi performansı gösterdiğini belirtmiştir. Kısa süreli yükleme sonrası %90-95 geri düzelme olduğunu, uzun süreli yükleme sonrasında ise % 80-85 düzelme olduğunu belirtmiştir. Yaptığı çalışmasında yün, akrilik ve karışımlarının kullanıldığı halı numunelerine ilmek sökme mukavemeti için yaptığı çalışmasında tufting halıların wilton halılardan daha fazla ilmek dayanımına sahip olduğunu tufting halıların ilmek mukavemeti 2 kg dan fazla, dokuma halıların ilmek mukavemeti 1.5 kg dan fazla bulmuştur.wilton halıların kullanım yeri için oldukça fazla mukavemetli olduğunu belirtmiştir Önder, Berkalp (2001); Makine halılarının yapısal özellikleri ile mekanik etkiler karşısındaki davranış özelliklerini araştırmışlardır. Yüz yüze dokunan akrilik, yün ve polipropilen liflerinden iki sıklıkta ve iki farklı hav yüksekliğinde halı numunelerine aşınma dayanımı, görünüm farkı ve tutam mukavemeti özellikleri test etmişlerdir. Çalışmalarında varyans ve regrasyon analizleri yapılarak halı performansını değerlendirmişlerdir. Daha iyi kaliteli halı üretimi için hammaddenin, ilme yüksekliğinin ve sıklığının tek olarak ve ikili olarak etkilediğini saptamışlardır. Yaptıkları çalışmada üç farklı lif, iki sıklık ve iki hav yüksekliğindeki numunelerden faydalanmışlardır. Aşınma dayanımı ile ilgili yaptığı istatistikî çalışmasında sırasıyla atkı sıklığı, hammadde ve ilmek yüksekliğinin önemli olduğunu belirtmişlerdir. İkili ve üçlü etkileşimlerin çok önemli olmadıklarını kısmen hammadde-atkı sıklığı etkileşiminin önemli olduğunu belirtmişlerdir. Hammadde olarak ele alındığında yünün 7800, polipropilenin 20900 ve akriliğin 22725 devirde aşındığını bulmuşlardır. Testlerde kısmı aşınmanın başlaması kabul edildiği için yün halıların aşınmalarının düşük çıktığını ve sentetik liflerde aşınmanın tüm yüzeyde olduğunu belirtmişlerdir. Atkı sıklığının her tip içinde artmasının aşınmayı geciktirdiğini bunun en fazla akrilik halılarda gerçekleştiğini belirtmişlerdir. İlme yüksekliğindeki artışın sıklıkla aynı şekilde arttırdığını belirtmişlerdir. Atkı sıklığının ve ilmek yüksekliğinin artmasının birim alandaki hammadde yoğunluğunun artmasından dolayı aşınmanın geciktiğini bulmuşlardır. 26

ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Hekzapot testi; için yaptığı çalışmasında hammadde, ilmek yüksekliğinin ve devir sayısının önemli olduğunu ve atkı sıklığının artışının kalınlık azalmasına etkisinin pek olmadığını belirtmişlerdir. İlk aşınmanın yün halılarda başladığını fakat 1500 ve 8000 devir sonrasında akrilik ve polipropilen halılardan daha az kalınlık kaybının oluştuğunu belirtmişlerdir. Polipropilen halıların hekzapot sonrası görünüm ve kalınlık azalmalarının çok belirgin bir şekilde oluştuğunu tespit etmişlerdir. Hekzapot sonrası yün halıların yaylanmasının iyi olmasından dolayı iyi sonuç verdiğini belirtmektedirler. İlmek mukavemeti analizi çalışmasının da ilmek yüksekliğinin önemli olduğunu ve iki etkileşimlerin daha önemli olduğunu belirterek ilmek yüksekliği-atkı sıklığının kısmen daha iyi olduğunu belirtmişlerdir. Akrilik halıların tutam mukavemetinin diğer liflerden daha iyi olduğunu ve atkı sıklığının ilmek mukavemetine etkisinin olmadığını fakat ilme yüksekliğinin artışının mukavemetinin artışını bariz bir şekilde arttırdığını belirtmişlerdir. İlmek boyunun uzamasının ilmenin çıkartılması için gerekli yolu uzattığından dolayı olduğunu belirtmişlerdir. Çalışmasının sonucunda yün ve akrilik halılarda atkı sıklığının artmasıyla tutam mukavemetinin arttığını polipropilen halılarda bunun tersinin gerçekleştiğini bulmuşlardır. Hekzapot sonrası görünüm değerlendirmesinde 1500 devir