TÜRKMEN CED TÇ YAZARLAR Muratgeldi SÖYEGOV * Özet Türkmen edebiyatının klâsik dönemle Sovyet dönemi arasında yer alan Ceditçilik dönemi, 19. yüzyılın sonlarından itibaren 1930 lu yılların ba larına kadar sürmü tür. Bu dönemin önde gelen yazarları, kendi eserlerini Türkmen toplumunun hayatındaki aktüel konuları ara tırmak amacıyla kaleme aldılar. Sosyal hayatta geride kalmı olan Türkmen halkının hızlı bir ekilde ilerlemesini istediler. Temsilcileri ço unlukla Sovyet rejim tarafından 1930 lu yıllarda burjuva milliyetçisi, Türkçü, halk dü manı suçlamalarıyla öldürüldüler. Anahtar kelimeler: Türkmen Ceditçi yazarları, Orazmammet Vepayev, Kümü ali Börüo lu, Allahkulu Karahanov, emseddin mameddino lu Kerimî, Hıdır Deryayev. Abstract The Jaditist Turkmen Literary Era, which took place between the classical era and the Soviet time, lasted from the end of the 19th century to the beginning of the 1930s. The leading writers of this period produced their works in order to study the contemporary topics in the lives of the Turkmen society. They aspired to a rapid development of the Turkmen nation, left backward in social life. Its representatives were killed by the Soviet regime, mostly in 1930s, with the allegations of being a bourgeois nationalist, Turkist, and public enemy. Keywords: Turkmen Jaditist writers, Orazmammet Vepayev, Kümü ali Börüo lu, Allahkulu Karahanov, emseddin mameddino lu Kerimi, Hıdır Deryayev. 1930'lu yıllar, tarihçiler tarafından Sovyet rejiminin halklar için en feci devri olarak de erlendirilmektedir. 1932 yılının panik ve psikolojik sarsıntılarla dolu sürgün kampanyası ve 1937-1938 yıllarının 'Büyük Terörü' bu dönemin deh etli olaylarıdır. Hatta 1937-1938 yıllarında Türkmenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti M K (Büyük Meclis) Ba kanı Nedirbay Aytakov (1894-1938) ve Sovnarkom Ba kanı (Ba bakan) Kaygısız Atabayev (1887-1937), kurdukları ve savundukları rejimin kurbanları oldular. H.B.Küzatüvci, 1960 lı yıllarda Düsseldorf (Almanya) ehrinde çıkarılan Millî Türkistan dergisindeki Nege Ceditçilikten Korkmaktalar? (1963, nu. 94, s. 28-30) adlı makalesinde, Kaygısız Atabayev'i bir Türkmen ceditçi aydın olarak vasıflandırıyor. Eski Ceditçilerden çe itli yıllarda, gönüllü olarak veya mecburî surette komünistlerin safına geçenler olmu tur. 1920'li yılların ikinci yarısında Türkmen Ceditçilerini bünyesinde toplayan Türkmen lmî Edebî Cemiyeti (T EC) 1925 yılında kurularak, iki sene içinde be yüzden fazla üyeye ula ır. T EC Ba kanı Muhammet * Akademik, Prof. Dr., Türkmen Türk Üniversitesi Türkmen Dili Bölümü Ba kanı.
