Doi: 10.18795/ma.00817 Research Article Bayram NAZIR Doç. D. oc. P of. Dr. Gü ü h n Ün v, Ed b y F ü, T h Bö ü ü, Gü ü h n -Tü y Gü ü h n Un v y, F cu y of L, D p n of H o y, Gü ü h n -Turkey bayramnazir@gmail.com İSTANBUL DAN BASRA YA KADAR UZANACAK DEMİRYOLU İNŞASI HAKKINDA NOREL İN LAYİHASI Özet O n D v nd d yo u y p y g f 1830 u y. Bu h n on b İng o üz v up d v O n ü nd d yo u y p y y nd n g n g ğ duy u d. Böy c İng doğunun z ng n h dd yn n nd ü n y h d f yo du. Bu h d f n g ç nc n do u, y v H nd n b d yo u ğ u u y ü ün o b c. Bu n d n O n ü nd d yo u y p y g b ço ön v y h h z n. Bu y h d n b d No f nd n 14 Şub 1856 h nd O n Hü ü n unu u u. No bu y h nd Ü üd d n b y p B Kö f z n d uz n c 2.500 g b o du ç uzun d yo u n h nd ön d bu un d. Bu h n n üh Ü üd d n b y p B y d o n bö ü ü o c. No gö n do u y d yo u n î, y î v c î b d n Ru y d yo u n d ön yd. Anahtar Kelimeler: O n D v, No, n do u, D yo u, B. NOREL S REPORT ON RAILWAY CONSTRUCTION FROM ISTANBUL TO BASRA Abstract The first offerings related to railway construction in Ottoman Empire coincide 1830s. After that time European states, especially England, required to a care for railway construction. Thus, England aimed to transfer raw material resources of the orient to her own country. To achieve these goals, it had to establish a railway network among Anatolia, Asia and India. In this regard, England made up many suggestions and reports related to railway network in Ottoman State. One of these reports was introduced to Ottoman State in 14 February 1856 by Norel. Norel in this report had given suggestions about a long railway construction, such as 2500 kilometer, from Uskudar to Basra. Chief Point of this network was from Uskudar to Basra. According to Norel, a railway construction through Anatolia was important as far as railway construction to Rumeli in terms of military, political and commercial. Keywords: Ottoman Empire, Norel, Anatolia, Railway, Basra.
GİRİŞ L y h h h ng b onu h nd gö ü v dü ünc b d n, po n ğ nd o n y z d. L y h yön c, d v d b z n d h çb d gö v o y n f nd n h z n d. Bu ü y z d d v n ğ o un h nd n z y p v çözü ön n, hü ü v y p d h unu u du. L y h p d h n h z nd ğ g b, p d h n o d n d h z n p nd n unu u du. Öz 19. yüzy d O n D v n n ç nd bu unduğu du u un g ç o u uz b h üz n, g d n yg duyan devlet d, d, dü ünü, ü n n du u u h nd P d h y h d d. 1 O n D v, öz 19. yüzy n nc y nd y v ono o büyü o un uğ zo und. O n hü ü b y nd n ğ o un uğ n d ğ y nd n d ü n n onu und c u d d ddü gö d. Bu b ğ d O n p d h v hü ü, c n n d o n d yo u n n büyü ön v d. D yo u ğ n n bü ün O n ü esine y y ç n y v y b nc b ço uz nd n f d d d. Bu uz n, b z n üh nd o b z n d y h h z y hü ü un y ç d. Bu y h d O n ü nd g n duyu n d yo u ğ h nd doyu ucu b g v d. N B b n O n v nd d yo y g p d b d ğ z b ço y h d d yo n n güz gâh, n, f n n n n d b g y d. Ö n ğ n, 27 T uz 1891 h nd Erkan- H b y F ân nd n h N c p P, n do u D yo n n İn n D b b y h h z (BO ; YEE, 12-37, 29/Z/1308). Yine Ahmed C vd P n n n do u d yo n v y z n n F n İng 1 Su n II. bdü h d dön n y h ç n üz n y p n ç h nd b. u f Oğuz, II. Abdülhamid e Sunulan Layihalar, n Ün v So y B En ü ü B Doktora Tezi, Ankara 2007. 60