sonrası numunelerde renk ve görünümlerinde herhangi bir değişmeye rastlanmadığını 8000 devir sonrası içinde görünüm olarak 4-5 arası bir değişim olduğunu belirterek halıların desenlerini koruduğunu ifade etmişlerdir. Daha sıkı yapıdaki halı görünümlerinin daha iyi olduğunu, renk değişiminde kullanılan lifin matlığı ve parlaklığının, rengin koyu veya açıklığının ve desenin etkisinin olduğunu belirtmişlerdir. Polipropilen halıların 8000 devir sonrası hav tabakasında görünür bir düzleşme olduğunu bildirmişlerdir. Erdoğan (2001); Ege Bölgesinde makine halısı üretiminin yaklaşık % 70 ini gerçekleştiren 12 farklı makine halısı fabrikasından tek tip üretim tarzında birer adet temin ederek kalite özelliklerini araştırmıştır. Numunelerin öncelikle hammadde analizi yaparak hangi liflerin kullanıldığını tespit emiştir. Kalite özelliklerini belirlemek içinde fiziksel ve yapısal özeliklerini belirleyerek mekanik etki altında kalınlık kaybı, kısa ve uzun süreli statik yükleme sonrası kalınlık kaybı, ilmek çıkarma kuvveti, yapısal değer, mekanik etki altında görünüm değişmesi ve renk haslıkları gibi kullanım ve performans özelliklerini ölçmüştür. Makine halıların kullanım ve performans özellikleri ile fiziksel ve yapısal özelliklerin ilişkisini saptamıştır. Ege bölgesindeki makine halısı üreticilerinin hav materyali olarak en çok yün ve polipropilen liflerini kullandıkları belirlemiştir. Ayrıca yün ve yün/polipropilen karışımı halı örneklerinin kullanım koşulları açısından standartlarda belirtilen ağır halı tipine uygun ilme sıklıklarına sahip olduğu gözlemlemiştir. Bununla birlikte hav yüksekliği fazla olan örneklerde halı kalınlıklarının da yüksek olduğu saptanmıştır. Mekanik etki altında kalınlık kaybı ile yüzey hav yoğunluğu değerleri arasında istatistiksel olarak anlamlı ilişki saptamıştır. Kısa süreli yükleme sonrası oluşan kalınlık kayıpları ile yüzey hav yoğunluğu arasında da istatistikî olarak önemli ilişki bulmuştur. Buna göre düşük yüzey hav yoğunluklarında meydana gelen kalınlık kaybı daha fazla olduğunu belirtmiştir. Tetrapod aletiyle yaptığı görünüm korunması deneyinde halıların görünümlerini koruma derecesini 2.16 ile 3.83 arasında olduğunu belirtmiştir. Halı numunelerinde ezilme, 27

ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR havlanma, tüylenme, boncuklanma, ilmek kaybı, gölgelenme, renk değişimi ve desen netliğinin değişmesi yönlerinden görünümde orta dereceli bir değişme olduğunu belirtmiştir. Kullanım yeri olarak iş yeri için uygun değerlere sahip olduğunu belirtmiştir. İlmek çıkarma kuvvetlerini belirlemek için yaptığı çalışmasında ilmek çıkarma mukavemetini 0.553 kgf ile 1.972 kgf arasında olduğunu bulmuştur. Wilton dokuma için olması gereken ilme çıkarma mukavemetinin 3 N (0.3 kgf) u geçtiğini ve uygun olduğunu belirtmiştir. Çalışmada üreticilerin, kullanım yerleri için uygun ilme sıklıkları ve hav yüksekliklerini belirleyerek halıların kalitesini belirleyen fiziksel ve yapısal özellikleri için standart değerler geliştirmelerini önermiştir. Tekin (2002); Wilton yüz yüze halı dokuma sisteminin üretim aşamalarını ve makine yapılarını araştırmıştır. Çalışmasında ayrıca halı kalitesine etki eden faktörleri inceleyerek Niğde, Birko Halı işletmesinden temin edilen yün, akrilik ve polipropilen numuneler üzerinde halıda kullanılan iplik oranları, statik yük altında kalınlık azalması ve dinamik yük altında kalınlık azalması deneylerini yapmıştır. Araştırmasında yüz yüze wilton sisteminin ve bu sistemle çalışan halı dokuma makinelerinin özelliklerini belirlemiştir. Çalışmasında, kısa süreli statik yükleme sonrası akrilik halının, polipropilen