Muratgeldi SÖYEGOV Geldiyev (1889-1931), ba kan yardımcısı ise Abdülhekim Kulmuhammedov (1885-1931) idi. 1931 yılının ilk günleri, sebebi imdiye kadar tam olarak bilinmeyen bir ekilde hayata gözlerini yuman Muhammet Geldiyev'in çok geçmeden Türkçü, Arapçı, halk dü manı olarak tanıtılması ve Abdülhekim Kulmuhammedov'un 1931 yılı Temmuz ayında ran'a kaçaca ı bahanesiyle A kabat yakınlarında, imdiki Arçabil'de kur unlanarak öldürülmesi, bu iki feci olay, Türkmen Ceditçili i'nin sona erme döneminin ba langıç noktasını meydana getirmi ti. unu da belirtmek istiyoruz ki, çe itli sebeplerden dolayı son yıllara kadar açılmamı bir tarla olarak kalmı olan Türkmen edebiyatında Ceditçilik konusu, ara tırmacı Ayna M. Söyegova'nın gösterdi i gayretlerin sonunda imdi verimli bir inceleme alanı hâline geliyor. Kendisinin bazı makalelerini çalı mamıza kaynak olarak alıyoruz. A a ıda 1991 yılında çökmü olan Sovyet rejiminin bilinen ve bilinmeyen sayısız kurbanlarından Ayna M. Söyegova'nın yaptı ı çalı malara dayanarak ve onlara yeni buldu umuz bilgileri katarak Türkmen ceditçilerinden sadece be i hakkında özel konular hâlinde söz edece iz. 1- stanbul Üniversitesi 1918 Yılı Mezunu Türkmen Yazarı Orazmammet Vepayev 1883 yıllında Hazar denizinin sahilindeki imdiki Balkan vilâyetine ba lı Kızılsu da do mu olan Orazmammet Vepayev (Orazmehmet Vefayev) buradaki mektep ve medreseyi bitirdikten sonra Buhara ehrine giderek, Ceditçilerle fikir birli inde bulunan büyük zat brahim Ahun'un medresesinde iki sene tahsil görür. 1910 yılında tahsiline devam etmek için Batum yolu ile Türkiye'ye gelir ve dört yıl boyunca askerî lisede okur. Buradan mezun olduktan sonra, stanbul Üniversitesi (Dârülfünun) Hukuk Fakültesi ne kabul edilir ve 1918'de burayı iyi dereceyle bitirir. Aynı sene Bakû ehrini Bol eviklerden alan Enver Pa a'nın küçük karde i Nuri Pa a'nın ordusunun kurmay heyetinde bulunan Orazmammet Vepayev, Türk subay elbisesiyle Türkmenistan'a döner. 1930 yılına kadar ö retmenlik ve hâkimlik görevlerinde bulunur, vilâyet mahkemelerinde ve e itim idarelerinde ba müdürlük eder. Orazmammet Vepayev hakkında imdiye kadar topladı ımız malûmatlardan anladı ımız kadarıyla onun kaleme aldı ı ilk eseri 1922-1924 yılları arasında Ta kent'te Arap harfleriyle Türkmen Cedit yazısıyla tamamı 81 sayı yayımlanan ilk Türkmen dergisi Türkmen li nde çıkmı tır. Bu 328 Gazi Türkiyat
Türkmen Ceditçi Yazarlar dergide basılan bir makalesinde Rusya'nın sömürgecilik siyasetinin Sovyet döneminde de hiç de i meden devam etti ini yazar. Orazmammet Vepayev, Balıkçı imzası ile 1925-1926 yıllarında "Tokmak" dergisinde bastırdı ı " ive ile Oynayanlara" ve "Dil ive Do rusunda" adlı iirlerinde Türkmencenin temizli i ve geli mesi konusunu terennüm eder. Türk halklarının konu ma dili hakkında süreli yayınlarda, dostane olmayan yanlı fikirleri öne sürenlerin iç yüzünü açı a çıkarır: Azer türkün be enmeyip, o runca bize geldin, Tatarlara a ız açıp, diline oynayıp güldün, Özbek bilen Kırgıza kıya bakıp, göz