d v n v nd n doğ c y n c h nd b y h (BOA; YEE, 38-103, tarihsiz). No n y h n g nç n o dön d O n D v, Ru d d miryolu y p n od n n Ü üd d n b y p B y d uz n n b r projeyi hü ü un d. No, y h nd n do u y d yo u n n n y v c ön üz nd du O n hü ü n n d n n do u y n edilec d yo u h n ç. No n n n do u d n B y uz n c d yo u h h nd dü ünc n g ç d n önc, O n D v nd 1850 y n d d yo u h n n h y h nd b g v yo uz. O n D v nd d yo u n n d f 1830 u y d İng z f nd n y p. v up d od n n d d yo n n o y ç y b d ğ öz onu u h d bu ön n öz ğ v up d XVIII XIX. yüzy b nd yd n g n ono v y g y nd n o yd (Gü oy 1994: 17). XIX. yüzy b nd n n y d v n y n İng, ü ğ b d v n ü n g n y nd n do y d p z yön zo und. Böy c İng h ü ğ y n p z bu y h d doğunun z ng n h dd yn n nd ü n y h d f yo du. Bu h d f n g ç nc n do u, y v H nd n b d yo u ğ u u y ü ün o b c. Ucuz, ü v güv n o b nd n d yo u İng ç n n u çözü dü (Kü ü oğ u 1974: 74; Gü oy 1994: 17). İng z hü ü bu p n n g ç d y F nc Ch n y b n ğ nd b h y F v d nd n B ğd v o d n d B y uz n c b d yo u h n n f ç n bö g y gönd (O hon u v I 1963: 100). Fakat y p n nc v f d n on Ch n y bu bö g d d yo u n d ç n O n D v nd n g zn (Gü oy 1994: 18; Özyü 1988: 8). 61
No n O n hü ü n y h n unduğu 1850 y d bu bö g d b d yo u n b ü d d. Süv y K n n n y p dü ünc n n o y ç y b bö g d b d yo u h n n n y n nd n günd g d. Bu p oj gö, d yo u güz gâh Süv yd d n b yo F üz nd C b K n n bu unduğu y d n g ç önc zopo y y v o d n d Kuv y d uz n yo du (Gü oy 1994: 18; Imbert 1981: 24). K S v n n (1853-1856) b nd n on O n D v nd d yo u y z y n n y nd b o duğu göz n d. Y n yn h d n b n O n hü ü n d yo u h n y g b ço y h unu u u. Bu y h d n b d 14 Şub 1856 h o up No f nd n B b y d d. No bu y h nd Ü üd d n b y p B Kö f z n d uz n c 2.500 g b o du ç uzun d yo u n h nd ön d bu un d. No n O n hü ü n d yo u n ç n y h n unduğu h d F n z Süv y K n n ç f y n g v H nd n yo und İng z p h g d (Eng n 1983: 37). Y n yn tarihle d n do u d d yo u İz - yd n nd y p. Bu h n y z İng z v. 1857 y nd b y n d yo u n ü h y b 1890 y nd n. 2 Üsküdar dan Basra ya Uzanacak Demiryolu İnşası İçin Norel in Önerileri No y h n n g nd n do u y d yo u n d n n ön üz nd du d. On gö n do u y d yo u n î, y î v c î b d n Ru y d yo u y p d ön d. O n o du unun n y n i askerleri n do u d n ç d ğ nd n n d c d yo u c ğ y bu n y z v p o y c. yn z nd bu h, h ç üh n n o y ğ y c v c n g nd öncü o oyn y c. Norel, An do u d n d c d yo u h n n y î o d ön o duğu dü ünc nd yd. Çün ü O n D v İ n v Ru y yn n p y yo du. 2 İz yd n D yo u h h nd d h g n b g ç n b. y d z, İzmir-Aydın Demiryolu, Ün v So y B En ü ü B Yü L n T z, 1987. 62