halıdan ve yün halıdan daha fazla kalınlık azalması olduğunu tespit etmiştir ve akrilik halının statik yüke karşı daha isteksiz olduğunu belirtmiştir. Dinamik yükleme sonrası akrilik halının, polipropilen halıdan ve yün halıdan daha az kalınlık kaybının olduğunu bulmuştur. Dinamik yüklemeye maruz olan yerlerde akrilik, statik yüklemeye maruz kalınan yerde yün halıların kullanılmasını önermektedir. Polipropilen halının değerlerinin yüne yakın olduğunu ve maliyetinin ucuzluğundan dolayı tercih edilebileceğini belirtmiştir. Blanchard ve Graves (2002); Selülozik liflere esterleme ile kimyasal işlem uygulandığında yanma dayanımının iyileştiği görülmektedir. Buda halıların standart yanma dayanımı testlerinden geçebilmesini sağlamaktadır. Bu çalışmada %5-10 luk polikarboksilik acid, uygun katalizör ile uygulanmış ve çok daha tatmin edici sonuçlar elde edilmiştir. Bu uygulama için uygun polikarboksilik asitler 1,2,3,4 butanetetrakarboksilik asit (BTCA), sitrik asit ve maleic acid ve uygun katalizörler ise sodyum hypophosphite, sodyum fosfat ya da kısmen nötralize edilmiş asit tuzudur. Liu, Tandon ve Wood (2002a); Kesik havlı yün halının kullanım ömrünün tahmini için Carnaby tarafından matematiksel modeller geliştirilmiştir. Bu çalışmada Carnaby nin mevcut modelleri geliştirilerek daha muntazam matematiksel açıklamalar geliştirilmiştir. Carnaby tarafından önerilen kullanım ömrü dağılımı fonksiyonu, model parametrelerinin direk ölçülebilmesi için yeniden tanımlanmıştır. Geliştirilen bu yeni model deneysel çalışmalar ile de daha iyi uyum sağlamaktadır. Liu, Tandon ve Wood (2002b); Bu çalışmada halkalı havlı yün halıda mevcut deneysel çalışmalarda kullanılan iki basamaklı kullanım modelinden faydalanılarak geliştirilen halkalı havlı kullanım modeli incelenmiştir. Bu model halının başlangıç ve son kullanım şartlarını karşılaştırmakla beraber, gözlemlerle de kanıtlandığı gibi benzer hav yoğunluğundaki halkalı hav yapısının, kesik hav yapısından daha uzun ömürlü olduğunu göstermiştir. Yapılan hassasiyet testi sonucuna göre iki basamaklı kullanımdaki gecikme, halkalı havlı yünlü halının kullanım ömrü açısından önemli bulunmuştur. 28

ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Miraftab, Ryshfort ve Horoshenkov (2005); Çalışmada hem çevreciler hem de üreticiler açısından endişe verici boyutta olan halı atıkları konusu ele alınmıştır. Üreticiler atık miktarını azaltmaya çalışırken bunlara alternatif kullanım alanları bulmaya çalışmaktadır. Daha önce yapılan bir araştırmada halıfleks tipi bazı yer döşemelerinin başarılı bir şekilde döşeme altlığı olarak kullanıldığı gösterilmiştir. Bu çalışmaya ek olarak yapılan bu araştırmada granül/lif karışım oranlarının, yapıştırıcı konsantrasyonlarının ve partikül boyutlarının döşeme altlıklarında akustik özellikler bakımından çok önemli bir role sahip olduğu tespit edilmiştir. Sonuçlar göstermiştir ki bu döşeme altlıklarının akustik izolasyon yeteneğini maksimize etmek için yukarıdaki değişkenler dikkatli bir şekilde ayarlanmalıdır. Bunun için 60/40 granül/lif karışım oranı, %60 yapıştırıcı konsantrasyonu ve granül partikül boyutunun 2 mm den küçük olması önerilmektedir. Radhakrishnaiah (2005); Bu araştırmada yarısı nylon 6 ve diğer yarısı nylon 66 ipliklerinden oluşan toplam 24 adet halı numunesi test edilerek karşılaştırılmıştır. Çalışmada nylon 66 ipliklerinin kullanıldığı halıların dayanıklılığı ve ozona karşı renk haslığı çok iyi sonuçlar vermiştir. Nylon 6 ve 66 arasında leke tutmama, su ve yağ iticiliği, ışık haslığı ve nitro oksitlere karşı renk haslığında, ayrıca statik yük uygulamasından sonra eski kalınlığına