saldın, Do ru söyle, neme sen, ey bizi ala salan?! Yine aynı iirinde, Türkmeni bilcek bolsan, O uz Hanı göze al, Osmanlılar kimlerdir, Kayı hana kulak sal! diyerek tarihten örneklerle fikir dü manlarına Türkmenleri tanıtır. '"Türkmenistan" gazetesinin 28 Temmuz 1925 tarihli nüshasında yayımlanan "Oba Gitmeli Boldum" iirinde, A gabat ehrindeki Sovyet i çilerinin kırtasiyecilik ile me gul olarak, Türkmenistan Sosyalist Cumhuriyeti temsilcileri Kaygısız Atabayev, Nedirbay Aytakov gibi zatların emirlerini yerine getirmedi i anla ılıyor. Onun, Türkmen halkının kendi hakkına sahip çıkmasını istedi i, 1927 yılında Da o uz vilâyetinden A gabat'taki Berdi Kerbabayev'e (1894-1974) yazdı ı mektubu u bentle ba lıyor: Ey eziz Kerbabayev, senden bir sora ım var: Türkmen gözün açma a yine nece yıl gerek? Göz aylandır her yere, sonra bana co ap ver, Halkı uyandırma a bize haysı dil gerek? Yukarıda zikredilen ve 1920 li yıllardaki süreli yayınlarda basılan di er yazıları yüzünden hayatî tehlikelerle kar ı kar ıya kalan Orazmammet Vepayev, mecburen yurt dı ına çıkar. 1930 yılının son günlerinde kom u ran'a, orada ya ayan Türkmenlerin arasına giden Orazmammet Vepayev i Sovyet rejimi hile yoluyla 1932'de geri getirtmi, hapse atmı, 27 Ekim 1937 Güz 2010 / Sayı 7 329
Muratgeldi SÖYEGOV tarihinde de kur unlayarak öldürmü tür. Bu sebeple Orazmammet Vepayev 1930 1u yılların ba ından itibaren 1990'lı yıllara kadar müspet birisi olarak hatırlanmadı. Ba ımsız ve tarafsız Türkmenistan'ın ilk Devlet ba kanı Rahmetli Büyük Saparmurat Türkmenba ı'nın yönetiminde 1996 yılında ne redilen Türkmenistan Ansiklopedisi nde Orazmammet Vepayev hakkında ilk defa olarak do ru ve önemli bilgilere yer verildi. Ancak kendisinin ar ivlerde aradı ımız foto raflarını henüz bulamadık. 2- lim Hayatının Kurucusu ve Dilbilimci Kümü ali Börüo lu Kümü ali Börüo lu (Böriyev) 1896 yılında Hazar denizinin kuzey do u sahilinde bugün Kazakistan sınırları dâhilindeki topraklarda ya amakta olan hayvan besleyicisi Türkmenlerin arasında dünyaya gelir. 1915 yılında 19 ya ındayken Ta kent ehrindeki Muallimlik Semineri'ni bitirir. 1924 yılına kadar Rusya'ya ba lı Muhtar Türkistan Cumhuriyeti nde Türkmenleri temsil eden devlet adamlarından biri olarak görev yapar. 1922-1924 yıllarında bu cumhuriyete ba lı olarak dil ve e itim alanında faaliyet gösteren "Türkmen Bilim Komisyonu"nun ba kanı olarak çalı ır. 1924'de Türkmenistan'a döner ve tutuklanıp hapsedildi i 1932 yılına kadar A kabat'ta Devlet Bilim Kurulu Ba kanı, Türkmen Kültürü Enstitüsü (Türkmenkült) Direktörü, Millî E itim Bakanı, Devlet Yayınevi Ba kanlı ı vazifelerinde bulunur. Türkmenlerin tarihinde, 1920 li yıllarda ilim hayatının kurucusu olarak tanınan Kümü ali Börüo lu'nun Bilim Komisyonu nun dikkat ve gayretlerini Türkmen dilinin en ehemmiyetli konularına yönlendirmede büyük hizmetleri olmu tur. Kendisinin dilbilimci olarak yaptı ı hizmetleri de çok önemlidir. Kümü ali Börüö lu, 1924-1926 yıllarında ortaokul ö rencileri için kimya, co rafya ve eski