Anadoluya İlk Türk Akınları Ünite 5 İlahiyat Lisans Tamamlama Programı İSLAM TARİHİ II Prof. Dr. İsrafil BALCI 1
Ünite 5 ANADOLUYA İLK TÜRK AKINLARI Prof. Dr. İsrafil BALCI İçindekiler 5.1. ÇAĞRI BEY İN İLK ANADOLU SEFERİ... 4 5.2. BIZANS IN ILK HAMLESI... 4 5.3. MALAZGİRT SAVAŞI VE SONRASI ANADOLU NUN TÜRKLEŞMESİ... 5 5.4. MALAZGİRT SAVAŞI... 5 5.4.1. Malazgirt Zaferinin Önemi ve Sonuçları... 5 5.5. ANADOLU YA İLK TÜRK AKINLARI... 6 5.5.1. Danışment Beyliği... 6 5.5.2. Saltuklu Beyliği... 7 5.5.3. Artuklu Beyliği... 7 5.5.4. Çaka Beyliği... 7 5.6. ANADOLU (TÜRKIYE) SELÇUKLULARI (1075 1308)... 7 5.7. İKINCI BEYLIKLER DÖNEMI...13 5.7.1. Danişmend Gazi (Sivas-Amasya-Tokat),...14 2
Anadoluya İlk Türk Akınları Ünite 5 İlk Akınlar ve Büyük Selçuklu Devleti Dönemi Pasinler Savaşı Malazgirt Savaşı Birinci Beylikler Dönemi Danışment Beyliği Saltuklu Beyliği Artuklu Beyliği Çaka Beyliği Anadolu Selçukluları Dönemi İkinci Beylikler Dönemi Osmanlı İmparatorluğu Dönemi Türkler Anadolu ya IV.yüzyıldan başlayarak fasılalarla XI.yüzyıla kadar sürecek akınlarda bulunmuşlardı. 1. Bizans hâkimiyetindeki Anadolu ya, ilk Türk akını Batı (Avrupa) Hunları döneminde gerçekleşmiştir. Hun başbuğları 398 yılında Erzurum, Malatya ve Çukurova hattını geçerek Kudüs e kadar ulaştığı ve geri döndüğü söylenir. 2. Hunlardan sonra, Sabar (Sabir, Sibir) Türkleri hükümdarları Doğu Anadolu dan Ankara ya ilerlemiştir. 3. Emeviler ve Abbasilerin hizmetine giren ilk Müslüman Türk komutanlar da Bizans la mücadele sırasında Anadolu ya akınlar yapmıştır. Bu akınlar sırasında (8-9.yüzyıllar) Türkler Tarsus- Malatya- Erzurum hattı boyunca gerçekleşen mücadelede Sugur ve Avasım adı verilen uc(sınır) bölgelerine yerleştiler. Akınların başında Afşin, Vasıf et- Türkî, Kayı oğlu Ahmed, Haris, Buğa gibi Türk komutanlar bulunmaktaydı. 4. Müteakiben Selçuklular döneminde gerçekleşen Oğuz-Türkmen akınları daha önce yapılan Anadolu seferleri yurt kurmak amacından uzak, sadece askerî harekâtlar şeklinde gerçekleşmişti. Bir başka ifadeyle 1071 Malazgirt Savaşı na kadar aralıklarla devam edecek olan bu akınlar, fetih amacı ön plânda tutulmayan akın ve keşif hareketleri olarak nitelenebilir. Henüz bir devlete sahip olmayan Selçuklular, güçlü Karahanlı ve Gazneli devletlerinin şiddetli baskısı ve takibi altında kalmışlardı. Bu nedenle Selçuklular yeni bir yurt arama mecburiyetinde kaldılar. Bu maksatla batıya keşif birlikleri gönderdiler ve böylece Anadolu ya ilk Selçuklu akınları başlamış oldu. 3
İslam Tarihi II Selçuklu devrinde başlayan akınların diğerlerinden farkı plânlı ve yurt kurmaya yönelik olmasıdır. Bu akınlar Anadolu nun Türkleşmesiyle neticelenecek fetihler başlamıştır. 5.1. ÇAĞRI BEY İN İLK ANADOLU SEFERİ Maveraünnehir deki zor durumdan kurtulmak isteyen Çağrı Bey üç bin atlı ile önce Azerbaycan ve ardından Kars, Van yörelerine girdi (1018). Bu harekât Anadolu nun yerleşmek için uygun olduğunun keşfini sağladı. Tuğrul Bey zamanında Selçukluların lideri Aslan Yabgu nun hile ile yakalanıp Kalencer Kalesine hapsedilmesi üzerine, ona bağlı bazı kitleler Azerbaycan ve Doğu Anadolu ya göçtüler (1028-38). Daha önce Irak bölgesine gelen Kızıl Boğa, Göktaş gibi kumandanların idaresindeki Türkmenlerlerle birlikte bu gruplar Diyarbakır, Mardin, Van ve Erzurum civarlarına dağılmıştır. 