ulaşabilme performanslarında önemli farklar görülmemiştir. Ayrıca çalışmada floropolimer ile muamele edilen nylon 6 ve 66 nın su iticiliği, yağ iticiliği ve leke tutmama özelliklerinin önemli derecede geliştiği ancak statik ağırlık yüklemeden sonra halının eski kalınlığına ulaşmasında bir o kadar problem oluştuğu görülmüştür. Koç, Çelik, Tekin (2005); Tekin (2002) tez çalışmasında yapılan statik yük altında kalınlık azalması deneyini birinci bölümde istatistikî olarak değerlendirmişlerdir. ANOVA metodunu kullanarak halıların basılmaya karşı duyarlılığını, deformasyona karşı dayanıklılığını, elastikiyetini ve yaylanma (rezilyans) özelliklerini değerlendirmişlerdir. Statik yükleme sonrası akrilik halıda oluşan kalınlık kaybının yün ve polipropilen halılardan daha fazla olduğunu belirtmişlerdir. 29

MATERYAL VE METOT 3. MATERYAL VE METOT 3.1. Materyal Araştırmanın amacına uygun olacak şekilde farklı üretim parametrelerinde olan numuneler temin edilmiştir. Akrilik ve polipropilen olmak üzere iki farklı hav lifi, 100 cm 2 de 40çözgü x 40atkı ve 40çözgü x 60atkı olarak iki farklı hav sıklığı ve 9 mm, 10 mm, 12.5 mm ve 14 mm olmak üzere dört farklı hav yüksekliğinde olacak şekilde 16 tane farklı tipte halı Gaziantep Yasin Kaplan Halı fabrikasında dokunmuştur. Numuneler 400 cm eninde ve 33 cm- 60 cm ebatları arasında wilton tipi yüz yüze dokuma yöntemiyle düz kesikli (velur) halı olarak Schönherrin α 300 iki kancalı (shotlu) makinesinde 125 devir/dakika da sırasıyla dokunmuştur. Hav iplik numuneleri, 2100 dtex bükümlü stapel akrilik iplik ve 2000 dtex filament heat-set polipropilen ipliktir. Akrilik ipliği stapel kesilerek hafif büküm verilmiş üç iplikten bükülerek elde edilmiştir. Polipropilen ipliği 144 filamentten bükülerek elde edilmiştir. Polipropilen filamentin enine kesiti trilobal (üç kollu yıldız) şeklindedir. Çözgü ipliği olarak 1100 denye Trolen polipropilen ipliği kullanılmıştır. Dolgu ipliği (berk çözgü) olarak Nm 12/4 %65/35 poliester/pamuk karışımlı iplik kullanılmıştır. 10 cm de 40çözgü x 40atkı olan dokuma için 13/1 LBS (2400/1 dtex) jüt ipliği ve 40çözgü x 60atkı içinde 13/2 LBS (2400/2 dtex) jüt ipliği atkı olarak kullanılmıştır. 3.2. Metod Deneysel çalışmada öncelikle üretim parametreleri kontrol edilerek kalite parametrelerine olan etkileri saptanmaya çalışılmıştır. Deneyler TÜBİTAK Bursa Test ve Analiz Laboratuarı, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Tekstil Mühendisliği Bölümü Laboratuarı, Matesa Tekstil Sanayi ve Ticaret A. Ş. Laboratuarı ve Yasin Kaplan Halı Fabrikasında yapılmıştır. 3.2.1. Halı Hav İplikleri Üzerinde Yapılan Çalışmalar İplik numarası MatesaSorter numara ölçüm sistemi kullanılarak uzunlukta ağırlığı alınarak her bir tipten üçer numune alınarak belirlenmiştir. İplik mukavemeti Matesa nın fiziksel laboratuarında uster tensorapid ölçüm aleti kullanılarak onar ölçüm alınarak bulunmuştur. İplik bükümü ETT elektronik büküm ölçme cihazıyla önce açma sonra tekrar kapama yöntemiyle ölçülmüştür. Ölçümler Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Tekstil Mühendisliği Bölümü Laboratuarında yapılmıştır. 30