dönemler tarihine ait ders kitaplarını; ö retmenler için metodik makaleler külliyatlarını Türkmenceye çevirerek ne reder. Mütercimlik vazifesine tutuklanıncaya kadar devam eder. 1927 yılında Yeni Türk Alfabe Komitesi'ne üye seçilmi olan Börüö lu, me hur Türkmen dilbilimcisi Muhammet Geldio lu (Geldiyev) le beraber Türkmen Lâtin alfabesini hazırlama faaliyetine katılır. Onların Lâtin harfleri esasında düzenledikleri Türkmence imlâ kuralları, 1928 de önce makale hâlinde, ardından kitap olarak okuyucuya sunulur. Börüo lu'nun 330 Gazi Türkiyat
Türkmen Ceditçi Yazarlar Musa smailov la birlikte hazırladı ı Alfabe kitabı, 1930-1931 yıllarında iki defa basılır. 1929 yılında, Börüo lu'nun Ali bek Aliyev (1883-1933) ile birlikte hazırladı ı 20 bin kelimelik Rusça-Türkmence sözlük ne redilir. Bu eser, tercüme olmakla birlikte Türkmencenin ilk anlamda kelimeler açıklamalı sözlü üdür. 1928 yılında Türkmen Kültürü Enstitüsü'nde yedi bilim adamının katılımıyla ve Kümü ali Börüo lu'nun ba kanlı ında ilk Türkmence-Rusça sözlük hazırlanmaya ba lanır. Ancak ar ivde, daha sonra sadece Börüö lu ve Potseluyevski'nin 1931 yılında hazırladıkları ve 700 sayfayı geçen Türkmence-Rusça sözlük bulunmaktadır. Fakat bilinmeyen sebeplerden dolayı sözlük ne redilmemi tir. Yukarıda zikredilen eserlerinden ba ka Börüo lu'nun çok sayıda makalesi vardır. air Devletmehmet Balkızıl'ın iirler külliyatı, Kulmuhammedov, Potseluyevski ve bazı di er ça da yazarların kitapları da Börüo lu tarafından yayımlanır. Mayıs 1930'da Türkmenistan'ın lk lmî Konferansı'nın genel organizatörü Börüö lu olur. Bu konferansta Türkmen edebî dili hakkında verdi i bildirisinde, gelecek için dilimizin ilerleme yollarını gösterir. Kümü ali Börüö lu, Sovyet yönetimi tarafından milliyetçi, halk dü manı suçlamasıyla 19 Mart 1932 tarihinde tutuklanır. On sene 7 ay çe itli hapishanelerde yatmı olan Kümü ali Börüö lu, 27 Ekim 1942 tarihinde Rusya'nın kuzey bölgesindeki so uk cezaevlerinin birinde ölür. Öldü ü sırada 46 ya ındadır. Ar iv kaynaklarında Börüo lu'nun ölüm sebebine dair bir bilgi bulunmamaktadır. Ölümünden 16 sene sonra, 17 Temmuz 1958 tarihinde Türkistan Yüksek Askerî Mahkemesi, Kümü ali Börüö lu hakkında açılmı olan ceza davasını esastan bozarak kendisini aklar. Buna ra men Börüo lu'nun ahsiyeti ve ilmî faaliyeti konusundaki Sovyet rejiminin menfî görü ü, son yıllara kadar de i memi tir. Bu sebeple 1974 yılında basılmaya ba lanan ve 10 ciltten ibaret olan Türkmen Sovyet Ansiklopedisi nin harf sırasına göre 1. cildinde bulunması gereken Börüö lu maddesi, ancak 1989'da basılan 10. ciltte ilâve olarak yer almı tır. Ba ımsızlıkla birlikte Börüö lu ve di er rejim kurbanlarının hayatını ve mirasını ö renmek yolundaki engellerin hepsi ortadan kalkmı tır. Güz 2010 / Sayı 7 331