5.2. BIZANS IN ILK HAMLESI Gürcü ve Ermeni kuvvetlerine karşı başarı kazanan Oğuzlara engel olmak isteyen Bizans karşı harekâta geçti. Tuğrul Bey de buna karşılık İbrahim Yınal, Kutalmış ve Musa Yabgu nun oğlu Hasan ı Anadolu ya akınlar için görevlendirdi. Musa Yabgu nun oğlu Hasan Bey komutasındaki Selçuklu birliklerini pusuya düşürdüler. Zap Suyu yöresindeki savaşta Hasan şehit oldu. (1048). Tuğrul Bey Hasan ın intikamını almak için İbrahim Yınal ve Kutalmış ı görevlendirdi. İki komutan Erzurum a doğru ilerlediler. Bizans, Gürcü ve Ermeniler den oluşan ordu Pasinler Ovası nda karşılayan Selçuklular büyük bir zafer kazandılar (1048). Gürcü Kralı Liparit esir alındı. Pasinler Savaşı düzenli Selçuklu ordularının Anadolu da kazandığı ilk büyük savaştır. Bu başarıdan sonra Tuğrul Doğu Anadolu ya ordu sevk etme kararı aldı (1054). Erciş, Bayburt, Kemah ve Erzincan ele geçirildi. Tuğrul Bey, kış yaklaşınca Rey e döndü. 4
Anadoluya İlk Türk Akınları Ünite 5 Sonra Anadolu nun fethi için Çağrı Bey in oğlu Yakutî görevlendirilir (1057). Yakutî Sivas ı alıp Kayseri ye kadar ilerledi. Bu akınlar fasılalarla Alp Arslan zamanına kadar devam etmiştir. 5.3. MALAZGİRT SAVAŞI VE SONRASI ANADOLU NUN TÜRKLEŞMESİ Alp Arslan ın Büyük Selçuklu tahtına geçmesiyle birlikte, Anadolu ya yapılan akınlar tekrar hız kazandı. Alp Arslan 1064 yılında büyük bir orduyla Azerbaycan ı ve Gürcistan ı tamamen fethetti. Doğu Anadolu sınırlarındaki Bizans idaresini kabul etmiş bazı Gürcü ve Ermeni prensliklerini kendine bağladı. Devrin en güçlü surlarına sahip olduğu için fethedilemez denilen Ani Şehrini ele geçirdi (Ağustos 1064). Kars ve Van da Türkler tarafından alınır. Anadolu nun elden gitmekte olduğunu gören Kayserili bir general olan Romanos Diogenes taht mücadelesini kazandıktan sonra (Ocak 1068), Selçuklulara karşı büyük bir ordu hazırladı. 5.4. MALAZGİRT SAVAŞI (26 Ağustos 1071)Alp Arslan sayıca çok üstün olan Bizans kuvvetlerine karşı Türk savaş taktiği olan Turan taktiği ni başarıyla uyguladı. Yapılan anlaşmaya göre, imparator kurtuluş akçası (fidye) karşılığında serbest bırakılacaktı. Ayrıca Bizans ın elindeki bütün Müslüman esirler salıverilecek ve Selçuklulara yıllık vergi ödenecekti. Türk askerlerinin eşliğinde memleketine gönderilen Romanos Diogenes tahtından indirildi. Gözlerine mil çekilerek hapse atıldı. Yerine geçenler bu anlaşmayı tanımadılar. Bunun üzerine Türk komutanlara Anadolu nun fethinin tamamlanması emri verildi. 5.4.1. Malazgirt Zaferinin Önemi ve Sonuçları Hem Türk tarihi, hem de dünya tarihi bakımından çok büyük bir önem taşımaktadır. Malazgirt Zaferi sonucunda Anadolu nun kapıları kesin olarak Türklere açılmış oluyordu. Anadolu Türklerin ebedî vatanı oldu. Zaferden sonra Anadolu da irili ufaklı birçok Türk devleti kurulmuş, Türkiye Cumhuriyetine kadar uzanan Türkiye tarihi başlamıştır. 5
İslam Tarihi II Bu zaferle, Türklerin İslâm dünyasındaki prestiji ve liderliği daha da güçlenmiştir. Türkmen (Oğuz) kitleleri, Selçuklular tarafından Anadolu ya sevk edilmeye başlandı. Yerli nüfusun âdeta terk ettiği Anadolu toprakları, tarım ve hayvancılığa elverişliydi. Bu sebeple Türkmenler, aileleri, hayvanları ile birlikte Anadolu yaylalarına yerleştiler. XIII. yüzyıldaki Moğol baskısı sebebiyle ikinci bir göç dalgası yaşandı. Böylece Anadolu nun Türkleşmesi tamamlanmış oldu. 5.5. ANADOLU YA İLK TÜRK AKINLARI Anatolia Güneşin doğduğu yer anl. gelmektedir. İslam kaynaklarında Memalik-i Rum (Diyar-ı Rum ) demişlerdir. 