Bu n n güv n ğ n y ğ n d ğ g b bu hu u d v ön harcamalar yapm yd. Bu n d n d yo u n n do u d d v n hâ y n güç nd c v n güv n ğ n n ğ n nd n b o oyn y c. D yo u n y n do u v up n b ğ n c v böy c düny n n n v coğ fy nd z v h yv nc g gö c. No gö n do u d n d c d yo unun y n b z n b n önc n f y n b n g d. Çün ü bu g O n D v n n b y nd n nd ön g ğ y c ğ g b h z n n d o güç nd c. No, y h nd d yo u n dü ünc n n d O n D v n n y, c v z n g c y h z d ğ n f d d yo du. nc d c î v z î yönd n h y ç duyu du ç üz nd n y n düz n y p b c ğ n d b yo du. No y h nd n d c d yo unu ç h y. Do uz d n o u n bu h öy yd. 1. Ü üd -B h 2. Akdeniz-B h 3. İz h 4. D y b h 5. T bzon h 6. S un h 7. E h h 8. y h 9. Kony h No n h z d ğ p n gö bu h n uzun uğu d öy yd : 1-Ü üd -B h 2.500 km, Akdeniz-B h 453, İz h 280, D y b h 390, T bzon h 500, S un h 400, E h h 440, y h 260, Kony h 300 (BO.,. KT. U. 247-89). 63
1. Üsküdar-Basra Hattı No gö, 2.500 uzun uğund o c bu h n n üh Ü üd d n b y p B y d o n bö ü üdü. Çün ü bu h vu u y d n b y p İ nbu d uz n n h n b y c hü ünd o c. H nd v Ç n po y n n yo cu v y y, n d c bu büyü h v y n c v O n D v h z n n ön b yn o u u c. No gö, önc o bu h n y güz gâh y D y b uz v v n n v S v uğ g. h d E h, Kü hy, fyon h, Kony, K y v y üz nd n g ç zo un u o c. Önc o bu du u un g d (BO.,. KT. U. 247-89). No gö, n y n ğ z d n z o c ğ nd n h n ğ z n n d bu yön yd g d. D yo u güz gâh b ço ön y y nd n g ç c ğ nd n Kony d n b y n uz n n b ub v y K n d u b c. No, D yo u h n n D y b v d ğ nd yü y d n yo Ş u - b h nd n g ç onu und k zd. On n gö yü h d n g ç d ğ d d n zo uğu o y c v E g n, d n, d n, u u v ö h uğ d h o y o c. F bu du u d D y b V n gö ü nd bö g güz gâh d nd c. Sonr d d g ç n bö g y b ub y p n h b ğ n ü ündü (BO., A.MKT. UM. 247-89). H ng h n d h y v d h ono o duğunun n b ç n No b d bö g n n h n h z. D yo u h B ğd v nc Ş ü -Arab ve Y n h boyunc g d K ü -Su uc n F N h üz nd n g ç B y uz n c. Bu h n uzun uğu y 2.500 h n o un d (BOA., A.MKT. UM. 247-89). 2. Akdeniz-Basra Hattı No n v d ğ b g y gö, d n z d n B y d 453 v n h üz nd n 764 d n z uzun uğund o n h d n z d n b y F n h n d uz n c. Ön b nd n nc d o n bu h 1832 y nd Süv y K n 64
ç d n vv H nd n n u d y İng f nd n dü ünü ü ü. D h on 1856 n nd ö yo nd o İ nd un d n b y F üz nd B c d uz n n b d yo u h y p f (BO., A.MKT. UM. 247-89). ö yö nd o, F y p c g yo cu uğu dü ünü düğünd Süv y h nd n d h ço u n o c ğ dü ünc nd d. F İ nd un f nd d ğ n d n y h no n n o ç nd n do y bu dü ünc uygu n. B b â y unu n b b y h y gö y p n n h n b ng ç no N h n n d n z dö ü düğü y n uz y f nd n b y H p uğ yd. F bu dü ünc g ç. Çün ü F N h n n yu f nd u Süv y gö d h zo du. No y h nd n d c d yo u h n n O n D v n ğ y c ğ f yd öy yo du. 1. Y p c 16 öp ü u n z d ğ z n d u uy n d boyunc F nehrinin sahillerindeki arazi makinesiz sulanarak gelir elde edilecek ve bundan sonra ud n h u o n bu z f zc u n c. 2. G z o n h n v buğd y y n d h f z g g n p u v z y p c. 3. B Kö f z n n d o d dü ü f y n I buğd y bu h n on d n z h üz nd n p z n c. 4. Po gönd n up g d c y d h h z b d u c böy c ön b uf ğ n c. 5. İn d c by v dub y nd z d F N h n n o f nd güv n n y ğ n c. N h n ğ f nd o n v n n y n p op n b nd n uy vu u nd y n h nd n v z g ç c d. 65