Muratgeldi SÖYEGOV 3- Hekim, Edebiyatçı ve Dilbilimci Allahkulu Karahanov 1920-1930 lu yıllar Türkmen edebiyatı ve dilbiliminde kıymetli kitap ve makaleleriyle müstesna bir yeri olan Allahkulu ahzadeo lu Karahanov, 15 Eylül 1892 tarihinde imdiki Marı (Merv) vilâyetine ba lı Mülkbah ı köyünde dünyaya gelir. Çocuk ya larında yetim kalmı, amcası tarafından büyütülmü tür. Ortaokulu bitirdikten sonra ö renimine Buhara medresesinde devam eder. Ardından Ba kurdistan ın ba kenti Ufa daki Galiye medresesinde tahsil görür. 1920 yılında Ta kent ehrine gelerek Orta Asya Devlet Üniversitesi Tıp Fakültesi ne girer ve buradan 1927 de mezun olur. Üniversite ö rencili inin dı ında, 1922 yılında Ta kent te kurulan Türkmen Bilim Komisyonu nda ara tırmacı olarak görev yapar. 1922-1924 yılları arasında aynı komisyon tarafından yayımlanmı olan Türkmen li adlı ilk Türkmen dergisinin yazı i leri müdürü olur. Dergide, eski Türkmen airlerinin hayatı ve eserleri hakkında makaleler ve metinler yayımlar. Bazı makalelerini ise kısa bir süre yayımlanmı olan Ya Carçı dergisinde ne reder. Arap alfabesini Türkmen Dilinin ses özelliklerine uygun olarak düzenleme i ine, yani Yazıda Ceditçili e, Allahkulu Karahanov özel bir projeyle katılır. Mütercimlik yaparak ilk ve ortaokullar için ders kitapları bastırır. 1930 lu yılların ba larında millî kültür ve siyasetle ilgili konularda makaleler kaleme alır. Allahkulu Karahanov, 1923 yılında Ta kent te Ana Dilimiz adlı kitabını bastırır. Bu kitapta, Türkmen halk edebiyatının atalar sözü, bilmece, efsane, masal gibi ürünlerinden çok sayıda örneklerle birlikte Mahtumkulu, eydâî, Kemine, Molla Nefes, Muhtacî ve di er eski airlerimizin bazı eserleri tam veya parçalar hâlinde yer almı tır. Ar iv kaynaklarında Karahanov un 1929 yılında Türkmence Gramer kitabı hazırlamı oldu u da kayıtlıdır. Fakat eser bilinmeyen sebeplerden dolayı o zaman okuyucuya ula amamı tır. Yazarın bu eseri Rus dilinde Grammatika Turkmenskogo Yazıka adıyla 1931 yılında basılmı ve Türkmen dilbilimi tarihinde önemli bir yere sahip olmu tur. Türkmen dili ve edebiyatı alanında büyük hizmetlerde bulunan, hayatının son yıllarında ise kendi köyünde hekim olarak çalı an Allahkulu 332 Gazi Türkiyat
Türkmen Ceditçi Yazarlar Karahanov, Gizli Türkmen Âzatlı ı Kurulu nun üyesi olmak, feodalmilliyetçi klâsikleri halk arasında yaymak; parti ve hükûmetin Türkmen dili sahasında yaptı ı reformlara kar ı çıkmak suçlamaları ile 20 Eylül 1937 tarihinde tutuklanır. 25 Ocak 1938 de ise NKVD (eski OGPU sonra KGB) nin kararı ile idama mahkûm edilir. Allahkulu Karahanov, idam kararından bir ay sonra, 26 ubat 1938 tarihinde 46 ya ında iken kur una dizilir. Yirmi bir yıl sonra, 4 Aralık 1959 tarihinde Türkmenistan Yüksek Ceza Mahkemesi Allahkulu Karahanov hakkında açılmı olan ceza davasını esastan bozar ve onu suçsuz bularak aklar. Stalin dönemi kurbanlarından Allahkulu Karahanov un millî kültüre adanmı olan hayatını ve eserlerini ö renmek, edebiyatçı ve dilbilimci bugünkü nesillerin manevî bir borcudur. 