1085 tarihinden itibaren Avrupalılar Turkia demişlerdir. Ayrıca Küçük Asya diyen batılılar da vardır. Anadoluya Tük göçleri 5 bölümde ele alınabilir 1. Anadolu ya ilk Oğuz akınları ve ilk Türk Devletleri(Türkmen Beylikleri) devri 2. Anadolu Selçuklu Devleti Devri(1075 1308) 3. Anadolu Türk Beylikleri Devri(1308 1515) 4. Osmanlı İmp. Devri(1299 1922) 5. Türkiye Cumhuriyeti Dev.Devri(1920-...) Malazgirt savaşından sonra Anadoluya yerleşen Türk Beylikleri Danişmendli Beyliği Saltuklu Beyliği Mengüçlü Beyliği Artuklu Beyliği Sökmenli Beyliği Çaka Beyliği 5.5.1. Danışment Beyliği Malazgirt Savaşı nda da önemli rol oynamış komutanlardan Danışment Gazi nin 1080 yılında kurduğu beyliktir. Merkezi Sivas olmak üzere Çorum, Tokat, Niksar, Amasya, Kayseri, Develi gibi şehirleri ele geçirdi. Beylik kısa sürede büyüyüp genişleyerek devlet seviyesine gelecek iken çeşitli iç karışıklıklar yüzünden son bulmuştur. 6
Anadoluya İlk Türk Akınları Ünite 5 Danışmend in oğlu öldüğünde torunu Zünnun, diğer oğulları Yağıbasan ve Aynüddevle arasında kavgalar oldu. Her biri kendisini melik ilan etti. Anadolu Selçuklu Sultanı nın Zünnun u desteklemesi üzerine Yağıbasan Sivas ı terk etti. Danişment Beyliği daha sonra 1175 yılında sona erdirildi. 5.5.2. Saltuklu Beyliği Malazgirt Savaşı nda gazi olmuş Saltuk Bey in 1092 yılında Erzurum da kurduğu beyliktir. Gürcüler ve Trabzon Rum Devleti ne karşı büyük başarılar göstermiş. Rükneddin Süleyman Şah ın seferine katılmayınca 1202 de sona erdirilmiştir. 5.5.3. Artuklu Beyliği Artuk Bey in kurduğu beyliktir. Artuklu Beyliği iki kola ayrılır. Mardin ve Harput bölgelerinde kurulan bu kollar Malazgirt Savaşı nda da komutan olmuş İlgazi Bey ve Mardin kolundan kopan İmameddin Ebubekir dir. Mardin kolunun kurucusu İlgazi Bey dir. Anadolu Selçuklu, Eyyubi ve Moğol hakimiyetine girmişler, 1409 yılında Karakoyunlular tarafından yıkılmışlardır. Harput kolu 1224 yılında I. Alaaddin Keykubat, Harput u alarak bu kola son vermiştir. 5.5.4. Çaka Beyliği Bizans a esir düşmüş Çaka Bey, Bizans sarayında yaşamış; hükümdarın dikkatini çekmiş biriydi. Yeni hükümdar gelince serbest kalarak İzmir i almış. İlk Türk deniz filosunu kurmuş ve ilk defa İstanbul u kuşatmaya yaklaşmıştır. Çaka Bey Çanakkale ve çevresini fethederek İstanbul u gelmesi üzerine imparatorun Anadolu Selçuklu Sulatanı Kılıçarslan ı kışkırtıp Çaka Bey i öldürtmüştür. 5.6. ANADOLU (TÜRKIYE) SELÇUKLULARI (1075 1308) Büyük Selçuklu devletinden sonra en uzun ömürlü Selçuklu devleti olarak varlığını sürdürmüştür (233 yıl). Anadolu Selçuklu Devleti 1308 yılında karda yaşamış ve İlhanlılar tarafından yıkılmıştır. Devletin kurucusu Kutalmışoğlu Süleyman Şah tır. Süleymanşah, Selçuk Bey in oğlu Arslan Yabgun nun torundur. Malzgirt zaferinden sonra Anadolu içlerinde fetih hareketlerini sürdüren Kutalmışoğlu Sülayman Şah, 1075 yılında İznik ve çevresini ele geçirerek burayı devletin merkezi yapmıştır. Yaklaşık 9 yıl kadar iktidarda kalmıştır. 7
