İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ 11 PAPİRÜS'TE DAĞLARCA 13 Papirüs'te Dağlarca 17 Tek Başına Bir Okul: Dağlarca 20 Dağlarca'nın Dedikleri Demedikleri 31 Son Papiras'ün Arka Kapağı 93 Edebiyat Sevgisi 93 CEMAL SÜREYA'NIN DÜZYAZILARINDA DAĞLARCA 95 Bir Süre İçin 97 İspanyolcada On Bir Türk Şairi 99 12 Mart ve Şiirimiz 101 Cemal Süreya'nın Günlüklerinde Dağlarca 104 CEMAL SÜREYA MEKTUPLARINDA DAĞLARCA 121 Onüç Günün Mektupları'nda Dağlarca 123 CEMAL SÜREYA'DA DAĞLARCA ŞİİRLERİ 137 Papirüs'te Dağlarca Şiirleri 139
Gençliğime, öğrenciliğime iyi davranan; bana Dağlarca'yı sevdiren Hülya Hüdayioğlu'na sevgiyle, muhabbetle.
ÖNSÖZ * Fazıl Hüsnü Dağlarca ve Cemal Süreya, Cumhuriyet sonrası Türk edebiyatının iki zirvesi. Türk şiirinin bu iki önemli şairi, bütün yaşamları boyunca birbirleriyle ilgilenmişlerdir. Elbette ayrı poetikalara sahip şairlerdir. Hayatı yaşama biçimleri de farklıdır. Cemal Süreya'nın kendi dışındaki şiire ve şairlere yaklaşımında bir değerbilirlik vardır baştan bu yana. "Gerçek şiir" ve "gerçek şair" onun gözünden kaçmadığı gibi, duygu ve düşüncelerini paylaşırken de cömerttir. Cemal Süreya'nın şiirini olduğu kadar, düzyazılarını da ilgiyle okudum. Feyza Perinçek'le Nursel Duruel'in birlikte hazırladıkları Cemal Süreya/Şairin Hayatı Şiire Dahil (Papirüs Yayınları, 1995) adlı kitap beni ayrıca etkilemiştir. Süreya'nın şiiri, düzyazıları ve hayatı üzerine bir araştırma içinde oldum yıllarca. Bu gözlem ve birikim doğrultusunda, farklı zamanlarda iki konuşmam oldu şairle ilgili. Ayrıca 2013'te iki gün süren bir sempozyum gerçekleştirdim. Şairler ve akademisyenler dört oturum boyu Cemal Süreya'nın şiirini tartıştılar, açımladılar. Sempozyum çalışması içinde Cemal Süreya'ya yeniden bakma olanağım oldu. Bir daha gördüm ki Fazıl Hüsnü Dağlarca'nın Cemal Süreya'da yeri bir başka! Günlüklerinde, mektuplarında ve hemen bütün düzyazılarında geniş yer veriyor Dağlarca'ya. Papirüs de bir bakıma Dağlarca'yla başlamış, Dağlarca'yla bitmiştir. * Bu kitapta Önsöz dışında, Fazıl Hüsnü Dağlarca'nın adının geçtiği bütün yazılar bold olarak düzenlenmiştir. (Yazarın notu) 11
Böyle bir kitap hazırlanabileceği düşüncesini 1980'li yılların ortasında Metin Cengiz'e açmıştım ilk kez; Papirüs'teki Dağlarcaları okudukça İkimiz de gazetecilik yapıyorduk o yıllarda. İş çıkışı, Cağaloğlu'ndan yürüyerek Sirkeci'ye iner ve vapurla karşıya geçerdik. Bu kısa ve güzel yolculukta şiir, edebiyat ve siyaset konuşulurdu daha çok. Kadıköy vapuru, üç beş kişilik bir küçük "şiir/edebiyat" oturumuydu sanki. Cemal Süreya'yı, eski eşlerinden, oğlu Memo Emrah'ın annesi Zuhal Hanım'dan da öğrenmek istedim. Evlilik içindeki, günlük hayattaki Süreya'yı çok sordum ona. Sonra bir kitaba dönüştü bu konuşmalar: Güneşten Yırtılan Caz. Güneşten Yırtılan Caz'la birlikte Cemal Süreya'daki Dağlarca'ya da çalıştım; daha önce bende oluşan düşünce gövde bulmuş oldu böylece. Bu kitabın bendeki serüveni uzun, güzel ve içlidir. Yaşıyorlarken, her iki şairi de tanıma şansım oldu. Hem Dağlarca hem Cemal Süreya'yla Hatay Restaurant'da Vagon Kahvesi'nde, sohbet etme olanağı bulduğuma seviniyorum. Dağlarca'nın Benim Bir Annem Olsaydı Tuna'ya Benzerdi adlı şiirim için dediklerini buraya alırsam, kendime fazla yer ayırmış olurum. Leylâ Şahin 2014, İstanbul 12
PAPİRÜS'TE DAĞLARCA