4- Yazar ve Dilbilimci emseddin mameddino lu Kerimî Kırk dört ya ında Sovyet yönetimi tarafından milliyetçi ve halk dü manı olmakla suçlanıp kur una dizilmi oldu u için günümüze kadar hayatı ve eserleri çok az bilinen yazar ve dilbilimcilerimizden emseddin mameddino lu Kerimî, 1893 yılında imdiki Ahal vilâyeti Ba ır köyünde dünyaya geldi. Türkmenlerin kesin zafer kazandı ı 1879 yılındaki Birinci Göktepe Sava ının manevî kumandanı olan ve 1881 yılındaki kinci Göktepe Sava ında kahramanca vuru up ölen Kerimberdi an ın torunudur. Kerimî soyadı da bu dedesinden gelmektedir. Kerimî, amcaları Muhammetmurat ve Muhammetnazar ın Kaka ilçesinde açtı ı medresede tahsil gördü. Usûl-i Cedit üzere gençlere e itim veren bu medresede, Sovyet döneminde ünlü bir yazar olarak yeti en Berdi Kerbabayev (1894-1974) ile Karaca Burunov (1898-1965) onun sınıf arkada larıydı. Mezun olunca önceleri mekteplerde Türkmen Dili ve Edebiyatı ö retmeni olarak görev yapan emseddin Kerimî, daha sonra 1927-1931 yılları arasında Leningrad (Sen-Petersburg) ark inaslık Enstitüsü nde e itim gördü. Türkmenistan a dönerek Bayramali ehrinde Pamukçuluk Enstitüsü nde ö retmen olarak çalı tı. Ömrünün son yıllarında ise, A gabat taki Devlet Yayınevi nde edebî mütercim olarak vazife gördü. Erkeklerle beraber kızlara da okuma-yazma ö retmek, Türkmen Ceditçi yazarlarının öne sürdü ü ve gerçekle tirmek istedi i önemli fikirlerden biriydi. Bu konuda emseddin Kerimî nin 1925 yılında Türkmenistan gazetesinde Türkmen Kızına adlı iiri, 1929 yılında ise Güz 2010 / Sayı 7 333
Muratgeldi SÖYEGOV Türkmen Medeniyeti dergisinde Kızını Okutmasa Benim Karım De il adlı hikâyesi yayımlandı. 1927-1930 yılları arasında çe itli dergilerde basılmı olan makaleleri, Türkmen Alfabesi ni Lâtinle tirmek ve Türkmenceyi yeni terimlerle zenginle tirmek konusunda önemli teklıfleri olan yazılardır. 1930 yılında köy mektepleri ve orta teknik okullarının hazırlık sınıfları için de ders kitabı hazırlamı tı. 19 Mayıs 1930'da toplanmı olan ve Türkmencenin aktüel meselelerini müzakere eden Türkmenistan I. lmî Konferansı delegesi olan emseddin Kerimî'nin 1932 yılında basılmı olan Türkmen Dilinin mla Kaideleri adlı makalesi, kıymetli bir eser olarak uzun süre kullanıldı. 1920-1930 lu yıllarda Rus yazarı Aleksey Tolstoy un Zahire ve Nikolay Ostrovski nin Çelik Nasıl Pi irildi? adlı kitapları ile bazı ba ka eserleri Türkmenceye tercüme etti. emseddin Kerimî'nin en me hur eseri, 1924 yılında kaleme alınarak 1927 de ne redilen Nevruz Gecesi veya Zavallı Aycemal adlı uzun yıllar sahnelenen dramıdır. Adı kısaca Aycemal olarak bilinen bu eserde, Ceditçi oldu u için sevdi i kız Aycemal ile evlenemeyen Kurban ile Aycemal in Kadimci mollaların tesiri altında bulunan babası A ır Mergen ve di er karakterlerden söz edilir. Dram, bazı Türkmen halk destanlarında oldu u gibi Aycemal ile Kurban ın ölümüyle sona erer. Ceditçilere aman vermeyen Sovyet yönetimi, emseddin Kerimî yi 1932 yılında Özbekistan ın Zaref an bölgesine sürgün edere. Kerimî, üç yıl sonra A kabat'a geri döner. 