İslam Tarihi II Malazgirt zaferinden sonra Alp Arslan Anadolu nun Türkleşmesi ve İslâmlaşması amacıyla savaşa katılan komutanların bir kısmını çeşitlik bölgelerde görevlendirdi. Bu komutanlardan Kutalmışoğlu Süleyman Şah, Antakya ya üzerinden Anadolu içlerine doğru ilerleyerek 1074 yılında önce Konya ve civarını ardından da İznik i ele geçirerek burayı merkez edindi. Türkiye Selçukluları devletinin temeli böylece atılmış oldu. Kutalmış Bizans illerine doğru fetih dalgasını genişlettiği sırada, tekfurlarla bağlı oldukları merkezi idare arasında ciddi sorunlar vardı. Bu durum onun ilerlemesinde büyük bir avantaj sağlamıştı. Anadolu nun batı yakasında bir Türk devletinin kurulmuş olması doğudan batıya doğru ilerleyen Türk boylarının göçünün önünü açmış oldu ve kalıcılıklarını sağladı. Süleymanşah ın kurmuş olduğu sağlam merkezi idareyle bölgedeki halkın teveccühünü kazanmasına vesile oldu. Daha adil bir idare anlayışıyla karşılaşan yerli halk, Türk idaresini benimsedi ve zamanla bu kitle İslâm potası içerisinde erimiş oldu. Süleymaşah Bizans sınırına doğru ilerleyip güç ve nüfuz kazanırken Suriye Selçuklularının idarecisi olan Tutuş la da mücadeleye girişmişti. Yerine Ebu l-kasım ı bırakıp Tutuş a karşı savaşa çıkmış, ancak yenilerek savaş meydanında vefat etmiştir (1086). Onun vefatından sonra bir müddet Ebu l-kasım devleti idare etti, ancak 1092 yılında Kılıç Arslan Anadolu Selçuklu devletinin idaresini devraldı. Teşkilatçı bir ruha sahip olan I. Kılıç Arslan (1092 1107=15), başta merkez İznik olmak üzere sahip olduğu yerleri mamur hale getirdi. Marmara bölgesine yerleşmeye çalışan Bizanslıları buradan uzaklaştırdı. Devlet içindeki dengeleri sağladıktan sonra yeni bir fetih dalgası başlattı. Bizans sınırlarını belli ölçüde sağlamlaştırıp denetim altına aldıktan sonra, doğuya doğru ilerledi ve Malatya yı kuşattı. Ancak o sırada Haçlıların Anadolu ya girmeleri üzerine kuşatmayı kaldırıp geri dönmek zorunda kaldı. Anadolu Selçuklu devletinin tarihte iz bırakan en önemli mücadelelerinin bir bölümünü haçlılara karşı verilen mücadele oluşturur. Bu mücadelenin İslâm tarihi ve medeniyetine doğrudan veya dolaylı olarak birçok etkisi olmuştur. I. Kılıç Arslan, 1096-1099 yılları arasında gerçekleşen ilk Haçlı saldırıları sırasında vur-kaç taktiğiyle yaklaşık 20 bin kişilik Haçlı ordusuna ağır kayıplar verdirdi. Her ne kadar Haçlıları tamamen püskürtememişse de, ilerlemelerini durdurmayı başarmıştır. 8
Anadoluya İlk Türk Akınları Ünite 5 Bu mücadele sonunda yaklaşık 22 yıl başkent olan İznik Bizans a terk edilmiş, Haçlılara büyük kayıpların verdirildiği Konya yeni merkez seçilmiştir. I. Kılıç Arslan ın 1107 yılındaki vefatının ardından Musul valisi olan oğlu Şehinşah Konya ya gelerek yönetimi devralmıştır. Ancak 1116 yılında Danişmendliler onu tahttan indirip şehzade Mes ud u tahta oturtmuşlardı. 1116-1155 yılları arasında yaklaşık 40 yıl idarede bulunan Sultan Mes ûd, ilk önce kendisini iktidara taşıyan Danişmend lilerin tahakkümünden kurtulmak ve Bizans la mücadele edip onları Anadolu topraklarından uzaklaştırmak gibi iki önemli siyasetle uğraşmak uğraşmıştır. Bu amaçla önce Batı seferine çıkıp ardından doğuya doğru sefere çıkmıştır. Kendisi doğuya doğru sefere çıktığı zaman 1147 li yıllarda Bizans İmparatoru Manuel in Konya ya doğru ilerlemekte olduğu haberini alınca Aksaray dayken oğlu II. Kılıç Arslan (dedsi I. Kılıç Arslan dır) komutasında bir ordu hazırlayıp onun üzerine göndermiştir. Bizans ordusu onun karşısında ağır bir yenilgi aldı. I. Kılıç Arslan döneminin en önemli olaylarından birisi de ikinci Haçlı ordusuna karşı verilen mücadelelerdir. Onun mücadeleleri sonucunda Haçlılar Anadoluda ilerleyememişlerdir. Bizans a ve Haçlı ordularına karşı kazanılan başarılar, yeniden yükselme döneminin önünü açmış oldu. Sergilenen adil ve eşitlikçi yönetim anlayışı nedeniyle Anadolu daki yerli halk Sultan Mes ûd un idaresini benimsemiştir. Yaklaşık kırk yıl gibi uzun iktidar döneminden sonra önemli başarılara imza atan Sultan Mes ûd ülkeyi üç oğlu arasında paylaştırmış ve 1955 yılında vefat etmiştir. Payına başkent düşen oğlu II. Kılıç Arslan Anadolu Selçuklularının tahtına oturmuştur. 