6. B d o duğu g b öp ü d n n c g ç üc nd n h y d g d d c. B d n o un n öp ü 500 b n F n o u u. Bu öp üd n g ç üc yü b n 10 p g b cüz b d o y 500 b n Fran g g d. H nd n d o y ğ y c bu ü d n d n f d d n nun y b d n öd y c. 7-F boyunc f z d bu un n z f v n f g b dd b h d n d yo u h n n y p v bu dd n ono y y c h c nd ön b o c. 8-Ü n h u n d n z n n b n nd n on n y v nd ön b c (BO.,. KT. U. 247-89). 3. İzmir Hattı S y î v c î b d n üçüncü d c d ön o n h K b v y yd n d yo und n y İz b ğ fyon h b ğ n c. Bu h, n do u nun uz y v doğu und bö g d n g n ön d h u n d n z u nd c b p hü ünd o c. Ü üd d n B y uz n n büyü h n güz gâh n n bu nd h Kü hy h d Kony f n b o y n o un d. n güz gâh n y d g ç n y y n y 280 uzun uğund h n n d zo un udu v bu h n n üç n g b b ü d n d g d. F n yo u Süv y yo un o y c h d c. Çün ü Süv yd y d n D d 450 uzun uğund d yo u 10 b ü d. F n h n n D n B y d uz n n, y 764 d n z o n v on ü y p n v pu ç z v n on f g d b. Kö ü, yo cu, y v öp ü g ç ç n g du v z n ç d ğ nd gün ü y f c ğ h n d D n B y b, B d n D üç günd g d p g n b. B d n Bo b y n 1400 d n z o up bu f b on y n 144 y n b gün dö z f nd g d b. Bu du u d Bo b y d n Süv yd y y 66
y on b günd v Süv yd y d n Bo b y do uz günd v b. Süv y n Bo b y g d b ç n n z on üç, S d L n nd n Süv y d n z n y g ç n gün d h h y ç v d. Bu yüzd n öz onu u yo un F h nd n f o g d dö v g gün ü b f v d. Süv y yo u n nc y d g n o u F h nd n o c v öz onu u yo nd n on K d n z n yönünün ön c o c. No, y h nd bu h n y n ç d. Onun h b n gö ; 1. Süv yd y y n nd b n v n f 48.726.950 F n. ö yö nd o, f nd n bu bö g d y p n f g ğ nc 453 o uzun uğund b d yo u o b h p h o n f 107.560 F n. 2. H b 1 yon F n n 16 d öp ü n ç n 16.000.000 F n 3. 24 v pu v y d p ç ç n 250.000 F n 4. D yo u boyunc dö n c g f h ç n 381.500 Frank 5. Yo boyunc on c v f n ç n 2.000.000 F n 6. K v y hu du f ç n 5.000.000 F n 7. O ğ n ü ü f ç n 4.444.550 F n (BO.,. KT. U. 247-89). 4. Diyarbakır Hattı D y b d n d n z d o n uz n n d yo u h y î v c î ön b d n dö düncü d c d. Söz onu u h Ş u - b bö g y F n yu f öz d E g n d n n n d n z n n o y c. Bunun b bu h h nd b z üph bu un d. Çün ü bu h n H p n önc n p uğ v o d n Sungu Ç y üz nd n F g ç v D y b p n d F v d boyunc g ü ündü. Bu h n g ç h nd F üz nd b öp ü n zo un u h g c. D ğ f n üçü b h bu yo v n p b ğ n b. 67
Bu h n uzun uğu 390 d. F N h n n n nd bu un n R b ng ç no nd ğ nd D y b h n vu ç n C p v d nd n U f y ç b. Bu ub n n uzun uğu z 300 d d (BO.,. KT. U. 247-89). 5. Trabzon Hattı B nc E zu u d uz n n 500 uzun uğund T bzon h d. B y z d d ğ nd n İ n n n d uz n n bu h, H z D n z h u n n yo uy n d n o y c ğ nd n o du ç h y z d (BO.,. KT. UM. 247-89). 6. Samsun Hattı Bu h, S v d uz n n 440 o uzun uğund S un h d. Bund n on S un d n b y y To v S v üz nd n K y y uğ y c h g. Bu h n uzun uğu y 400 o d (BO.,. KT. U. 247-89). 7. Eskişehir Hattı n, S v v E zu u d uz n n E h h d. İ nc d c d b h E h n n, Yozg v E zu u b ğ n g d. Bu h n uzun uğu 440 d (BO.,. KT. U. 247-89). 8. Malatya Hattı E zu u d uz n n v 260 uzun uğund o n y h d. Y n nc d c d v y 260 uzun uğund b h E zu u un y y b ğ n g d (BO.,. KT. U. 247-89). 9. Konya Hattı Kony d n b y p n d uz n n v 300 uzun uğund o n Kony h d. Kony d n b y p K n üz nd n n n n uz n n b h n v ğ o du ç ön d (BO.,.MKT. UM. 247-89). No gö n o un c bu d yo u h Su y n n v O n D v n n d ğ coğ fy n p d ğ nd n ü gö ü z. Bunun b O n v y n b b n b ğ, K d n z d, İz b v d n z üç 68
