SOSYOLOJİ DERNEĞİ KENTSEL YENİLEMEYE KARŞI TABAN DİRENİŞİ: İSTANBUL, GÜZELTEPE ÖRNEĞİ Helga RITTERSBERGER-TILIÇ Nazihe Başak ERGİN VI. Ulusal Sosyoloji Kongresi, Ekim 2009, Toplumsal Dönüşümler ve Sosyolojik Yaklaşımlar, Adnan Menderes Üniversitesi, Aydın.
KENTSEL YENİLEMEYE KARŞI TABAN DİRENİŞİ: İSTANBUL, GÜZELTEPE ÖRNEĞİ KENTSEL YENİLEMEYE KARŞI TABAN DİRENİŞİ: İSTANBUL, GÜZELTEPE ÖRNEĞİ 1 Helga RITTERSBERGER-TILIÇ 2 Nezihe Başak ERGİN 3 Öz Çalışmanın amacı, İstanbul da 2004 ten bu yana kentsel yenileme/dönüşüm projeleri adı altında uygulanan gecekondu yıkımlarına karşı ortaya çıkan gecekondu direniş(ler)ini bir taban hareketi olarak incelemek ve açıklamaktır. Bu çalışma literatürde kentsel direnişin farklı boyutlarını açıklamak için kullanılan ve tartışılan kentsel toplumsal hareket kavramını, kentsel yenileme/dönüşüm odaklı mekanın üretimi, kentsel direniş ve de Lefebvre ve Castells gibi düşünürlerin teorik açılımlarından yararlanarak açıklamayı amaçlamaktadır. Çalışma, İstanbul da yaşanan direniş ve örgütlenme biçimlerinin ve yaşanan deneyimlerin farklılığının altını çizerek, Ocak 2006-Ekim 2006 tarihleri arasında, detaylandırılacak çeşitli sebeplerden dolayı direnişin Istanbul kentsel yenileme/dönüşüm projesinin kapsamında ilk ve önemli bir örneğini sunan Eyüp, Güzeltepe mahallesini alan çalışması olarak temellendirmektedir. Katılımcı gözlem ve gerek direnişe doğrudan katılanlar gerekse de siyasi bağlantıları olan ve olmayan gecekondu sakinleri ile yapılmış derinlemesine mülakatlar yapılmış ve bu alan çalışması gecekondu yıkımı ve buna karşı direnişin Temmuz 2005-Ağustos 2006 tarihleri arasında Türk basınındaki temsillerinin analizi ile desteklenmiştir. Anahtar kelimeler: kentsel toplumsal hareketler, gecekondu direniş(ler)i, kentsel yenileme/dönüşüm, basında gecekondu temsili, Güzeltepe. 1 Yaşanmışlıklarını paylaşan, dost olan Sevim, Okan, Turan ve Cengiz e teşekkür ederiz. 2 Doç. Dr., Öğretim Üyesi, Orta Doğu Teknik Üniveristesi, Sosyoloji Bölümü 3 Araştırma Görevlisi, Giresun Üniversitesi, Doktora Adayı, Orta Doğu Teknik Üniveristesi, Sosyoloji Bölümü 912 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı
Helga RITTERSBERGER-TILIÇ - Nazihe Başak ERGİN Abstract The aim of this study is to study and to explain the gecekondu resistance(s) as a grassroots movement against the demolition of gecekondus, in the name of urban renewal/regeneration projects in Istanbul since 2004. This study also aims to explain the urban social movement concept used and discussed to explain different aspects of resistance in the urban area, the production of space, focusing particularly on urban renewal, urban resistance and social movements especially reflecting on the theoretical perspectives of scholars like Lefebvre and Castells. The study focuses on underlining differences of lived resistance and ways of organization and experiences, gecekondu neighborhoods in Istanbul. The study is based upon field research pursued between January and October 2006, in Güzeltepe neighborhood, Eyüp. Participant observation and in-depth interviews comprising people both participating directly in the resistance and ordinary dwellers, who do not have political affiliations were made, the researchstudy is supported further by a systematic analysis of representations of gecekondu resistance and its demolition in the Turkish press, from July 2005 until August 2006. Keywords: urban social movements, urban/grassroots resistance, urban renewal/regeneration, representation of gecekondu in the press, Güzeltepe. 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı 913