1155-1192 yılları arasında yaklaşık 37 yıl tahtta kalan II. Kılıç Arslan, döneminin en önemli siyasi olaylarından birisi, 1176 yılında Miryakefalon da (Düzbel/Karamukbeli) Meydan savaşında Bizans ordusun karşı kazanılan zaferdir. Bu savaşın en önemli siyasi neticesi, Anadolu ya yerleşmiş olan Türk boylarının buradan atılamayacağı gerçeğinin kavranmış olmasıdır. Anadolu Selçuklularını başarıdan başarıya koşturan II. Kılıç Arslan vefat ettikten sonra önce oğlu Gıyasettin Keyhüsrev, daha sonra da diğer oğlu Rükneddin Süleyman Şah tahta oturmuştur. İki kardeş arasında şiddetli taht kavgalarının yaşanmış olması merkezi idarenin ciddi zayıflamasına neden olmuştur. 1097-1204 yılları arasında kardeşiyle mücadele eden Rükneddin belli bir başarı elde ettikten sonra, devlet içerisindeki birliği sağlayıp genişleme politikası takip etmeye çalışmıştır. İç karışıklıklar nedeniyle yeniden hissedilmeye başlanan Anadolu daki Bizans nüfuzu yeniden kırılmış ve onun zamanında Bizans tekrar vergi ödemek zorunda bırakılmıştır. Ayrıca içi mü- 9
İslam Tarihi II cadelelerden yararlanıp sınır tecavüzlerine başlayan Ermenilere üstünlük sağlayıp elebaşlarını cezalandırmıştır. Rükneddin 1204 yılında vefat ettiği zaman yerine oğlu III. Kılıç Arslan tahta geçmiştir. Ancak Türkmen Beylerinin de desteğiyle amcası Gıyaseddin Keyhüsrev, onun küçük yaşta olmasından da yararlanarak yeniden tahta oturmuştur. İdareyi devralan I. Gıyaseddin Key Hüsrev, askeri seferler düzenlemeye çalışmış ancak bu seferlerini maddî veya ekonomik hedeflere göre planlamıştır. Onun döneminde de Bizanslılar ve Ermenilerle savaşlar önemli yer işgal eder. Onun zamanında ayrıca IV. Haçlı seferi yaşanmıştır. Bu sefer sırasında Bizans ın payıtahtı Haçlı istilasına uğramıştır. Bizans yönetimi İznik ve Trabzon olmak üzere iki parçaya bölünmüştür. Trabzon da kurulan Bizans krallığı Karadeniz ticaretinin denetimini ele geçirmişlerdir. I. Gıyaseddin Kyehüsrev bu yapıyı kırmak için İznik Kralı ile anlaşıp Trabzon daki Rum idaresine karşı savaşmış ve galip gelmiştir. Böylece Karadeniz sahillerinin ticaretini serbest hale getirmeyi sağladıktan sonra, güneye ve Akdeniz sahillerine doğru yönelmiş ve Antalya yı ele geçirmiştir. 1211 yılında Gıyaseddin Keyhüsrev vefat ettiği zaman, oğlu İzzeddin Keykavus (1211-1220) geçmiştir. İzzeddin, hakimiyeti sağladıktan sonra babası gibi, iktisadi konulara ağırlık verip imar faaliyetlerine girişti. Kıbrıs Kralı Hugue ile yaptığı ticaret anlaşması hayli önemlidir. Ayrıca Venediklilerle de ayrı bir ticaret anlaşması yaparak Karadeniz, Ege ve Akdeniz deki ticareti geliştirmiştir. İzzddin Keykavus 1220 yılında vefat edince yerine oğlu Alaaddin Keykubat geçmiştir. 