Papirüs'te Dağlarca Papirüs'ün ilk sayısı 1960'ta yayımlanır. Dört sayfalık tabldot bir dergidir bu. Ceyhun Atıf Kansu, Ahmed Arif, Orhan Duru, Gülten Akın, Ergin Günçe, Doğan Yel imzalarını görürüz. İki Apollinaire çevirisi (imzasız) ve Cemal Süreya'nın takma adla (Osman Mazlum) yazdığı bir yazı da var bu ilk Papirüs'te: "Şiir Evreni Değiştirir." Papirüs'ün bu ilk serüveninde, istediği noktayı yakalayamadığını düşünür Süreya. Derginin yayınına ara verilir ve sekiz aylık bir aradan sonra yeniden çıkmaya başlar Papirüs (Mayıs, 1961). Tahsin Saraç, Muzaffer İlhan Erdost, Orhan Duru, Behçet Necatigil, Tevfik Akdağ, Arif Damar, Ergin Günçe derginin imzaları arasındadır. Bu ikinci girişim üç ay sürer ama Süreya'nın dergi sevdası hızını yitirmiş değildir. Papirüs'ün üçüncü dönemi Haziran 1966'da başlar. Süreya, memuriyetten ayrılmıştır. 1966 Haziran'ında Tomris Uyar ve Ülkü Tamer'le birlikte yola koyulmuşlardır dergi için. Bu "yeni dönem", Papirüs'ü modern Türk edebiyatına kazandıran dönem olur. Yeni Dergi, Yeni Ufuklar, Yeditepe dergileriyle rakipleşmeden, "yepyeni" bir soluk olarak yayınına devam eder. Haziran 1966'dan Mayıs 1970'e kadar düzenli bir biçimde çıkar. Ustaların yanı sıra genç imzalara da yer verir Süreya. Hatta genç şairler, ilk yapıtlarıyla önce Papirüs'ün sayfalarındadırlar. Ataol Behramoğlu, İsmet 17
Özel, Süreyya Berfe (Kanıpak), Özkan Mert, Refik Durbaş, İsmail Uyaroğlu, Nihat Behram. Cemal Süreya, dergisini yetenekli ve birikimli olan, her yaştan her kuşaktan edebiyatçıya açar. Derginin imzaları arasında şairler çoğunluktadır ve Dağlarca başroldedir elbette! Papirüs'ün bu üçüncü ve en önemli dönemi Fazıl Hüsnü Dağlarca'yla başlar. Doğan Hızlan'ın kapsamlı bir yazısı yer alır: "Tek Başına Bir Okul Dağlarca." Doğan Hızlan, Fazıl Hüsnü Dağlarca'yı bütün zamanlar içinde en iyi tanımlayan bu başlıkla yazar Papirüs'e. Derginin ön ve arka kapağında şairin fotoğrafı yer alır. Papirüs'ün dördüncü ve son dönemi 1980'de yayımlanır. Yalnızca iki sayı çıkar. İlk sayı gene Fazıl Hüsnü Dağlarca'ya ayrılmıştır. Kapakta Dağlarca'nın karakalem bir portresi vardır. 18
19
Tek Başına Bir Okul: Dağlarca Dağlarca'nın şiiri kendi içinde kabaran bir mayayı andırır. Bir şiirinin içinde bütün şiir serüveninin belirsiz uçları saklıdır. Onun şiiri büyük bir mısradır. Şiir serüveni, insanın serüveninin ayrılmaz parçasıdır. İnsanın varoluşundan bu yana -yalın anlamda bir ontoloji olabilir- evren karşısında duyduğu hayret onu sürükleyip götürür. İnsan kavram olarak onu çok ilgilendirir, onun bütün evreleri karşısında çok alıngan davranır. Belki toplumculuğunu da bu açıdan değerlendirmek gerekecek. Onun toplumculuğu insana olan saygısından, hümanizmasından gelir. Öğretisel olmaktan çok, gündelik olaylara karşı bir tepki gösterir. Meydan okur, başkaldırır, hayret eder. Ondaki en esaslı tema "süreklilik"tir. Evreni değerlendirmek isteyen birinin en doğal davranışıdır bu. "Ben nasıl yok olurum anlamıyorum. Dünya yok olabilir belki." Varlıklar karşısında duyduğu hayret ve süreklilik teması aklıma çoğunlukla Mevlana ile Yunus Emre'yi getiriyor. Bu demem bir karşılaştırma mıdır, bir hatırlatma mıdır? Hayır. Genellikle büyük şairlerin değişmez niteliği olan yalınlık bu ortak ansımayı alışkanlık haline getirmiş bende. Dağlarca şiiri, edebiyat akımları ve olayları dışında bütün olan bitene tanıklık eden bir şiir niteliği taşır. Geniş anlamda çağının, dar anlamda bütün ulusunun, hele toplumsal olayların tanığı olmak kendince kaçınılmaz gördüğü işlevlerinden biridir. (Sivaslı Karınca, Uzay Çağı, Anıtkabir, İnönüler) Bunların her biri aslında ayrı gibi görünen ama tamamlanmasını birbiri içinde sağlayan konulardır. Onu olaylar etkiler, bu etkileme bir esinleme olarak adlandırılırsa da akıl ya da duygu planında kalması özünü değiştirmez. (Toprak Ana, Uzay Çağı karşıtlığı bu iki plana örnek gösterilebilinir.) Şiirini yoğunlaştırma, istif, bir sanat olarak yapılmaz. Kullandığı sözcüklerden, anlatımından gelen bir öz biçimidir aslında. Yoğunluk deyimini kullanırken bir açıklama gerek: Yoğunluk deyimini bir Saint John Perse, bir Eliot şiirindeki bu anlamını kastederek kullandığım sanılmasın, bu yoğunluk onu eski Yunan şiirine, Latin şiirine yaklaştırır, bu anlamda da Batılıdır onun şiiri. Dağlarca'yı inceleyerek Türk şiirinin bir yanını, bir dönemini, bir evresini, evrimini aydınlatmak olanağı sağlanabilir mi? Onu inceleyerek varılacak sonuç, bir şairi büyük şair yapan öğelerin 20