KENTSEL YENİLEMEYE KARŞI TABAN DİRENİŞİ: İSTANBUL, GÜZELTEPE ÖRNEĞİ Giriş Çalışmanın amacı özellikle 2004 yılından itibaren afet ve kentsel riskler, fiziki köhneme gibi nedenler öne sürülerek İstanbul da uygulanan kentsel dönüşüm projeleri karşısında oluşan gecekondu direniş(ler)ini, örgütlenmeleri bir taban hareketi olarak kentsel sosyal hareketler başlığı altında incelemek. Bu çalışmaya başladığımızda, kentsel dönüşüm projesinin ilk dönemlerinde İstanbul daki örgütlenmelere dair çalışmalar yeni yeni yapılmakta ve geneli ise kentsel gerilim tanımlamasının ötesine geçmemekteydi. Bu çalışma, yazılı ve görsel basının da sunduğu gecekondu ve gecekondulu tasvirleri ile sessiz ya da suçlu, şiddete eğilimli gibi tanımlamalarla nitelendirilen gecekondu alanlarındaki mahallelilerin yaşadıklarını, deneyimlerini, direnişlerini kentsel sosyal hareketler literatürüne yerleştirmeyi amaçlamaktadır. Kentsel sosyal hareketlere dair açıklamalar, kimlik, yaşam kalitesi ve yurttaşlık, yurttaş sorumluluğu üzerine yoğunlaşmıştır. Çalışma, orta sınıf, duyarlı yurttaşların kenti/mahallelerini/çevrelerini sahiplenmesi üzerinden yapılan tanımlamaların yanında kentsel dönüşüm sonrası öncelikle gecekondu mahallelerini ve sonrasında diğer mahallelerde yaşanan deneyimleri dahil etmeye bir giriş yapmayı amaçlamıştır. Bu çalışmanın yapıldığı dönem sonrasında, kentsel dönüşüm projeleri farklı mahalleleri kapsamış, mahallelilerin direnişleri hakkında birçok çalışmanın yapılmış ve sessiz ya da suçlu gecekondulular bir anlamda literatüre kentsel dönüşümle girmişlerdir. Gecekondunun anlamı ve daha sonrasında Kuzey Ankara kentsel dönüşüm projesi hakkında Tahire Erman (2004) ın ve kuruluşundan günümüze politik geleneği taşıyan mahalleler ve direnişleri hakkında Şükrü Aslan (2004, 2011) ve Besime Şen (2010) in, Jean-François Pérouse (2011) un yaptığı çalışmalar özellikle geri planda tutulan gecekondu mahallelerinin gerçekliklerini, deneyimlerini ortaya koyması ve bugünü anlamamız ve doğru değerlendirmemiz açısından büyük öneme sahiplerdir. Bu çalışma mahalleli ve yaşananlar hakkında genellemelerden kaçınarak öncelikle Güzeltepe mahallesinde yaşananları aktarmada isteğinin sonucudur. Bunu yaparken ise direnişe katılan çalışma, mahallelilerin yaşadıklarını, duygularını da elimizden geldiği kadar yazma 914 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı
Helga RITTERSBERGER-TILIÇ - Nazihe Başak ERGİN çabasıyla mahallelileri ne yalnızca devrimci dir ne de sessiz ya da sessiz direnişçi olarak sunmaktadır. Diğer bir amaç ise mahalle örgütlenmelerinin zaman, koşullar ve mahallelerin farklılıklarının şekillendirdiği birliktelikleri anlatmaya ve tartışmaya açmaya çalışmaktır. Bu çabanın altında akademik tanımlamalarımızın yaşananları, deneyimleri ne kadar yansıttığının sorgulanması yatmaktadır. Kısacası esas çabamız mahallelilerin yaşadıklarının önemini belirtmektir. Kavramsal Çerçeve Temel olarak kentsel mekan için Henri Lefebvre in kavramsallaştırdığı (Lefebvre, 1998, 2000) soyut mekan ve sosyal mekan kullanılmıştır. Kentsel mekanın kullanım değerinin değişim değerine dönüşürken, siyasi kural koyucular, ekonomik çıkarlar ve plancıların, güç ve bilgi nin mekanı olan ve araçsal rasyonellik, homojenleştirme, parçalama ve metalaşmayla belirlenen ve kapitalizmin varlığını sürdürmesi için gerekli soyut mekanın karşısında olan gündelik yaşamın mekanı olan sosyal mekan ve aralarındaki çatışma kentsel dönüşümü ve yerdeğiştirme, yıkım ve mekanın metalaşmasına karşı oluşan örgütlenmeleri anlamak ve anlatmak için önemli anahtar kavramlardır. Mekan, daha çok eşitsizlik üreten eşitsizliğin bir parçasıdır. Edward Soja (2010) ve Mustafa Dikeç (2002) in ele aldığı eşitsizliğin mekansallığı ve bir süreç olarak mekansallığın eşitsizliği diyalektiğinde/ilişkiselliğinde eşitsizliğin mekansallığına ek olarak mekan da eşitsizliğin yaratıldığı ve tekrar yaratıldığı başka bir etken olmuştur; bu eşitsizlikten, kent hakkı ve direniş hakkı kavramları öne çıkmaktadır (Dikeç, 2002). Lefebvre (1976), sınıf çatışmasında mekanın ele geçirilmesi ve kontrolünün toplumun kökten değişimi için önemiyle, siyasi ve ekonomik çıkarların mekanının politik ve devrimci eylemdeki olmaz ise olmaz yerinin altını çizerek başka bir kavramlaştırılması olan contradictory space, counter space yani aykırı mekan, karşı gelen, aykırı düşen mekan (Lefebvre, 1998, 2000) tanımları ile bir anlamda hem gecekondu alanlarını ve sonrasında ise direnişleri, direniş potansiyellerini anlamak için anahtar sunmuştur. 2004 yılında eski bir söylemin devamı olarak, kente dair tüm sorunların çözümü ola- 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı 915