1220-1237 yılları arasında tahtta kalan Alaaddin Keykubat zamanında Anadolu Selçukluları, en güçlü, en müreffeh ve parlak dönemini yaşamışlardır. Anadolu daki hakimiyetini kuvvetlendirmeye önem veren Konya, Alaaddin, Kayseri, Sivas gibi önemli merkezleri surlarla tahkim ettirmiştir. Devleti gücü ve maddi refahı her geçen gün artarken, o tarihlerde Batıya doğru ilerlemekte olan Moğol saldırıları Anadoluy a kadar ulaşmış durumdaydı. Alaaddin Keykubat bu tehlikeye karşı koyabilmek için şehirleri tahkim ederken aynı zamanda sınırları da güçlendirmeye çalışmıştır. Bu arada askeri seferleri de sürdürerek Alanya daki Alaiye (Kolonoras) kalesini muhasara altına almış ve 1221 yı8lında burayı fethetmiştir. Ayrıca Kırım üzerine ordu gönderip çeşitli Rus knezlerini ve Kıpçak beylerini itaat altına almıştır. 10
Anadoluya İlk Türk Akınları Ünite 5 Alaaddin in en önemli başarılarından birisi Harizmşahlar devletiyle girdiği mücadeleden galip çıkarak bu devlete son vermiştir. Başlangıçta Alaaddin ile iyi ilişkiler kuran Celaleddin Harzemşah sonradan Erzurum Melik i Cihanşah ı kışkırtınca araları açıldı. Bunun üzerine iki taraf 1230 yılında Erzincan yakınlarındaki Yassıçemen de karşı karşıya geldi. Harizmşah ordusu yenildiği gibi Erzurum yeniden ele geçirilmiştir. Keza Celaleddin in ölmesi üzerine de bu devlet yıkılmıştır. Bu başarılardan sonra Alaaddin, diplomatik çabalarla Anadolu ya kadar dayanan Moğol saldırılarını önlemeye çalışmıştır. Moğol Kağanı Ögeday a elçi gönderip barış teklifi sunmuştur. Keza Mısır daki Eyyûbiler le mücadeleye girmiştir. Önce galip gelmekle (1234) birlikte, karşı saldırı üzerine tutunamamıştır. Selçuklu ordusunu toparlayan Alaaddin 1237 yılında Kayseri de verdiği yemek ziyafetinde zehirlenerek öldürülmüştür. Kendisinden sonra oğlu İzzeddin Kılış Arslan ı veliaht tayin etmesine rağmen, büyük oğlu Gıyaseddin Keyhüsrev tahta geçmiştir. II. Gıyaseddin 1237-146 yıllarında tahtta kalmıştır. Babası kadar dirayetli olmadığından daha çok Saadettin Köpek in nüfuzu altında kalmıştır. Hırslı bir kişiliğe sahip olan Saadettin, adeta Selçukluları parçalamaya yönelik hamleleri neticesinde öldürülmüş ve bu sıkıntı atlatılmıştır. O sırada Moğol tehlikesinden kaçan kimi Türkmen boyları da Kayseri civarlarına yerleşmişti. Ancak henüz tam olarak İslâmlaşmalarını tamamlayamamış olan bu guruplar zaman zaman devletin başına bela olmuşlar ve bazı isyan hareketli yaşanmıştır. Örneğin Baba Resul lakabıyla bilinen Baba İlyas Horasanî nin en meşhurlarındandır. Halefi olan Baba İshâk ın da teşvikiyle isyanı giderek büyümüş ve devleti hayli uğraştırmıştır. Babaîler olarak bilinen bu asiler üzerine 1240 yılında ordu gönderilmiş ve isyan bastırılmıştır. 1241 yılında Moğollar yeniden Anadolu içlerine doğru ilerlemeye başlamışlardır. Moğol ordusunu idare eden Baycu Noyan 1242 yılında Selçuklu topraklarını ele geçirmeye başlayınca iki taraf 4 Temmuz 1243 yılında Sivas yakınlarındaki Kösedağ da karşı karşıya gelmiştir. Moğollar karşısında ağır bir yenilgi alan Selçuklular, bu tarihten sonra toparlanamamışlar ve bu mağlubiyet hızla yıkılmaya giden süreci başlatmıştır. Bu olaydan sonra 1308 yılına kadar yaklaşık 60 yılı aşkın süre içerisinde Moğol saldırıları fasılalarla devam etmiştir. Bu süreç içerisinde bir dizi gelişme ve istikrarsızlıkları tetikleyen olaylar yaşanmıştır. Örneğin, 1276 yılında Moğol idaresine karşı Hatıroğlu isyanı vuku bulmuştur. 1277 yılında Memlük Sultan ı Baybars Moğollar ı durdurmak için Hatır oğullarını desteklemek amacıyla Kayseri ye kadar ilerlemiştir. Anadolu nun çeşitli yerlerinde Moğol zulümlerine karşı bölgesel nitelikli mücadeleler yaşanmıştır. Ancak bu girişimler kalıcı bir başarı getirmemiştir. 11