ç yo u ğ b nd n o du ç ön d. yn z nd bu h, İ n y p n c o y c (BO.,. KT. U. 247-89). No gö p n n n h n uzun uğu y 5800 uzun uğund d. Bu h n ancak 1800 km n n f v y p b. Bund n on h n uğ y c ğ h n p v h d gö g d. Bu yüzd n f n h ç n 500-600 F n p y h y ç duyu d (BO.,. KT. U. 247-89). Norel lay h n n onund n d c h n y p nd hd d n n g o duğunu f d d. Çün ü on gö, n hd d h h n n n y p n h z nd c h d h c d uf y p n ğ y c (BO.,. KT. UM. 247-89). SONUÇ O n D v nd d yo u n n d ön n 1830 u y d o duğunu gö y z. İng z F nc Ch n y b n ğ nd b h y, F v d nd n B Kö f z n d b d yo u n d p oj n günd d. D h on 1856 n nd ö yo nd o, İ nd un d n b y F üz nd B c d uz n n b d yo u h y p f. No n h z d ğ p oj İ nbu d n b y p B y d uz n c b d yo u p oj o b nd n o öz ğ n yo du. No y h nd n do u y n d c d yo unun, y v ono b nd n ön o duğunu O n Hü ü n n y ç. No, n do u nd d yo u n n n Rum d d j o duğu gö ü ünd yd. Bu h n n ön n Ü üd d n b y p B y d o n bö ü ü o u u uyo du. Çün ü bu h vu u y d n b y p İ nbu d uz n n h n b y c hü ünd o c. Böy c H nd v Ç n po y n n yo cu v y y, n d c bu büyü h y nd n c v böy c O n D v h z n ön b yn ğ vu c. 69
14 ŞUBAT 1856 TARİHLİ LAYİHANIN METNİ n do u nd n â u o n d yo hu û h nd f 2 Şub S n 71 â îh y No f nd n dî n n ây h n n c d. n do u d yo unun h yâcâ - y v po v c nu â - n zâ y nd n B d ğ h d -i saygun Rumeli demiyolu kadar ehemmiyeti v d. Şöy â â -i nusret- â -i hazret- âhân n n v n güzîd gân n do u hâ î nd n o un d o du nd n ây y n â o un u b d yo vâ â y bun n h î v bî hî o un u o u v h n v üh â n nd d h z yâd ü v hv n yy hâ o c ğ g b uhâf zâ- ugû v b âd v v ây - â ây - hâ v bâd z yy d h z v cüz î f hu û g ü. Po c h n g nc - z û Ru y v İ n â y h -hudûd o up b z f nd h nüz dâh - dâ - â o hâ î bu unduğu g b v o d î yy d hî u v ü â v ü y ü â fâ h î v îfâ o un g d ğ nd n d v n o c v v d d yo n n d c - v â î n b nd î d. T c c o n nfâ ü ğn - îzâh v b yân o up çün n do u nd d yo n â v up n n â-y â - y n - u â n n hu û g n v bu û dünyân n n ünb v h û dâ b nd z â v î v zd yâd n n ûc b o c ğ b dîh d. N d â f v uf d ün n do u d yo u â -i Devlet-i yy ʹy â v hyâ v bâ - â n h v â d c ğ übâ ğ zc dî o un b ü. İ uharrer- z f nd n S n - S n yy ʹn n d n z o un n d yo vvu u ü â â - ûh v ü d h yâcâ - câ v z â îcâb d ç â o un üz d üc d uhâf z - ü - d v v v î- dâ - câ v z â ü âh zâ y îb v nzî o un u du. Ü üd ʹd n B ʹy b n b yüz o o û und o n hudûd n â u vvu o n d yo un n üh h Ü üd ʹd n b d B ʹy ün hî o c v bu h vu u y hudûdund n D âd ʹ d ü d o n h n o c. İ bu hatt- c î n - n â h dd- h â o duğu g b H nd v Ç n po y yo cu v zîy v yâ bu î d n u û u ubû d D v -i Aliyyece kesb- vu d c b nbâ- zî v o c ğ bî- u gü ând. Evv î d h - z û un y î y D y b ʹ ün hî o üz n v S v ʹ uğ âz g ü bu h d û u b z zâyüd d. Yoh E h v Kü hy v fyon h v Kony v K y ʹy