KENTSEL YENİLEMEYE KARŞI TABAN DİRENİŞİ: İSTANBUL, GÜZELTEPE ÖRNEĞİ rak kentsel dönüşüm projeleri bir rehabilitasyon yöntemi, bir çözüm olarak olarak sunulmuş, uygulamada kentsel mekan fiziksel olarak ele alınmıştır. Neil Smith in tartışmasında (1996) yer alan kentsel konularda kavramların kirlenmesi bahsindeki kirli kelime kavramından yola çıkarak, tarihsel süreç içinde dünyada ve ülkemizde farklı isimler alan (alacak olan) ve açıklanan kentsel dönüşüm ün temiz bir kavram olarak, başlangıçta merak uyandırmış, destek toplamıştır. Şimdi ise her alanda tartışılan ve uygulamaları ile kirlenen bir kavram olarak yerine ikamelerini üretmektedir. Kentsel dönüşüm kavramının önemi sadece fiziksel, çevresel bozulmanın ve sonrasında düzenlenmenin yanında ekonomik ve sosyal amaçları da içermesinden gelmektedir. Neden olarak sunulan ekonomik ve sosyal nedenler, sosyal ve ekonomik eşitsizliklerin giderilmesi ve entegrasyon amacı uygulamada kentsel yenileme nin çağrıştırdığı fiziksel, mekansal olmanın ötesine geçememiş ve daha da önemlisi sosyal ve ekonomik getirisi ise mahalle, mahalleli için dönmemiştir. Bu yüzden belki de gecekondu mahalleleri için kentsel yenileme nin meşrulaştırıcı söylemlerde kullanılması, Erdoğan Bayraktar ın (2006) da kullandığı gibi sosyolojik problemli bu mahallelerde nüfusun beklentilerinin karşılanması ve eşitsizliklerin giderilmesi temel alınarak, yaşam kalitesinin yükseltilmesi, doğal afetlerle mücadele, çevresel risklerin azaltılması amacıyla sunulan (kurulan 17 Mayıs 2004 tarihli kurulan Gecekondu Dönüşüm Şube Müdürlüğü) TOKİ projelerine Gecekondu Dönüşüm/ Kentsel Yenileme Projeleri demek daha doğru olacak ve bu kavramların, açıklamaların öne sürüldüğü süreci daha açık kılacaktır. Bu noktada ise anlaşılmayan nokta ise artık hangi kavramın diğerinden daha temiz olduğu ya da olmadığıdır. Sadece yerleşim alanları değil, kamu arazilerinin, üniversiteler ve kamusal yapılar hakkında verilen kararlar, gecekondu mahallelerinin yanında, eski gecekondu önleme bölgeleri, tarihi yarımadadaki mahalleleri de kapsayan kentsel dönüşüm sayesinde, yetkililerce afet ve kentsel riskler, fiziki köhneme nedenleri, sosyal sorunlara bağlanmakta, kentsel dönüşümle fiziksel ve sosyal çöküntü alanlarının, suç mahallelerinin bu sorunlarının çözüldüğü, çözüleceği açklanmaktadır. Bu anlamda 1980 ler ve 1990 larda kullanılan kentsel dönüşümün (Eke & Uğurlar, 916 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı
Helga RITTERSBERGER-TILIÇ - Nazihe Başak ERGİN 2004, Uzun, 2005) öncesinde kullanılan ve sonra yeniden ortaya atılan kentsel yenileme, kentsel alanların fiziksel yapısını etkileyen pazar tarafından yönlendirilen bir değişim süreci olarak tanımlanabilir (Couch, 1990). Uygulamada sadece fiziksel ve ekonomik olan, yıkım ve yer değiştirme olarak yaşanan kentsel dönüşümün (Carmon, 1999) amaçladığı mahalleli için sosyal, ekonomik, çevresel amaçları hayata sokamayan projeler için akademik kavram olarak belki de kentsel yenileme daha uygun düşmektedir. Bu kavram, İstanbul daki kentsel dönüşüm projelerinin ilk dönemlerinde kentsel dönüşümün eş anlamlısı olarak ve de kentsel mekanda yapılan çalışma ve müdahaleler için de bir şemsiye kavram olarak da kullanılmıştır. Diğer bir karşılaşma ise kentsel sosyal hareketleri erken 1960 larda kullanan Watson ın (Bennett, 1997) ve de Castells in çalışmalarında dönemsel ve uygulama olarak uygun düşmesi dolayısıyla kentsel yenilemenin kullanılmasıdır. Kentsel yenileme, belki de projelerin uygulanışını daha açık kıldığı ve kentsel sosyal hareketlerle ilişkilendirilebildiği için kullanılması gereken bir kavramdır. Sosyal hareketlerin açıklamaları neden (ortaya çıkış nedeni sınıf çelişkisi ile bağlantılı