İslam Tarihi II 1259 yılında Kızılırmak sınır kabul edilerek Selçuklu devleti ikiye ayrılmıştır. 1262 yılında Karamanoğulları devletin merkezi olan Konya üzerine yürüyerek isyan etmişlerdir. Karamanoğlu Mehmet Bey Konya da yeni bir Sultan ı tahta çıkarma girişiminde bulunup iktidar kavgası çıkararak devleti parçalama girişiminde bulunmuştur. Mehmet Bey in girişimi sırasında önemli gelişmelerden birisi Cimri olayıdır. Mehmet Bey, II. Kılıç Arslan ın oğlu Aladdin Siyavuş u (Cimri) kullanarak Selçuklu tahtını ele geçirmeye çalışmıştı. Lakabı nedeniyle bu hadise, Cimri olayı olarak tarihe geçmiştir. Bu tür siyasi gelişmeler karşısında Anadolu Selçuklu devleti hızla güç kaybetmiştir. Buna özellikle Moğol zorbalarının başlatmış olduğu zulüm ve baskılar eklenince merkezi idare giderek güç kaybetmiş ve asayiş bozulduğu için, halkta yönetime karşı giderek bir memnuniyetsizlik başlamıştır. Karamanoğlu Mehmet Bey Cimri nin Selçuklu tahtına oturmasını sağladıktan sonra kendisi de onun veziri konumuna geldi. Bu dönemdeki en önemli gelişmelerden birisi 13 Mayıs 1277 yılında Mehmet Bey in Türkçeyi resmi dil olarak kabul etmesidir. Onun emriyle Bu günden sonra, divanda, dergahta, mecliste ve meydanda Türkçe den başka dil kullanılmayacak kararı alınmış ve önemli karar nedeniyle 13 Mayıs dil bayramı olarak kutlanmaktadır. Bir süre Selçuklu tahtına oturan Cimri ve Mehmet Bey, Moğollar dan destek alan Selçuklu kuvvetleri öldürüldü. Ancak bu hadise tarihe Cimri olayı olarak geçmiş oldu. Cimri nin öldürülmesinden sonra II. İzzeddin Keykavus un oğlu II. Mes ûd tahta çıkmak için İlhanlı hükümdarı Abakan Han dan destek almak amacıyla Tebriz e kadar gitti (1282). İlhanlılardan destek alan II. Mes ud tahta oturduysa da, giderek dengeler bozulduğu için çabaları devleti toparlamaya yetmedi ve Selçuklular hızla parçalanmaya doğru sürüklendi. Böylece 1075 yılında kurulup 1308 yılına kadar yaklaşık 233 yıl hüküm süren Anadolu Selçuklu devleti daha fazla ayakta kalamamış ve 14. yüzyılın başlarında yıkılmıştır. Onların yıkılmasından sonra Anadolu bir süre Moğol hâkimiyetine girdi. O sırada bir taraftan da Anadolu ya Oğuz boylarının göçleri devam ediyordu. Bu göçler sırasında Oğuzların Kayı Boyun dan olan Osmanlılar da Anadolu ya göç etmişti. Giderek güçlenecek olan Osmanlılar, Selçuklu Devletinin mirasını devralarak tekrar Anadolu da Türk hakimiyetini canlandırmışlardır. Osmanlıların giderek güçlenmesiyle birlikte, Anadolud daki parçalanan yapı giderek toparlanma sürecine girdi. Özellikle Moğolların saçtığı dehşet, yıkıp, baskı ve dayatmalarla süren yönetim anlayışının yaraları giderek sarıldı ve Osmanlılar la birlikte yeni bir döneme kapı aralanmıştır. Anadolu Selçuklu Devleti veya Türkiye Selçuklu Devleti tarihine Anadolu Selçuklu Sultanları maddesindeki sayfalardan öğrenebilirsiniz. 12
Anadoluya İlk Türk Akınları Ünite 5 5.7. İKINCI BEYLIKLER DÖNEMI Anadolu Selçuklu Devleti, göç eden Türkmen Beylerini uç bölgelere yerleştirirdi. Merkezden uzak kalan bu bölgeler hem bu sayede korunuyor hem de otorite sağlanıyordu. Moğol İstilası ve Kösedağ Savaşı ndan sonra beylikler Anadolu Selçuklu Devleti nden bağımsız kaldılar. Böylece Anadolu da siyasi birlik bozuldu. Ayrıca Moğollar, Anadolu Selçuklu nun yıkılmasıyla Eretna Devleti ni kurmuşlardır. Karamanoğulları(Daha sonra devlet olmuştur.) Osmanoğulları(Daha