v y üz nd n g ç zâ d. Evv d bu n îcâb. N yâ n ü ün b no - vu û ü o c o n B h - S fîdʹ d h z yâd üb d ğ g b b ço vâ - üh d n ü û d c ğ nd n v Kony ʹd n b d nʹ ün hî o c b u b vâ â y K n f n dâh ğ ü â d bu un c ğ nd n nc û d h v v n â d hî zî d îf o un c ğ v çh d h uhû gö ü ü dü. H - z û D y b vu û ünd vâ - ü f d n g ç v yâhûd Ş u - b âh n nd zâ d. Bu d hî cây- uâ o up ü f h d n g çü ü düğü h d n ü â nd n u u un u v E g n v d n v d n v u u v d h â h b ʹ - uhû uğ âb o c ğ g b 70
bu h n h - z û D y b b yn nd o n û u d hî g ğ g b î d o u. F bu û d âh - z û V n Gö ü c vâ nd â n vâ b f u d o d hî b u b y p ü nâ nd. Bu c h n n ng n n n hâb ünâ b o c ğ h nd hâ o n ddü bâh bn bu bâbd h î â - âz c y hâ o c û â - â üz n b v çün u d hî h d gö d. H t- î - uv d n b d â B ğd v nc Ş üʹ - b âh - Y n boyun g d v b d hu F N h ʹn üb K üʹ -Su uc nâ h h vâ î nd n h - z û üz nd n g ç ü ün b doğ ud n doğ uy B ʹy ün hî o c d. D ğ h n no -i â o n bu h - c î n û u b n b yüz o o h în o unu. H ng h n d h y v d h ono o duğunun n b çün h z d ğ y h b d b h h z. Bahr- S fîdʹd n B ʹy d dö yüz üç o o v n h üz nd d hî y d yüz dö - b h î û und o n h B h - S fîdʹd n b d F N h ʹn d g d c o n h h y c nc d c d o up 1832 n nd Süv y K n ç zd n vv n h n u âv n y H nd nʹ n çün â o un üz İng z f nd n vvu v î o un u v u hh n 1856 n nd c dv -i z û yâz n n â nd n on ö yö nd o İ nd unʹd n b d F üz nd vâ B c nâ h ün hî o üz b d yo unun n â n f d. û â yh F ʹ n y - fây n c h y bu d yo unun Süv y î nd n z yâd uhâ nâ câ o c ğ zu v âd nd bu un u d İ nd unʹu hâ d n c bâ ünâ b y no - h n ây y n hâb d o duğu u hh n h u y d. B nâ n yh c â o un n âfâ - c d d üz n Bâb ʹy z o un n v ûc b nc ü â d - yâz y â o un n d ğ b ây h ûc b nc u vv o n h n nokta- h  N h ʹn n d n z h - n bâb n n cân b- â nd v ün hî d hî H bʹ uğ üz bâ î o üz yîn n d bu vvu un f ç b z bâb- ü n vv d n n d bunun b c F N h ʹn n yu f nd y - fây nc d â o n ü â b b y h - z û un Süv y î n n âdûnd d. nc z û d yo u bâ î n n ö f n doğ u âh - y â üz nd V n nâ h d dîd o unub d n h üz nd h v vâ o î nd b u h hâ d c u n n â v S n N h ʹn n üc o 10 n h âb y fâ ğ z h d hâ n y ûnîb 75.888.700 vâ dâ - n v yy n n c û u bund n n â f o yüzd nzî o unduğu h d g d f o un n y n n yüzd y g b n u âb b ü - âfî c ğ n n z n bu vvu un c â nd â y c fâ d o c ğ nd n b hü û - n yy çün â yyü z-z nâf v uh nâ - zî y d hî ü z o c. Evv, on d n vâ y yâ u n z d ğ v d u uy n c dv boyun n h n âh nd â n âzîy n zc â î v vâ dâ - bâ o c ve b nâ n yh -h ü hâz hî ud n h u o n o h vâ î b â- â f â d o c. 71
Sân y n, ü ü cüz î o n h n v buğd y y n î üʹ - ü bu un n p u v z â n y ü dâd hâ o c. Sâ n, l-y v B Kö f z ʹn n o d dûn f y fu ûh o un o n h n -i I yy h û â n b d â B h - S fîd âh nd b h c- hîh hâ o u o c. Râb n, Po gönd c â b v n n v î â ü ve tasarruf ile o c. Hâ n, b oc h u ( by ) op u dub cüz î â F N h ʹn n bü ün âh - y â nd uhâf z - n y v âyî - fây d c ğ g b âh - y în nd bu unub dâh - dâ - u âv o y n ây -i U bân d hî dâ - h vây c- z û yy o n uy bu u â o n h nd ndü nc d â o n f vâ d v uhâ nâ gö dü g b h â - ân d n f âg