14 A ustos 1937 tarihinde tutuklanır ve be gün sonra NKVD nin kararı ile idama mahkûm edilir, üç gün sonra da 22 A ustos 1937 tarihinde kur una dizilir. Yirmi yıl sonra, 5 Nisan 1957 tarihinde aklanarak itibarı iade edilir. Haksız yere suçlanan yazar ve ilim adamlarının tam olarak aklanabilmeleri için eserlerinin tekrar yayımlanması ve genç nesiller tarafından ö renilmesi gerekir. Bu sebeple emseddin Kerimî ile ilgili olarak Türkmenistan da ara tırma ve incelemeler yapılmaya ba lamı tır. 5- On Dokuz Sene Hapis Yatmı Olan Yazar Hıdır Deryayev 1905 yılında dünyaya geldi i vilâyeti Marı (Merv) da, sonra Ta kent ehrinde çe itli ö retim kurumlarında e itim görmü olan Hıdır Deryayev, 1929 yılında Orta Asya Devlet Üniversitesi arkiyat Fakültesi nin 2. sınıfına 334 Gazi Türkiyat
Türkmen Ceditçi Yazarlar kabul edilir. Fakat Sovyet yönetimi tarafından arkiyatçı hocaların tamamının 1930-1931 yıllarında hapse atılmalarından dolayı arkiyat Fakültesi kapatılınca, Hıdır Deryayev de di er ö rencilerle birlikte Pedagoji Fakültesine aktarılırlar. Deryayev, 1931 yılında üniversiteden mezun olur ve aynı yıl A kabat ta ilk yüksek ö retim kurumu olarak açılan Türkmen Devlet Pedagoji Enstitüsü nde çalı maya ba lar. Çok geçmeden doçent unvanını alır ve Türkmen Dili ve Edebiyatı Bölümü ba kanlı ına seçilir. lk iirlerini ö rencilik yıllarında yazmı olan Hıdır Deryayev, ilim alanında kendisini dilbilimci olarak gösterir. Hocalık vazifesinin dı ında Türkmenistan lmî Ara tırma Enstitüsü nde ara tırmacı olarak çalı ır. Hıdır Deryayev in me hur dilbilimci Hocamurat Baylıyev le (1905-1946) beraber hazırladıkları Avrupalılar çin Türkmen Dilinin Kitabı adlı eser 1932 yılında; Ana Dili Grameri adlı kitap ise 1933 yılında yayımlanır. Deryayev Komünistler Maarifi dergisinin 1932 yılındaki birle ik 19-20. sayısında basılmı olan Köhne Türkmen Edebî Dili adlı makalesinde, önce, nkılâptan önce (Ekim 1917) Türkmen edebî dili var mıydı? sorusunu ortaya atar. Ardından, bu soruya, Türkmenlerin eskiden edebî bir dili vardı. Bu dili tanımak için büyük bir miras bırakmı olan Mahtumkulu, Molla Nefes (Zöhre-Tâhir), Seydî, Zelilî, eydâî, Tâlibî, Muhtâcî gibi 18-19. yüzyıl Türkmen airlerinin eserlerine bakmak gerekir, cevabını verir. Onun bu cevabı, kendisinin gözetim altına alınması için bahane te kil eder. Hıdır Deryayev in takip edilmesi, 1933 yılı Haziran ayı boyunca devam eder. uralar Türkmenistanı adlı gazetenin 1 Haziran sayısındaki G.Nazarov un Meseleni Mahtumkulu Çözüyor adlı makalesinde Deryayev yukarıda zikredilen çalı ması yüzünden milliyetçilikle suçlanır. 26 Haziran 1933 tarihli imzasız Deryayev in Silâhsızlandırılması adlı makalede ise Pedagoji Enstitüsü nde profesör, doçent ve ö rencilerin katılımıyla birkaç kez toplantı yapıldı ı ve bu toplantılarda söz alanların hepsinin Doçent Hıdır Deryayev in Köhne Türkmen Edebî Dili adlı eserini, bir milliyetçilik programı olarak de erlendirdikleri anlatılır. Stalin dönemi artlarının gere i olarak dilbilimci Deryayev için görevinden uzakla tırılarak hapse atılma ve hatta öldürülme tehlikesi ortaya çıkar. 29 Haziran 1933 tarihinde, Deryayev in uralar Türkmenistanı gazetesinin idaresine yazdı ı mektubu yayımlanır. Yazar Köhne Türkmen Güz 2010 / Sayı 7 335