sonra imparatorluk olmuştur.) İnançoğulları Candaroğulları Aydınoğulları Karesioğulları Menteşeoğulları Sahipataoğulları Pervaneoğulları Tacettinoğulları Kutluşahlar Bafra Çobanoğulları Taşanoğulları Dobruca Germiyanoğulları Hamitoğulları Saruhanoğulları Tekeoğulları Ramazanoğulları Dulkadiroğulları Kadı Burhaneddin Ahmed Devleti Eşrefoğulları Canikoğulları Bu beyliklerden Söğütteki uç beyliği olan Osmanoğulları Beyliği izlediği yol ile kısa sürede büyümüş; Beylik, Devlet ve daha sonra İmparatorluk olmuştur. Konu başlıkları [gizle] 26 Ağustos 1071 de kazanılan Malazgirt zaferi Bizans ordusunu çökertti ve Anadolu nun kapılarını sonuna kadar Türkmenlere açtı. Bizans ın yediği bu büyük darbe Türkmenlerin Anadolu ya sel halinde akışını sağlamıştır. Romanos Diogenes ile yapılan anlaşmayı yeni imparatorun tanımaması üzerine Alparslan, Artuk Bey i Anadolu nun fethi ile görevlendirdi. 13
İslam Tarihi II Artuk Bey in, Alparslan ın ölümünden sonra İran a geri çağrılması üzerine onun yerini Tutak Bey aldı. Ancak asıl başarı Alparslan a karşı taht mücadelesi yaparken öldürülen Kutalmış ın oğulları sayesinde kazanıldı. Alparslan ın oğulları ve kardeşleri arasındaki taht mücadelesi sırasında İran da esaret altında bulunan Kutulmış ın oğulları kaçarak Anadolu ya geldiler. Daha önce babalarına ve Alparslan ın eniştesi El-basan a bağlı Yabgulu Türkmenleri ile İbrahim Yinal a bağlı aşiretler Anadolu ya gelmişlerdi. Bunlar İran daki taht mücadelelerinde başarıya ulaşamamış küskün Oğuz kitleleri idi ve kendi başlarına geçecek Selçuklu hanedanından birisini bekliyorlardı. Kutalmış oğlu Süleyman Şah bu Türmenlerin başına geçti ve kısa sürede Orta Anadolu dan İznik e kadar olan sahayı ele geçirip Türkiye Selçukluları Devleti ni kurdu. Bu devlet Büyük Selçuklular a tabi olmadığı gibi aralarında düşmanlık da bulunuyordu. Alparslan ın oğlu Melikşah, Kutalmış oğlunun kurduğu bu devleti ortadan kaldırmak için Bizans la dahi işbirliği yapmış, ancak ölümü üzerine teşebbüsü akim kalmıştı. Kutalmış oğlu Süleyman Şah tan önce Anadolu ya gelen Artuk Bey in oğulları Doğu ve Güneydoğu Anadolu da (Diyarbakır- Mardin-Elazığ-Hasankeyf) bir beylik kurdular. Daha sonra gelen Türkmen beyleri Saltuk Bey (Erzurum), 5.7.1. Danişmend Gazi (Sivas-Amasya-Tokat), Mengücek Gazi de (Erzincan- Divriği) Orta ve Doğu Anadolu da kendi beyliklerini kurarak o bölgelerin Türkleşmesini sağlamışlardır. Türkmenlerin haricinde birçok aydın, sanatkâr ve tüccarın da geldiğini belirtir. Anadolu ya asıl yerleşik nüfus, XIII. yüzyılda Moğol istilası sonucu Türkistan daki şehirlerin tahrip edilmesi üzerine gelmiştir. Türkmenler Anadolu ya gelirken çadırlarını, yetiştirdikleri hayvanlarını, göçebe ve şehirli yaşayışa ait kültürlerini, silah, kıyafet ve edebî değerlerini de beraberlerinde getirdiler Türkmenlerin göçü XVI. yüzyılda Safevi devletinin kurulmasına kadar devam etmiştir. Safeviler zamanında Türkistan ile Anadolu arasındaki göç kanalı kapanmıştır. Türklerin gelmesinden sonra Anadolu nun yerli ahalisinden bir kısmı zamanla din değiştirerek Türkleşmiştir. Bu Ders Notu Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Uzaktan Eğitim Merkezince kullanılmak üzere hazırlanmıştır. Ticari amaçlarla kullanılamaz. Kopyalanması, çoğaltılması ve dağıtılması ilgili birimin yazılı iznine tabidir. 14
Anadoluya İlk Türk Akınları Ünite 5 15
İslam Tarihi II 16