MATERYAL VE METOT 3.2.2. Halının Fiziksel ve Yapısal Özelliklerinin Saptanması Materyallerin özelliklerini belirlemek için; ilme sıklığı, halı kalınlığı, hav kalınlığı, hav yüksekliği, toplam halı ağırlığı, yüzey hav ağırlığı, toplam hav ağırlığı ve yüzey hav yoğunluğu değerleri saptanmaya çalışılmıştır. Çalışmalar sırasında ölçüm metodları için Türk Standartları Enstitüsünün kabul ettiği yöntemler esas alınmıştır. 3.2.2.1. İlme Sıklığı İlmek sıklığı halılarda birim alan ve birim uzunluktaki ilmek sayısını gösterir. İlmek en az 100 mm lik uzunluk boyunca kenara paralel ve buna dik olacak şekilde sayılır ve birim alan başına ilmek ve aralıkların sayıları hesaplanır. Numunede 41 ilmek ve aralık sayılır eğer mesafe 100 mm den az ise 100 mm ye kadar sayılarak 100mmx100mm=10000mm² (1 dm²) alanda TS 5285 ISO 1763 e göre ilmek sıklıkları hesaplanmıştır. Ölçümler Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Tekstil Mühendisliği Bölümü Laboratuarında yapılmıştır. Her bir numune 100 mm ve 150 mm de ilmek ve aralıklar sayılarak hesaplanmıştır. 3.2.2.2. Hav Yüksekliği Hav yüksekliği olarak zemin üzerindeki hav tabakasının boyu alınmıştır. 3 mm- 25 mm lik paslanmaz çelikten yapılmış metal levhalar kullanılarak zemin örgüsünden yukarı doğru olan uzantısı ölçülerek tayin edilmiştir ve bu değerlerin ortalaması alınarak numunelerin hav yükseklikleri hesaplanmıştır. Numuneler, I.W.S. Carpet Pile Height Gauges ölçüm levhalarıyla değerlerine bakılmıştır. İlme yüksekliği halı üretimi sırasında bir ölçü olarak kullanılmaktadır ve halı kalınlığıyla arasındaki ilişki havın tabanla yaptığı açıdır (Örge, 1989). Şekil 3.1. I.W.S. Carpet Pile Height Gauges (SDL Atlas Katalogu, 2004) Şekil 3.2. Hav yüksekliği ölçümü 31

MATERYAL VE METOT 3.2.2.3. Hav Kalınlığı TS 7125 e göre sırt üzerindeki hav yüksekliği; halının sırt üzerinde bulunan havlarının kırkmadan önce ve kırktıktan sonra 2.0 ± 0.2 kpa basınç altında ölçülerek kalınlık farklarından tayin edilmektedir. Kırpma makinesinin şeklinden dolayı sonuçta değişiklikler olabilmektedir. Kırkılmamış ortalama ve kırkılmış ortalama hesaplanarak aradaki fark mm olarak hesaplanmıştır. Bütün halı örneklerinden 200mm x 200mm boyutlarında dört tane numune kesilerek 24 saat kondüsyonlanmıştır. Bu numunelerle halı kalınlığı, toplam halı ağırlığı ve yüzey hav ağırlıkları hesaplanmıştır. Numunelerden 40 ar ölçüm (numunenin birinden 28 ölçüm alınmıştır) yani bir deney numunesinden 10 ölçüm 2.0 kpa ± 0.2 kpa basınç altında wira kalınlık ölçme aletinde 0.01 mm hassasiyetle değerler okunarak her dört numune içinde ayrı ayrı ortalamaları hesaplanmıştır. Deneyin bu kısmı TÜBİTAK Bursa Test ve Analiz Laboratuarında yapılmıştır. Şekil 3.3. Hav kalınlığı ölçümü Halı numunelerinin kırkılma işlemi Yasin Kaplan Halı Fabrikasında gerçekleştirilmiştir. Numuneler kırkıldıktan sonra Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Tekstil Mühendisliği Bölümü Laboratuarında her deney numunesinden iki şer ölçüm SDL Atlas Taşınabilir Kalınlık Ölçüm Cihazıyla 0.01 mm hassasiyetle ölçülerek ortalamaları alınmıştır. Her bir deney numunesinin kırkılmadan önceki ortalamasından kırkıldıktan sonraki ortalamaları çıkartılarak hesaplanmıştır. Her örneğimizin ortalaması dört deney numunesinin ortalaması alınarak hesaplanmıştır. Çalışmada, bu yöntemle elde edilen sırt üzerindeki hav yüksekliği yerine hav kalınlığı tanımı kullanılmıştır. Şekilde halı kırkıldıktan sonra halının tabanının ölçüldüğü kumaş kalınlık ölçüm aleti ve halı kalınlık ölçüm cihazının çalışma prensibinin aynı olduğu dijital kalınlık ölçüm cihazı bulunmaktadır. Şekil 3.4. SDL Atlas Taşınabilir Kalınlık Ölçüm Cihazı (SDL Atlas Katalogu, 2004) 32