d c d. N bu hâ n vu û u H ndu N h üz nd û -i un z d v pu n b n b n z hûd o u u. Sâd ân, B ʹd o duğu g b n d n n c cüz î ü û îy nd n ü î vâ dâ hâ d c. B ʹd f n 500 b n f n f n â o un u v h n kada hz û îfâ o un n ü û îy b h u ûb y ʻn b n yüz on yy yü b n on p d n bâ bu un u d y n n vî 500 b n f n hu û g d. Çün h nd n ûc b- fâ d v hî â v f uâ - zî o n bu ü â â - nâf â çün zâ d n b ʹ - nûn yy îfâ d. Sâb ʻân, F boyun ü y hâ o n z f v n f d ʻ â v ʻ â d n â n on n d h ʻ â v ʻ â y ü y b nʻ v câ vücûd g olur. Sâ n n, h û â n B h - S fîdʹ n n b d o unu o un z ʻ â n d h dâ v y zâyüd d bu h n nâf ʻ v uhâ nâ - â y b ʻd o up üc d üzû v h y n â v bâ çün bu d c fâ o undu. Üçüncü ü, fyon h n d 280 û und İz h : Po v câ c h y üçüncü d c d bu un n v K b v y yd n d yo und n y İz fyon h n b u â d c o n bu h - n do uʹnun c h - â y v y nd â n n g n h û â n - ʻzâ çün B h - S fîdʹ b h c p ydâ d c. Ü üd ʹd n B ʹy d o n büyü h n güz gâh n n bu nd d fʻ n h Kü hy v h d Kony f n o n â o un üc d h tt- z û un hu û ün uh âc v ü v f bu unduğund n bunun îʻ n y ʻnî n z yâd üç n üdd n â âz d. bd - K b h ʻ bâ y v û u b n 280 ʹd. ğ f nd o duğu g b f nâ n ân v zʻ o un F î n çün Süv y î n c h o un c ğ d - â d. Fîʹ -vâ ʻ Süv yd y ʹd n D ʹ d 450 û und bu un n d yo on âʻ z f nd ʻ o unu. F N h ʹn n D ʹ n B ʹy d o n û u h în n 764 - b h îd n bâ o up, âʻ on ü ʻ o n v pu b b üz n ç z v n on âf ʻ d b. Kö ü v yo cu v y v n g ç çün zâ d n v uf v z n ç d ğ h d y v î 72
y g âʻ âf ʻ o un c ğ f z o un D ʹ n B ʹy b v B ʹd n D ʹ üç günd g n p g d n b. B ʹd n Bo b yʹ n âb yn h - ü î üz 1400 - b h î âf o up, bu âf âʻ on h âb y 144 âʻ y ʻn b gün v dö âʻ z f nd ʻ o un b c ğ nd n, bu û Bo b yʹd n Süv yd y ʹy h în n on b günd ç v Süv yd y ʹd n Bo b yʹ y n z do uz günd n âz g. İ d Süv y ʹd n Bo b yʹ g d â- on üç v Sâ d n nd n Süv y ʹ c dv - b h î ü û d d h gün uh âc o duğund n bu î n F h nd n z yâd o ç dö v n d h günd n bâ b f v d. Süv y î â o unc y d u û n F h y c â o un c v â o undu n on d h yine hatt- z û Bahr- S fîdʹ n f n n b c â âzâ o c. İ bu h n f vâ d v uhâ nâ â fâ - uh n y bâb- vu ûf nd nd - î o h âb v bu o un n vâ dâ n u ây y n. Şöy 7.500.000 o n Süv yd y u bund b n î v n â â f 48.726.950 ân y n ö yö nd o â f y bu h vâ îd c o un n f uc b nc 453 o o û und b d yo u h âbu vv üz b h o u unun â f- n â yy 107560 f n bâ ğ o u. 16.000.000 â n b h b yon f n d n 16 d n n n â f- n â yy 3.250.000 âb n 24 v pu v y d v pu u v â b v â b hâ 381.500 hâ n bu yo h û g f h â f 3.000.000 âd n v f nâ v â b hâ 5.000.000 âb n b oc h u v yâhûd vâ f- ü h â f 4.441.550 â n n â f- f v âd 88.400.000 42.400.000 b ğ- zbû un n vî %12 h âb y 130.800.000 dö n üdd d Bu û n h 130.800.000 f vücûd g c. Hatt- z û d n â- hâ o uh bu un n vâ dâ 6.250.000 ekall- î o H n po n n hâ â 15.954.000 y n o yâ üz n vî 300.000 yo cunun b h o o b n 15 üz nde dahi beher mil- b h î ç n y n 15 n h âb y üc -i nakliyye. 43.684.600 y g nc bun n dâ n yon c on d n h âb z g d b z g d v g d yüz b nd n c n dö yüz b n on v o o veya mil- b h î b n b h on ç n. Dö düncü ü, R ʹd n D y b h : D y b ʹd n B h S f dʹ d o n û b n n po v üccâ nc h y dö düncü d c d d. H - z û Ş uʹ -Arab h vâ î y F ʹ n yu f v ʹ -hu û E g n d n h û â n n âh -i bahre n ü î â n hî v b î d c. İ bu h n â h nd b z b -i ddüd bâh v d. Vâ â h - z û un H bʹd n b dâ n bʹ uğ v Sungu Ç yʹ doğ u F ʹ g ç D y b p n d ğ n n h - z û vâdî 73