eski sosyal hareket vurgusu) ve nasıl (örgütlenme şekilleri ile öne çıkan açıklamalar ile tüm sınıfları sınıf çelişkisi dışında farklı birliktelikler üzerinden bağlayan yeni sosyal hareketler) soruları üzerinden getirilirken, bu çalışma her iki sorunun da öneminin bu süreci ve deneyimleri anlamada yol gösterici olduğunu savunmaktadır. Bir diğer altı çizilmesi gereken nokta ise nasıl tanımlarsak tanımlayalım gecekondu direnişi neden aynı olsa da nasıl sorusuna verilen cevapta deneyimlerin ve örgütlenmelerin benzerliklerinin yanında farklılığıdır. Kentsel sosyal hareketlerin yeni sosyal hareketler bağlamında yapılan kimlik vurgusu ve mekansal müdahalelere karşı kentsel sosyal hareketlere dair açıklamaların kimlik, yaşam kalitesi ve sınıfı yok sayan ya da farklı bir şekilde ekonomik açıklamaları yok sayarak yurttaşlık, yurttaş sorumluluğu üzerinden yapılmasıdır 4. Castells in çalışmalarında, taban hareketi olarak kentsel sosyal hareketler farklı grupların, sınıfların birlikteliklerini de göz önüne alır. Sınıfın önemi ilk çalışmalarında klasik anlamda daha açık olsa da, sınıfların kesiştiği emek ve sermaye dışında çatışmanın ikinci yüzü olan 4 Yurttaşlığı sınıfla tartışan Manuel Castells in ilk çalışmalarından olan The Urban Question (1977) ı bir defa daha okumak bu noktada zihin açıcı olup, tartışmaları ilerletebilir. 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı 917
KENTSEL YENİLEMEYE KARŞI TABAN DİRENİŞİ: İSTANBUL, GÜZELTEPE ÖRNEĞİ kolektif tüketim (collective consumption) üzerinden açıklamalar getirdiği çalışması (Castells, 1983) mahallelerdeki direnişleri anlamakta yol göstericidir. Sadece bu kavramlar üzerinden yapılan açıklamalar, özellikle kentsel dönüşüm uygulamaları sonucunda giderek artan akademik çalışmaların ülkede yaşananları tarihsel siyasi bir süreci ve deneyimleri yok sayarak, kavramları doğrudan ithal etme sonucunu doğurmaktadır. Bu açıklamalar ayrıca kentsel sosyal hareketleri tekrar ve yalnızca orta, yeni orta sınıfın alanına, tekeline sokmaktadır. Güzeltepe Mahallesi Direnişi, Güzeltepelilerin Direnişi Bu çalışma, Ocak-Ekim 2006 tarihleri arası katılımcı gözlem ve derinlemesine mülakatlarla İstanbul, Eyüp ilçesinin Güzeltepe mahallesinde yürütülmüştür. Bu alan çalışması mahalledeki yıkım öncesi, sırasında ve sonrası direnişi ve direnişe katılan kadar katılmayan, siyasi örgütlü olan ve olmayan Güzeltepelileri kendi nedenleri, tanımlamaları ve ifadelerini anlama kaygısı ile yürütülmüştür. Güzeltepe mahallesi, 15-16 Haziran İşçi direnişindeki mahallenin yeri, Nurtepe ye ve diğer tehlikeli olarak nitelendirilen ama sosyalist ve kentsel mücadeledeki yerleri önemli olan mahallelere yakınlığı ve sahip olduğu direniş mirası, kentin ana akslarından E-6 ve Haliç e olan yakınlığı ve sosyal konutların varlığı ile 255 912 nüfuslu Eyüp ilçesinin 25 959 nüfuslu Sivas ve Erzurumluların yoğunlukta olduğu 40 yıllık bir geçmişi olan mahallesidir. Afet Koordinasyon Merkezi de bulunan mahallenin depreme dayanıklı bir zemine sahip olduğu da söylenmekte ve bilinmektedir. Kentsel Dönüşüm projelerine karşı ilk direniş alanlarından biri olan Güzeltepe mahallesi bir direniş gibi görünenin altında farklı gruplar, gerilimler, deneyimler ve duyguları barındırmaktadır. 22 Temmuz 2005 tarihi Güzeltepe mahallesi için yıkım günüdür. Direnişe farklı nedenlerle katılan ve katılmayanların mahallesi Güzeltepe, durakkonducu olarak yeni bir kavram kazandıran ve en önemlisi yıkım öncesi başlayan ve sonrasında devam eden direnişi ile kiracı-ev sahibi, mahallenin eski ve yeni sakinleri arası direnişe dahil olma konusundaki farklılıklarını da görebileceğimiz bir mahalledir. 918 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı
Helga RITTERSBERGER-TILIÇ - Nazihe Başak ERGİN Öncelikle eski ve yeni mahalleliler arası siyasi tercihleri açısından farklılık direnişe katılma ve sonrasında göze çarpmaktadır. Her ne kadar siyasi miras bu direnişin oluşmasında önemli olsa da direnişe katılanların farklılıkları ve bu süreçte yaşananlar yüzünden gerilimli bir birliktelik ortaya çıkmıştır. Kentsel dönüşüme karşı bir tepki olarak direnişe katılanlar yeni veya göçle gelen çoğunlukla evleri yıkılan, kentin diğer bir alanında barınma zorluğu çeken kiracılar, evleri yıkılan ev sahipleri ve bu ev sahiplerini tanıyan yine ev sahibi olan eski mahalleliler olarak özetlenebilir. Bu direnişe siyasi boyut katan ve kendi deyişleriye devrimci hareketin bir parçası olarak gören direnişçiler ise hem mahallede yaşayan hem de yaşamayan siyasi örgütlü kişiler, 1970 lerden beri mahallede yaşayan ve mahallenin siyasi mirasını paylaşan, kimi aktif siyasi hayatta ve kimi de bırakmış olan mahallelilerdir. Direnişin içindeki bu gruplar arası ise ilişkiler, yıkım öncesi, sırasında ve sonrası farklı boyutlarıyla yaşanmıştır. Devrimci ruhun öldüğü ya da öldürülmek istendiği (bunun tek amaç olduğu) açıklamaları mahallenin eski sahiplerinin olup, yeni sakinlerden kiracılar ise yıkımla politik gruplarla tanışmışlar ve bu süreçte onlardan eşya, oturulacak yer konusunda yardım görmüşlerdir. Direnişe, doğrudan yıkımdan etkilenmese de kendi deyişleriyle insani nedenler dolayısıyla, arkadaşlarına, diğer mahallelilere destek vermek için katılan bazı sakinler ise politik olarak görülme korkusu yaşadıklarını belirtmişlerdir. Bu açıklamalar önemlidir çünkü bu açıklamalar direnişin anlatımını parçalamadan ve özünü yitirmeden, genellemelerin önüne geçmenin ve akademik tanımlamalarımızın ne kadar yaşananları yansıttığını sorgulamanın gerekirliliğinin göstergesidir. Bu sakinlerden bazıları ise politik grupların kendilerini son dakikada bilgilendirdiklerini ve hatta bilgilendirmediklerini ve kendi konu ve kavgalarının dışına atıldıklarını söylemişler, kısa süreli be kırılgan birliktelikleri direniş sonrasında son bulmuştur. Bazıları yıkım sırasında bazı siyasi liderlerin kendilerini ateşe atmadıklarını, çatışmaya katılmadıklarını gördüklerini de belirtmişlerdir. Bir anlamda bilinçlenme süreci densin ya da bir başka şekilde açıklansın, bu sürecin başında bir anlamda dışında hissedenler ve kalanlar, kendilerinin ülkelerini sevdiklerini, polisin görevini yaptığını ve biz Gazi, Nurtepe gibi değiliz açıklamlarında bulunmuşlardır. Direnişi örgütleyen ve katılan sakinler, her ne kadar kendi direnişlerini başarılı olarak görmüşler ise bile, (hala devam etmekte olan) Derbent mahallesi direni- 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı 919
KENTSEL YENİLEMEYE KARŞI TABAN DİRENİŞİ: İSTANBUL, GÜZELTEPE ÖRNEĞİ şini örnek vermişler, tek, birleşik, güçlü bir direniş olarak tanımlamışlardır. Direnişte genel olarak doğal ve anayasal bir hak olarak barınma hakkı savunulmuş, siyasi grupların desteği sayesinde yalnızca Güzeltepe değil diğer mahallelerde de örütlenme, direniş ve bunun sürekliliği sağlansa da, bu gruplar arası direnişi sahiplenme açısından bir gerilim yaşanmıştır. Bu gruplardan biri mahallenin esas politik görüşünü oluşturan gruptur ve bu grubun mensupları kentsel dönüşümü bu mahallenin özellikle dejenere edilmek istendiğini, bozulmaya çalışıldığını belirtmişlerdir. Kale gibi olan mahalleye sosyal konutların yapılması da bu amaca bağlanmıştır. Bir diğer önemli istek ise burada doğan mahallelilerin çocuklarını da burada doğurma istekleri ve burada ölme istekleri, mahallede yaşamlarını sürdürme istekleridir. Bu ortak istek kentsel dönüşüm ile yaşanan zorunlu yer değiştirmelerin mahallelilerin hayatında yarattığı etkinin önemini ortaya koymaktadır. Mahallenin basında ve toplantılarda sözcüsü olan mahalleli, yıkım sonrası diğerlerinin onu suçlu olarak gördüğünü, kendisinin de diğerleri gibi iki yıllık kira ve eşya yardımı aldığını oysa mahallelilerin kişisel çıkarlarını koruduğunu düşündüğünü söyledi. Direniş, bir beraberlik ve dayanışmanın sonucu da olsa mahallede farklı gruplar ve çatışmalar da yaratmıştır. Kentsel dönüşümü yoksulun kentten silinmesi olarak gördüğünü belirtmiş, yıkım öncesi başlayan ve sonrası da devam eden direnişi daha da devam ettirebileceğini ama