MATERYAL VE METOT Şekil 3.5. Dijital Kalınlık Ölçüm Çihazı (SDL Atlas Katalogu, 2004) 3.2.2.4. Halı Kalınlığı TS 3374 e göre halı kalınlığı; bir referans levhası ile bunun üzerine konulan halının üzerine belirli bir basınç (2.0 kpa ± 0.2 kpa) uygulayan paralel baskı ayağı arasında kalan mesafenin mm olarak değeridir. Referans levhası üzerine yerleştirilen numunenin üzerine yavaşça baskı ayağı indirilerek 30 saniye sonra değeri 0.1 mm hassasiyetle ölçülür ve kalınlık ölçümlerin aritmetik ortalaması 0.1 mm yaklaşımla hesaplanmıştır. Her numuneden 40 ar ölçüm (numunenin birinden 28 ölçüm alınmıştır) 2.0 kpa ± 0.2 kpa basınç altında wira kalınlık ölçme aletinde 0.01 mm hassasiyetle değerler okunarak ortalamaları alınmıştır. Bu deney TÜBİTAK Bursa Test ve Analiz Laboratuarında yapılmıştır. 3.2.2.5. Toplam Halı Ağırlığı TS 7576 ya göre toplam halı ağırlığı; birim alanda ki halının toplam kütlesinin tayinidir. Bir kenarı imalat yönüne dik olmak üzere kenarları birbirine paralel 200 mm x 200 mm boyutlarında dört deney numunesinin 0.01 g hassasiyetle hesap edilerek 1 m² deki ağırlığı hesaplanmıştır. Bu çalışmada halı örneklerinden 200mm x 200mm boyutlarında dört tane numune kesilerek 24 saat kondüsyonlanmıştır. Kondüsyonlanan numuneler 0.01gr hassasiyetteki terazide ağırlıkları saptanmıştır. Deney numunelerinin ortalamaları alınarak numunelerimizin 40000 mm² deki ağırlıkları hesaplanmıştır. Numunelerin ağırlıkları 1 m² deki ağırlıklarına dönüştürülerek metrekare ağırlıkları hesaplanmıştır. Bu deney TÜBİTAK Bursa Test ve Analiz Laboratuarında yapılmıştır. 3.2.2.6. Yüzey Hav Ağırlığı TS 7576 ya göre, yüzey hav ağırlığı, halının sırtındaki havların birim alandaki ağırlığıdır. Deney numunesinin havları kırkılıp halı sırtının ağırlığı 0.01 g hassasiyetle belirlenir ve toplam halı ağırlığı ile arasındaki fark yüzey hav ağırlığını verir. Numunelerin ortalamaları alınarak 1 m² lik alandaki ağırlığı hesaplanmıştır. Kırpma makinesinin şeklinden dolayı sonuçta değişiklikler olabilmektedir. Bütün halı örneklerinden 200mmx200mm boyutlarında dört tane numune kesilerek 24 saat kondüsyonlanmıştır. Kondüsyonlanan numuneler 0.01gr hassasiyetteki terazide ağırlıkları bulunmuştur. Deneyin bu kısmı TÜBİTAK Bursa Test ve Analiz Laboratuarında yapılmıştır. Halı 33

MATERYAL VE METOT numunelerinin kırkılma işlemi Yasin Kaplan Halı Fabrikasında gerçekleştirilmiştir. Numuneler kırkıldıktan sonra Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Tekstil Mühendisliği Bölümü Laboratuarında her deney numunesinin halı sırtı 0.01gr hassasiyetteki terazide tartılmıştır. Her bir deney numunesinin kırkılmadan önceki ağırlıkları ortalamasından kırkıldıktan sonraki ağırlıkları ortalaması çıkartılarak numunelerimizin 40000 mm² deki yüzey hav ağırlıkları hesaplanmıştır. Numunelerin yüzey hav ağırlıkları 1 m² deki ağırlıklarına dönüştürülerek metrekaredeki yüzey hav ağırlıkları hesaplanmıştır. 3.2.2.7. Toplam Hav Ağırlığı TS 7576 ya göre, toplam hav ağırlığı, belirli bir alandaki halının tamamının sökülerek ölü havlarda dahil tüm havlarının ağırlıdır. Numunenin hav ipliklerinin hepsi sökülerek halı sırtında hav oluşturmayan hav iplikleri de dahil olmak üzere toplam hav ipliklerinin ağırlığı 0.01g hassasiyetle tartılarak 1 m² lik alandaki ağırlıkları hesaplanmıştır. Bu deney için numunelerimizden 100mm x 100mm ebatlarında numuneler kesilerek ağırlıkları 0.01gr hassasiyetli terazide tartılmıştır. Numuneler tümden sökülerek hav liflerinin hepsi ayrılıp tartılarak 10000mm² deki toplam hav ağırlıkları bulunmuştur. Numunelerin 1 m² deki toplam hav ağırlıkları hesaplanmıştır. Bu deney Yasin Kaplan Halı Fabrikasında yapılmıştır. 3.2.2.8. Yüzey Hav Yoğunluğu TS 7576 ya göre, yüzey hav yoğunluğu, yüzey hav ağırlığının hav kalınlığına oranıdır. Numunenin 1 m² lik alandaki yüzey hav ağırlığının mm olarak bulunan hav kalınlığına bölünerek gr/cm³ olarak belirlenmiştir. Yüzey hav yoğunluğunun formülü; Yüzey hav yoğunluğunun (gr/cm³) = m (gr/m²) / 1000*d (mm) (1) Her numune için bulunan yüzey hav ağırlıklarını hav kalınlığına bölünerek hesaplanmıştır. 3.2.3. Kullanım ve Performans Özellikleri Halıların kullanım esnasında karşılaşabileceği mekanik ve statik etkilerden bazılarını bu çalışmada test edilerek önceden belirlenmeye çalışılmıştır. Halı kalitesini belirlemek için yapılan testler; ilmek çıkarma kuvveti tayini, görünümü muhafaza etme derecesinin tayini, boncuklanma testi, dinamik yük altında kalınlık azalması tayini, kısa süreli statik yüklemeden sonra kalınlık azalması tayini ve uzun süreli statik yüklemeden sonra kalınlık kaybının tayinidir. 34