boyun g ü ündü. İ bu â F üz n b öp ü n â îc p d d ğ fd n d h b üçü u b v n bʹ b âb o u. İ bu h n û u 390 o odu. F n h n n âh - y nd â n R d h bd hâz o unu v D y b h n uvâ ç n C p vâdî nd n U f ʹy ç b ü. İ bu u b ç n nc 300 o o û und o up öp ü n â n d h h y ç n v bu ub h d â - Ç nd â o un u o duğund n bu bâbd hâz o un nd n vv h yn- z û n n f n n c â ün b o u B nc, E zu u ʹ d 500 o o û und T bzon h : İ bu h B y z d D ğ nd n İ n hududun d bd o -i nehirle bahr- h z h û n n n î y n n nd f n c b d c ğ nd n hudûd- dâh y n n n ehemmiy o c. nc, S v ʹ d 440 o o û und S un h : Bund n on S unʹd n b d y v To v S v ʹ uğ y K y ʹy ün hî o n h g. İ bu h n û u îb n 400 o odu. Yedincisi, Ankara ve S v v E zu u ʹ d E h h : İ nc d c d b h E h ʹ n n v Yozg v E zu u b u î â âz d. İ bu h n û u 440 kilometrodur. S z nc, E zu u ʹ d 260 o o û und y h : Y n nc d cede ve b n 260 o o û und b h E zu u ʹu y ʹy b z d. Do uzuncu u, Kony ʹd n nʹ d 300 o o û und Kony h : Kony ʹd n b d K nʹd n g ç n n n ün hî b h K nʹ n o f y d yo u n n d h fâ d v h y d â d. İ bu h n û u 310 o o tahmin olunur. Yu d n b ü dâd v b yân o unduğu û d n â o un c hudûd Su y ʹy â -i h û - âhân n n c h n ç b ğ ndan yine gayr- ü dd o unu ise de ekser vilayet- âhân n n z n y -d ğ n b d c ğ v B h - S yâhʹd v dü - âd İz ʹ b v B h - S fîdʹd d h üç h c p ydâh d c ğ v İ n n u â â nc d h î â ûc b o c ğ c h h yâcâ - hâz y âf gö ünü. Hutut- u vv - û n n c û u b n 5800 o o û un bâ ğ o up bunun nc 1800 o o unun f ü h î c â o un u v o un n c h n dahi tavlanan profi uğ y c h n n yîn v â y uh h n n î n nz âz d n bu un u du. Bu û b f n v h o o u 500-600 f n f hu û g. uh zâ v y - u âb v â yyâ - nâ yy n n b n n c â nd -i âhân hdâ d n n hzâ n bu d d h â v bu û h n n â â -i ü v uf hâ o c ğ nd n Ü üd İz v D y b B b yn nd y p c h n - n â nd -i nusret- ü C nâb- u ü ân n n hdâ o un n h n v y y c âr eyler. 74
KAYNAKÇA Arşiv Kaynakları BOA., A.MKT. UM. 247-89. BOA., YEE, 38-103 Araştırma Kaynakları KÜTÜKOĞLU, üb h (1974). Osmanlı-İngiliz İktisadî Münasebetleri, I (1580-1838), n : Tü Kü ü ünü En ü ü. GÜLSOY, Ufu (1994). Hicaz Demiryolu, İ nbu : E n Y y n. ÖZYÜKSEL, u (1988). Osmanlı-Alman İlişkilerinin Gelişim Sürecinde Anadolu ve Bağdat Demiryolları, İ nbu : b Y y n. IMBERT, Paul (1981). Osmanlı İmparatorluğu nda Yenileşme Hareketleri, Türkiye nin Meseleleri. ç v. dn n C g, İ nbu : H v Y y n. ENGİN, V hd n (1983). Rumeli Demiryolları, İ nbu : E n Y y n. AKYILDIZ, Ali (1987). İz - yd n D yo u, (B Yü L n T z ), Ün v So y B En ü ü, İ nbu. OĞUZ, u f (2007). II. bdü h d Sunu n L y h, (B Do o Tezi), n Ün v So y B En ü ü, Ankara. ORHONLU, C ng z v Tu gud IŞIKS L (1963). O n D v nd N h N y H nd, D c v F N h nd N y, İstanbul Üniversitesi Tarih Dergisi, 13(17-18): 77-102. 75