Muratgeldi SÖYEGOV Edebî Dili makalesinde öne sürdü ü fikirlerinden vazgeçerek özür diler. Bunun üzerine gözetim sona erer. Fakat dört sene sonra, 1937 yılında Hıdır Deryayev gizli Türkmen Âzatlı ı Kurulu nun üyesi olmak ve Kanlı Penceden adlı romanı yazmak gibi halka kar ı hareketleri sebebiyle tutuklanır. Hıdır Deryayev, 19 sene Sibirya hapishanelerinde yattıktan sonra 1956 yılında Türkmenistan a döner. Vefat etti i 1988 yılına kadar 4 ciltten ibaret kbâl ve di er romanlarını, tiyatro eserlerini ve iir kitaplarını yazar; Türkmenistan limler Akademisi muhabir üyeli ine seçilir. Ayrıca kendisine Türkmenistan Halk Yazarı unvanı ve Mahtumkulu ödülü verilir. 83 ya ında hayata veda eden yazar, daima benim ya ımı, hapiste kaldı ım 19 seneyi çıkartarak hesaplayın, demi tir. Kaynaklar: 1- Oraz Ta -Nazarov, Litso Vraga, Türkmenovedeniye Dergisi, 1931 Sayı: 5-6 Sayfa: 51-56. 2- A. Ar aruni - H.Gabudullin, Oçerki Panislamizma i Pantürkizma v Rossii, Moskova 1931. 3- Ruhi Aliyev, 'Türkmen li' Jurnalının çtima i ve Sınfi Yüzü, A kabat, 1936. 4- A, Zavkiy, Ceditçilik ve Komünizm, Millî Türkistan Dergisi, 1966 Sayı: 112 Sayfa: 8-21. 4- A. Zavkiy, 20 lı Yıllarda Millî Edebiyat, Millî Türkistan Dergisi, 1966 Sayı:117 Sayfa: 13-23. 5- Kakabay Bayrammuradov, Sava cen Edebiyat U urunda, A kabat 1970. 6- Be im amuradov, Yirminci Yılların Türkmen Edebiyatı, A gabat 1971. 7- Ya.G. Abdullin, Ceditizm, Yego Sosyal'naya Priroda i Evolütsiya, z storii Tatarskoy Obç estvennoy Mısli, Kazan 1979 Sayfa: 91-117. 8- Muratgeldi Söyegov, On Cınar lkinci Türkmen Dilcileri ve Edebiyatçıları Hakkında Oçerkler, A kabat 1993. 9- Rahim Esenov, Sırlı Toslamaların Fedaları, A kabat 1995. 10- Be ali Kasımov, XX Asrın Ba larında Türkistan'daki Ceditçilik (Tazelikçi) Akımın Esasi Ayratınlıkları (Özellikleri), Avrasya Etüdleri Dergisi, 1995 Sayı:3 Sayfa: 88-97. 336 Gazi Türkiyat
Türkmen Ceditçi Yazarlar 11- Muratgeldi Söyegov, Alimlere Uyursan Açılar Gözün, Türkmen Dili hem Edebiyatı Dergisi 1995 Sayı: 2 Sayfa: 41-43. 12- Muratgeldi Söyegov, Alimlere Uyursan Açılar Gözün, Türkmen Dili hem Edebiyatı Dergisi, 1995 Sayı: 5 Sayfa: 50-52. 14- Ahmet Kanlıdere, Türkistan'daki Yenile me Hareketi'nin Yol Açıcılarından Damolla Mir eref ve Damolla kram Efendi, Türkistan Dergisi 1998 Sayı:2 Sayfa: 16. 15- Ayna M. Söyegova, Edebiyatın Ösü Tarihinde Ceditçilik Devri Hakkında, Türkmenistan'da lim ve Tehnika, Akademik Dergi, 1999, Sayı: 3 Sayfa: 16-19. 16- Ayna M. Söyegova, Ceditçiler ve Kadimciler: Fikirlerin Çaprazlı ı, Türkmenistan'da lim ve Tehnika, Akademik Dergi, 2000, Sayı: 4 Sayfa: 30-34. 17- Müratgeldi Söyegov, Türkmenistan'ın Enver Pa a'sı ve Fuat Köprülü'sü, Abdülhekim Kulmuhammedov, Türk Edebiyatı Dergisi, 2008 Sayı: 411 Ocak Sayfa: 55-57. I. Kümü ali Börüo lu (1930 lu yılların ba ına ait fotografdan yapılan resim) Güz 2010 / Sayı 7 337
Muratgeldi SÖYEGOV III. emseddin mameddino lu Kerimî (Mayıs 1930'da çekilen foto raftan alıntı) 338 Gazi Türkiyat