MATERYAL VE METOT 3.2.3.1. İlmek Çıkarma Kuvveti Tayini TS 5285 e göre, ilmek çıkarma kuvveti, halıda bulunan ilmeğin dayanımı belirlemek için yapılmaktadır. İlmek çıkarma kuvveti; halıda ilmeğin bir ucundan kavrayarak çıkarmak ve çıkarılma sırasında ki en büyük kuvvetin kaydedilmesidir. Deney sırasında tek ilmeğin çıkartıldığı kontrol edilir ve ilmek çıkmadan önce iplik koparsa değerin yanına "kopuk" ibaresi eklenir. İlmek halkasının bir ucu pense sıkıştırılarak aletin dik doğrultuda olacak şekilde kavraması sağlanır ve baskı ayağı yardımıyla sabitlenen numuneden ölçüm alınır. Her numuneden 15 ila 20 ölçüm alınmıştır. Okunan en büyük değerler kaydedilir ve ortalama ilmek mukavemet değeri kgf (N) cinsinden hesaplanır. Deneyde kullanılan wira ilmek çıkarma mukavemet aleti şekil 3.2 de görülmektedir. Bu deney TÜBİTAK Bursa Test ve Analiz Laboratuarında yapılmıştır. Şekil 3.6. Wira Tuft Withdrawal Tensometer (SDL Atlas Katalogu, 1991) 3.2.3.2. Görünümü Muhafaza Etme Derecesinin Tayini Halı numunelerinin mekanik etkiler karşısında dayanımının önceden saptanması için yapılmaktadır. Bu deney için wira tetrapod walker makinesi kullanılmıştır. Halı numunesi tetrapod makinesinin dönen tamburu içerisine hav ilmeği yüzü içe gelecek şekilde yerleştirilir ve serbest şekilde dönecek olan tetrapod ayağının tamburun belli bir dönme sayısından sonra yüzeyde meydana gelen görünüm değişikliği tayin edilir. Deney numunesi kontrol edilirken; ezilme, havlanma, tüylenme, boncuklanma, ipliklenme ve ilmek kaybı, gölgelenme (toplam ışık yansımasındaki değişme), renk değişmesi, desen netliğindeki değişme ve halı sırtının görülür hale gelmesi yönlerinden değerlendirilerek görünüm değişimlerine 1 ile 5 arasında gözle derecelendirilmiştir. Bunlar: 1. Görünümde çok fazla değişme var. 2. Görünümde çok değişme var. 3. Görünümde orta derecede değişme var. 4. Görünümde cüzi değişme var. 5. Görünümde değişiklik yok. 35

MATERYAL VE METOT Gerektiği durumlarda ara değerlerde verilebilmektedir. Bu deney TÜBİTAK Bursa Test ve Analiz Laboratuarında yapılmıştır (TS 8777). Daha sonradan geliştirilen hexapod aletinin daha büyük davlumbazı bulunmaktadır ve daha ağır ve kalın numunelerin görünümlerini test etmek mümkün olmuştur. Hexapod ile halının kullanım esnasındaki gibi aşınması sağlanmaktadır. Bu metodun değerlendirme tetrapod ile aynıdır 1-5 arasında değişmektedir (Örge, 1989). Şekil 3.7. Courtauld Tetrapod Walker (SDL Atlas Katalogu, 2004) 3.2.3.3. Boncuklanma Testi Boncuklanma testi, halının havlanmasını yani boncuklanmasını ve tüylenmesini belirlemek için yapılmaktadır. Boncuklanma testi için kullanılan pilfuz döşeme test cihazı 1.3 kg ağırlığında, 90 mm en x 100 mm boy x 50 mm yükseklik boyutlarında 1.5 mm uzunluğunda elyaf tutucu dişleri olan cırtlı silindir ve test sırasında cihazı dengede tutacak bir silindirden oluşmaktadır. Deneyin uygulanma şekli; 17 cm genişliğinde ve 30 cm uzunluğunda (kumaş yönünde) olan numunenin üzerinde cırtla kaplı silindir önde olacak şekilde herhangi bir baskı uygulanmadan 20 cm boyunca 30 tur gezdirilmektedir. Numunenin bu şekilde 10 tur uygulanması normal basma testinin yaklaşık 300 geçişine karşılık gelmektedir. Numunenin karşılaştırılması pilfuz döşeme test cihazının haricinde kalan alanla yapılmaktadır. Numunelerin sonuçları 1 ile 5 arasında değerlendirilmektedir. 