kiracıların yardım aldıktan sonra bunu kırdığını söylemiştir. Bir diğer anlatı ise siyasal bağı olmayan ve bir süre direnişe destek veren diğer bir mahallelinin ise kırmızı fularıyla belediyeye gittiğinde terörist olduğu söylenerek muhatap alınmaması da direniş sonrası aktarılan bir deneyimdir. Yazılı basında direniş Yazılı basın, yıkımın başladığı Temmuz 2005 ten Ağustos 2006 ya kadar gecekondu, gecekondulu ve yıkımları üzerinden taranmıştır (Ergin, 2006). Özetle, yazılı basında Güzeltepe yıkımı, daha önce de belirtildiği gibi durakkonducu olarak gecekonduları yıkıldığı için mahalledeki otobüs duraklarında yaşayan mahallelilerle dikkat çekmiş, yazılı basın bir anlamda direnişe ve bizim çalışmamıza yeni bir kavram kazandırmıştır. Provakatör, savaş alanı yaygın medyanın söylem analizinde genelde kullandığı kelimeler olarak karşımıza çıkmaktadır. 920 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı
Helga RITTERSBERGER-TILIÇ - Nazihe Başak ERGİN Bunun içinde Radikal ve Milliyet değişen tutumu ve buna bağlı değişen söylemiyle öne çıkarken Birgün ve Evrensel gazeteleri tutarlılık göstererek direniş hikayelerini kimi zaman yoksulluktan bahsederek, emekçi vurgusu ile politik tanımlamalar kullanarak aktarmışlardır. Sabah gazetesi yıkım alanını savaş alanı na benzetirken, Akşam gazetesi de benzer ifadeler kullanarak, Güzeltepe de yıkım sırasındaki göstericileri yasadışı, kırmızı maskeli göstericiler polise saldırdı. ifadeleriyle anlatmışlardır. Hürriyet gazetesi ise Güzeltepe de yaşananların Güzeltepe dışından suçlu, maskeli kişiler, barikat kurup, polis ve gazetecilere saldıranlar olarak aktarmışlarıdır. Kimin direnişi? Gecekondu direnişlerini ya da kentsel muhalefeti klasik anlamda bir sınıf hareketi olarak tanımlamak yanlış olabilir. Bununla birlikte, İstanbul daki direnişler sınıf bilincinin, kentsel mekan üzerinden farkındalık kazanılmasında açılan bir yol olarak görülebilir. Diğer mahallelerle paylaşılan yaşananlar, benzerlikler sınıfsal bir uygulama olan kentsel dönüşüm projeleri ile görünür, yaşanır hale gelmiş ve kaybolmaya yüz tutan dayanışmayı canlandırmış, yeni birliktelik ve örgütlenmeleri doğurmuştur. Her ne kadar neden sorusunun cevabı olarak kentsel gelişimi belirleyen ekonomik olsa da ve sınıfsal eşitsizlikler mekanda tekrar üretilse de nasıl sorusunun cevabı olarak direnişi sadece sınıf üzerinden açıklamanın yerine mahallelerdeki uygulama ve sonrasındaki örgütlenme farklılıklarının altını çizerek, yaşananları aktarmaya çalışmak amacımız oldu. Gecekondu mahallelerinin yaşayanlarının isteği ötesinde korunmasını savunulması ve otantik bir öğe olarak korumayı önermek değildir. Entellektüeller, akademisyenler, siyasi gruplar olarak ne denirse densin, önemli olan mahallelerde yaşananlar ve mahallelilerin ne istediği ve ne için mücadele ettiğidir. Birliktelik olarak mahalle örgülenmeleri, üstlendikleri görev ve işlevleri sorgulanan hemşehri dernekleri nin yerine Güzeltepe de 1978 yılında kurulan ve bazı mahallelerde ise yıkım sonrası kurulan- mahalle ve mahalle güzelleştirme dernekleri ise direnişlerde önemli görev üstlenmişler, birliktelik ve dayanışmayı sağlamış ve kuvvetlendirmişler, diğer mahallelere de müdahale ve desteği sağlamışlardır. 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı 921
KENTSEL YENİLEMEYE KARŞI TABAN DİRENİŞİ: İSTANBUL, GÜZELTEPE ÖRNEĞİ Sonuç: Bu çalışmada durakkonducu olarak kentsel dönüşüme kamusal bir alan işgaliyle direnen Güzeltepelilerin direnişe dahil olma açısından ve kentsel dönüşüme yüklenen anlam açısından ev sahipliği/kiracılık, yıkımdan doğrudan etkilenme/etkilenmeme, politik kimliğe sahip olma/olmama, adaletsizlik hissi, mahallelilik gibi nedenlerin ve farklılıklarının öneminin altı çizilmiştir. Destek veren özellikle politik grupların direniş sırasında mahalleli tarafından farklı algılanması ise önemli diğer bir noktadır. Öyle ki bu taban direnişinin karakterini de tartışmaya sunmaktadır. Bu dönem, kentin en yoksulu olan kiracıların hak sahibi sayılması için mücadele dönemidir.güzeltepe de ilk örneğini gördüğümüz, sonrasında ise Ayazma da devam eden kiracıların hak talepleri bu direnişle ortaya çıkmıştır. Sosyal hareketlilik sonucunda yaşanan apartmanlaşmanın mahallede ve diğer mahallelerde zorunlu bir süreç haline gelmesi ( zorla apartmanlaşma ve hatta nerede ve nasıl olduğu belli olmayan yeni bir hayat olarak sunulan sosyal konutlaşma) ve hatta bu sürecin ömür boyu borçlanarak mahallenin dışındaki sosyal konutlarda yaşanmasıdır. Smith (2002, 1996) ise sermayenin çıkarı için rant boşluğu ve dolayısıyla eşitsiz gelişme ( uneven development ) olarak kentsel yeniden yapılanmayı tanımlarken, Harvey (1989) kentlerin ve kentsel mekanın sermaye birikim sürecinde oynadığı rolü endüstri alanından yapılı çevreye transfer edilen sermayenin yapılı çevredeki yatırımla sermayenin ikincil döngüsü ile açıklamaktadır. Esas resmi kaçırmadan ve neden ve sonuçlarından uzaklaşmadan, birleşilen ve farklılaşan noktaları ve örgütlenmeleri, destek veren farklı siyasi ve meslek ve siyasi, uluslararası ve diğer grupların varlığıyla tekrar ele alınmalıdır. Lefebvre in altını çizdiği, kapitalist gelişmenin olmazsa olmazı mekanın üretimi, her geçen gün listeye yeni mahallelerin katıldığı hızlanan yıkım, yerdeğiştirme, tasfiye halinde kentsel dönüşüm uygulamaları ile kentsel kaynakların eşitsiz dağıtılması, varolan eşitsizliklerin derinleşmesine neden olmaktadır. Mekanda eşitsizlikler açıkça ortaya çıkmakta ve ortak mücadele ihtiyacıyla yeni birliktelikler oluşmaktadır. Lefebvre (2000) in tüm toplumun, sistemin dönüşümünü amaçlayarak önerdiği ve sonrasında Harvey (2008) dahil birçok düşünürün dünyada ve Türkiye de (Doğan, 2011, Baysal, 2010, Çavuşoğlu ve Yalçıntan, 2010) tartıştığı ve savunduğu kent hakkı 5, barınma hakkı 5 Gülsuyu Gülensu Yaşam ve Dayanışma Merkezi (2011) ilk defa dernek tüzüğünde kent hakkını 922 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı
Helga RITTERSBERGER-TILIÇ - Nazihe Başak ERGİN mücadelesiyle kentin genelinde, yeni dernekler, birlikteliklerin kurulduğu, hatta kendi mahallesinin yanında diğer mahalleler için ve kente sahip çıkarak, daha geniş hak arayışlarıyla destek veren diğer politik ve farklı akademisyen/ alternatif meslek gruplarıyla (İMECE, Dayanışmacı Atölye, Sosyal Haklar Derneği) bir araya gelerek bütünsel, ortaklaştırılmış mücadele arayışları ortaya çıkmaktadır. Mekan, daha çok eşitsizlik üreten eşitsizliğin bir parçasıyken, mülkiyet ilişkilerini sorgular, eşitsizliği sorgular, güç-sermaye ilişkilerini, çıkar gruplarını apaçık ortaya koyar. Dayatılan mekansal değişim, her sınıfın kendine ayrılmış site-toplu konut alanlarında yaşayacağı eşitsizliklerin derinleşeceği yeni kutuplaşmalar oluşturmaktadır. Mahallelerin ve mahallelilerin gerçek sorunlarının bu çeşit mekansal düzenlemelerle çözülmediği görülmektedir. Sosyal yaşam, mahalle yaşamı, komşuluk, dayanışma ilişkileri, benzer, bir anlamda birlikte kurulan bir geçmiş, değerler, ortak bir yaşam, kolektif bellek kaybolma tehdidi altındadır. Bu tehdit, bazen yeterli bilgi sahibi olmadan kabul edilen belediye kararları, güvencesizlik hissini doğurmaktadır. Bunun yanında, mahalleliler, kendi mahalleleri hakkında, kendileri hakkında karar verme hakkına sahip olamadan, onlara rağmen mahallelerinde lüks konutların yapılacağı bilgisiyle, Gülsuyu nda da, Tozkoparan da da, Fener-Balat ta da, gecekondu/eski toplu konut alanı ve tarihi bir mahallede, fiziksel olarak doğayla, bahçeyle, tarihle kurulan ilişkilerinden koparılmakta, kentin çeperlerinde ya da neresi olduğunu bilmedikleri, yeni kentselleştirilecek, kendilerine mimari ve sosyal açıdan uygun olmayan alanlara taşınmaktadır. Bütün bunların yanında, bu tahliye, ödeme sorunları ve borçlandırma, yaşam masraflarının artması, ulaşım zorluklarını beraberinde getirmektedir. Sınırları sosyal/mekansal olarak belirginleşen yeni bir yoksullaştırma/ yoksunlaştırma süreci yaşanmaktadır. Pérouse (2011) un çalışmasında sorguladığı gibi kentsel toplumsal muhalefetin, bireysel, noktasal, tepkisel bir tezaruhatın ötesinde yerel bazda gelişen, kamuoyuna hitap edebilen, kalıcı bir sosyal hareket olup, olmayacağını zaman gösterecektir ama mahallelerde tabandan gelişen birliktelikler oluşmaktadır. İstanbul kimin kenti olacaktır? Kent hakkı arayışları hiç şüphesiz nasıl bir kent ve toplum sorgulamalarını beraberinde getirecektir. kullanmıştır. 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı 923