1. Çok Kötü: Açıkça boncuklanma ve/veya tüylenme belirtileri gösterir. 2. Kötü: % 95 boncuklanma ve/veya tüylenme belirtileri gösterir. 3. Orta İyi: İhtimal dahilinde boncuklanma ve/veya tüylenme belirtileri gösterir. 4. İyi: Çok düşük ihtimalle boncuklanma ve/veya tüylenme belirtileri gösterir. 5. Çok İyi: Hiçbir şekilde boncuklanma ve/veya tüylenme yok. Bu deney TÜBİTAK Bursa Test ve Analiz Laboratuarında yapılmıştır (Pilfuz Döşeme Test Cihazı Katalogu). 36

MATERYAL VE METOT Şekil 3.8. Pilfuz Döşeme Test Cihazı (SDL Atlas Katalogu, 2004) 3.2.3.4. Dinamik Yük Altında Kalınlık Azalması Tayini Halının dinamik yük altında kalınlık azalmasının ne kadar olduğunun tayin edilmesidir. Yürüme trafiği sonucunda halıda oluşabilecek kalınlık azalmasının önceden belirlenebilmesi için uygulanmaktadır. Halının belirli sayıda standart darbelere maruz bırakılmasından önce ve sonra 2.0 ± 0.2 kpa basınç altında tayin edilen kalınlıkları arasındaki farktır. Bu deney için wira dynamic loading makinesi kullanılmıştır. Altında iki çelik ayağı bulunan bir ağırlık parçası numune üzerine birbiri arkası üzerine sırayla ve her 4.3 saniyede 63.5 mm den serbestçe düşürülerek periyodik yükleme yapılmaktadır. Ayak kenarlarının tatbik ettiği dikey kesme kuvvetlerini uygulama alanına yaymak için numune yavaşça ileri geri hareket ettirilmektedir. İlk kalınlığı ölçülen numuneler sırayla 50, 100, 200, 500 ve 1000 devir sonra kalınlık ölçümleri alınarak kalınlık kayıpları saptanmıştır. Bu deney TÜBİTAK Bursa Test ve Analiz Laboratuarında yapılmıştır (TS 3375; Tekin, 2002). Şekil 3.9. Wira Dynamic Loading Machine (SDL Atlas Katalogu, 1991) 3.2.3.5. Kısa Süreli Statik Yüklemeden Sonra Kalınlık Azalması Tayini Bu araştırma, halıda kısa süreli statik yükleme sonrasında kalınlık azalmasının ne kadar olduğunun saptanması için uygulanmaktadır. Deneyin uygulanma şekli; halının ilk kalınlığı 0mm - 25mm aralığında 0.01mm hassasiyetli mikroner aletiyle hav yüzeyine değme noktasında ölçülmekte ve üzerine 2 saat süreyle 156 kpa basınç uygulanmıştır. Basınç uygulandıktan sonra ve 15 dakika, 30 dakika ile 60 dakika dinlendirildikten sonraki kalınlıkları 0mm - 25mm aralığında 0.01mm hassasiyetli mikroner aletiyle hav yüzeyine 37

MATERYAL VE METOT değme noktasında ölçülmüştür ve dinlendirme sürelerindeki kalınlık azalması istatistiki olarak hesaplanmıştır. Şekil 3.10. 0 mm - 25mm aralığında 0.01mm hassasiyetli kalınlık ölçümü için kullanılan mikroner aleti Şekil 3.11. Halı numunesine basıncın uygulanma şekli Şekilde halı numunelerine basıncın nasıl uygulandığı görülmektedir. 2 cm çapında, 1cm boyunda ağırlığı belli demir parçalarının üzerine 5 kg lık ağırlıklar koyularak 156 kpa basınç elde edilmiştir. 3.2.3.6. Uzun Süreli Statik Yüklemeden Sonra Kalınlık Kaybının Tayini Bu araştırma ise halılara daha ağır cisimlerin daha uzun süre statik yük uygulanmasından sonra ki kalınlık azalmasını hesaplanması için uygulanmaktadır. Deneyin uygulanmasında, halının ilk kalınlığı 0mm - 25mm aralığında 0.01mm hassasiyetli mikroner aletiyle hav yüzeyine değme noktasında ölçülmekte ve üzerine 24 saat süreyle 156 kpa basınç uygulanmıştır. Basınç uygulandıktan 2 dakika sonra ve 1 saat ile 24 saat dinlendirildikten sonraki kalınlıkları 0mm - 25mm aralığında 0.01mm hassasiyetli mikroner aletiyle hav yüzeyine değme noktasında ölçülmüştür ve dinlendirme sürelerindeki kalınlık azalması istatistiki olarak hesaplanmıştır. 38