KENTSEL YENİLEMEYE KARŞI TABAN DİRENİŞİ: İSTANBUL, GÜZELTEPE ÖRNEĞİ KAYNAKÇA Aslan, Şükrü (2004). 1 Mayıs Mahallesi - 1980 öncesi Toplumsal Mücadeleler ve Kent, İletişim Yayınları. Aslan, Şükrü ve Şen, Besime (2011). Politik kimliğin temsil edici mekanları: Çayan Mahallesi, Toplum ve Bilim, 120, pp. 109-132, Birikim Yayınları. Bayraktar, Erdoğan (2006) Gecekondu ve Kentsel Yenileme, Ekonomik Araştırmalar Merkezi Yayınları. Baysal, Cihan Uzunçarşılı (2010). 5366 cinayeti karşısında kent hakkını inşa etmek, 06/11/2010, Radikal. Castells, Manuel (1983) The City and the Grassroots, University of California Press. Castells (1978) City, Class and Power, St. Martin s Press. Castells, Manuel (1977) The Urban Question: A Marxist Approach, MIT Press. Castells, Manuel (1973) Luttes Urbaines et Pouvoir Politique, F. Maspero. Couch, Chris (1990) Urban Renewal: Theory and Practice, Macmillan. Carmon, Naomi (1999) Three Generations of Urban Renewal Policies: Analysis and Policy Implications, Geoforum, Volume 30, Number 2, May, pp. 145-158(14), Elsevier Science. Çavuşoğlu, Erbatur & Yalçıntan, Murat Cemal (2010). Kentte Olagelene Birarada Muhalefet İhtimali ve Kent Hakkı Kavramını Olgunlaştırmak Üzerine..., Birgün, 8 Ekim 2010. Dikeç, Mustafa (2002). Police, politics, and the right to the city, Geojournal 58, pp.91-98, Kluwer Academic Publishers Doğan, Ali Ekber (2011). Kent Hakkı ve Siyaset, Ekmek ve Özgürlük 14, Ocak, pp.32-33. 924 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı
Helga RITTERSBERGER-TILIÇ - Nazihe Başak ERGİN Eke, Feral & Uğurlar, Aysu (2004) Kentsel Dönüşüm: Başarı mı? Hata mı?, Değişen, Dönüşen Kent ve Bölge, Dünya Şehircilik Günü 28. Kolokyumu. Erman, Tahire (2003) The Other of the Other and unregulated territories in the urban periphery: gecekondu violence in the 2000s with a focus on the Esenler case,istanbul, Cities, Vol. 21, No. 1, pp. 57-68, Elsevier Ltd. Ergin, Nezihe Başak (2006). Grassroots Resistance Against Urban Renewal:The Case of Güzeltepe, Istanbul, Orta Soğu Teknik Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi. Harvey, David (2008). The Right to the City, New Left Review, 53, September-October, pp. 23-40. Harvey, David (1989). The Urban Experience, Blackwell Publishers. Lefebvre, Henri (2000). Writing on Cities, Blackwell Publishers. Lefebvre, Henri (1998) The Production of Space, Blackwell Publishers Ltd. Lefebvre, Henri (1976) The Survival of Capitalism, Reproduction of the Relations of Production, St. Martin s Press. Pérouse, Jean-François (2011). İstanbul la Yüzleşme Denemeleri Çeperler, Hareketlilik ve Kentsel Bellek, İletişim Yayınları. Smith, Neil (2002) Gentrification, the Frontier and The Restructuring of Urban Space in Fainstein, Susan, Readings in Urban Theory, Blackwell. Smith, Neil (1996) The New Urban Frontier Gentrification and the Revanchist city, Routledge. Şen, Besime (2010) Gülsuyu-Gülensu ve Başıbüyük Deneyimleri, Şen, Besime & Doğan, Ali Ekber (ed.) Tarih, Sınıflar ve Kent, pp.309-353, Dipnot Yayınları. Soja, Edward (2010) Seeking Spatial Justice, Minneapolis: University of Minnesota Press. 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı 925
KENTSEL YENİLEMEYE KARŞI TABAN DİRENİŞİ: İSTANBUL, GÜZELTEPE ÖRNEĞİ Uzun, Nil C. (2005) Ankara da Konut Alanlarının Dönüşümü: Kentsel Dönüşüm Projeleri, Cumhuriyet in Ankara sı, Tansı Şenyapılı (derleyen), pp. 198-215, ODTÜ Yayıncılık. Gülsuyu Gülensu Yaşam ve Dayanışma Merkezi Bülteni, Mayıs 2011, Sayı:1. 926 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı