TÜRK HALK KÜLTÜRÜNDE ACEM VE TAT ALGISI

Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, XIV/2 (Kış 2014), s.197-204. TÜRK HALK KÜLTÜRÜNDE ACEM VE TAT ALGISI Perception of Acem and Tat in Turkish Folk Culture Erkan ASLAN ÖZ İnsanlar arası iletişimin temel şartlarından biri olan tanımlama, tanımlanacak öğenin çeşitli özeliklerinden yola çıkılarak yapılan adlandırmalardır. Bu adlandırmalar, kimi zaman tarihi süreç içerisinde, farklı bir boyut kazanarak değişik anlam kazanmış ve bunun sonucunda da yanlış kullanımlar ortaya çıkmıştır. Bu tür yanlış kullanımlara halk ağzında ve folklor ürünlerinde de rastlamak mümkündür. Türk halk kültüründeki genel algıda Acem kelimesi ile Farslar kastediliyor olmasına rağmen, kelimenin folklor ürünlerindeki arka planına bakıldığında, Acem kelimesinin aslında Azerbaycan Türkleri için kullanıldığı görülecektir. Özelikle Karagöz ve Orta Oyunu nda geçen Acem tiplemesi, Fars gibi algılanmış ve tip sınıflandırması yapan bazı araştırmacılar tarafından yabancı tipler arasında gösterilmiştir. Türklerin kendilerinden olmayanlar için kullandıkları Tat kelimesi de, bu bağlamda yanlış kullanılan kelimelerden biridir. Türkçede eskiden beri kullanılan Tat kelimesi, bugün Kars ilinde; halk ağzında ve folklor ürünlerinde Azerbaycan Türkleri için kullanılır olmuştur. Bu çalışmadaki temel amaç, halk kültüründe Acem kelimesi ile Fars olmanın eş değer görülmesine rağmen bu kelime ile hep Azerbaycan Türklerinin kastedildiğini ve yine Tat kelimesinin Azerbaycan Türkleri için kullanımının yanlış olduğunu örnekler üzerinden tartışmaktır. Çalışmada, kelimelerin tarihi seyri izlenip folklor ürünlerindeki kullanımları örneklenerek yanlış algının nedeni ve çıkış noktası üzerinde durulacaktır. Çalışmanın son bölümünde ise, kelimelerin kullanımları ile ilgili önerilere yer verilecektir. Anahtar kelimeler; Acem, Azerbaycan Türkü, Tat. ABSTRACT Identification is one of the basic conditions for communication between people, its nomenclature is made on the basis of several of the features of the item to be defined. This nomenclature sometimes, in the historical process, acquired a different meaning in a different dimension and consequently misuses have emerged. Gazi Üniversitesi, Türk Halk Bilimi Bölümü Yüksek Lisans Öğrencisi, e.aslan36@hotmail.com

198 ERKAN ASLAN This kind of misuse can be seen at dialects and folklore products for example although the word Acem means Persian at general perception of Turkish folk culture, the word Acem is employed for the fact that the Azerbaijani Turks looking at the background of the word in folklore products. Especially Karagöz and Orta Oyunu under the Acem typing perceived as a Persian and the type of foreign shown by some researchers who doing type classification. The word Tat use by Turks for non-turks is also one of the words misused in this context. The word Tat used since time immemorial in Turkish, today, in the province of Kars, has been used for Azerbaijani Turks at dialects and folklore products. The main purpose of this study; is to discuss on examples that although Persian and the word Acem is seen to be equivalent in the folk culture, Azerbaijani Turks always meant by the word and that the word Tat is misused for Azerbaijani Turks. In the study reason misperception and the starting point will be discussed giving examples of public-use products, monitoring the course of history of words. In the last part, there will be suggestions related to use of the words. Key Words; Acem, Azerbaijani, Tat. Acem, bir zamanlar Arapların yabancı olanlar için kullandıkları, Arapça kökenli bir kelimedir. Zamanla sadece İranlılar için kullanılır olmuştur. Acemistan sözü de buradan gelmektedir. 1 Acem, Türk kültüründe de İranlıları tanımlamak için kullanılan bir terimdir. Fakat tanımlama yapılırken İran ın etnik durumu göz önünde bulundurulmaz ve İranlı herkesin Fars olduğu düşünülür. Oysaki Türk kültüründe ve folklor ürünlerinde geçen Acem kelimesi ile aslında Azerbaycan Türkleri kastedilmiştir. Bu çalışmadaki temel amaç da yanlış algıyı örnekleri ile açıklayıp algının nedeni üzerinde durmaktır. Acem sözlüklerde şu şekilde tanımlanmaktadır: 1. İranlı. 2. İran ülkesi. 3. İran a özgü. 2 1. Arap olmayan, Araptan gayri olan kavim. 2. İranlılar. 3 Aslında Arabın gayri olan yabancı, hâlen İranlı manasına. 4 Sözlüklerde görüldüğü gibi Acem, genel olarak İran da yaşayan kişi demektir. Burada her ne kadar etnik bir isme yer verilmemişse de, İran ülkesi Türk kültüründe hep Farsların yaşadığı bir yer olarak algılanmış ve Acem kelimesi de hep Farslar için kullanılır olmuştur. Acem, bir tipleme olarak Karagöz ve Orta Oyunu nda görülmektedir. Bu oyunlarda Acem, sahneye bir türkü ile girer: 1 Ahmet Angın vd. Dünya Politika Ansiklopedisi, Kitapçılık Ticaret Limited Şirketi Yayınları, İstanbul 1967, s.14. 2 Türkçe Sözlük, TDK Yayınları, Ankara 2005, s.6. 3 Ferit Develioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi Yayınları, Anakara 2008, s.6. 4 Ahmet Vefik Paşa, Lehce-i Osmânî, Haz.: Recep Toparlı, TDK Yayınları, Ankara 2000, s.4.

Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIV/2, Kış 2014. 199 İsfahan da bir kuyu var İçinde tatlı suyu var Acem, İran dan veya Azerbaycan dan gelen, varlıklı, eli açık, gönlü yüce, mübalağacı ve şiire düşkün bir tip olarak tanınır. Hüseyin Kehvari Tebrizî, Gaffar Ağa, Antikacı Mirza gibi adları alır. Hacivat tarafından İran Gülü olarak adlandırılır. 5 Karagöz ve Orta Oyunu nda Acem çoğu kez şivesi ile dikkat çeker. Onun sözlerini Karagöz hep yanlış anlar, bu da diyalogda güldürü unsurunu sağlar. Hacivat İran da ne isimle yâd olursunuz? Acem İran da Hâce Serfirâz ın nökeri baba Nukud deyelle. Karagöz (Pencereden) Hoş geldin, baba yoğurt! Kova ile mi teşrif ettiniz, yoksa torba ile mi? Hacivat Karagöz defol oradan! Karagöz Nene lazım senin? Ne tef olurum ne de dümbelek! Sen karışma, kelek oğlu kelek! Acem Pes ki sizün ismivüze ne deyelle? Hacivat Akdeniz in hartısı, Karadeniz in martısı, lakırdı kavafı, insan sarrafı, Bursalı Hacı Evhad namıyla meşhur-ı afakım. Acem Pes ki Hacivat sensen? Pes ki Hacivat sensen? Karagöz (Pencereden) Hacivat da sersem sen de sersem! 6 Bu oyunlarda geçen Acem tiplemesinin Azerbaycan Türkü olduğunu Nurettin Sevin şu cümleler ile dile getirmektedir. Acem, aslında Azeri Türküdür. Her halde Safeviler devrinden kalma Osmanlı-İran rekabeti sırasında doğmuş bir tip olmalıdır. Koyu Azeri aksanıyla Hayyam dan, Hafız dan, Sadi den beyitler, kıtalar okur 7 Sevin in de belirttiği gibi, Acem diye tabir edilen tipleme oldukça net bir şekilde Azerbaycan Türkçesi ile konuşmaktadır. Bu tipleme sahneye her ne kadar Farsça bir şiir söyleyerek gelse de, o dönemde Farsçanın edebî dildeki etkisi düşünüldüğünde bunun çok doğal olduğu görülecektir. Oyunlarda geçen Tebriz şehri, Acem tiplemesinin aslında Azerbaycan Türkü oluğuna başka bir kanıttır. Zira bu şehirde tarih boyunca çok büyük çoğunlukla Azerbaycan Türklerinin yaşadığı bilinmektedir. Türkmençay Antlaşması ile ikiye bölünen Azerbaycan ın, güney tarafı İran hâkimiyetindedir. 8 Bugün Tebriz yaklaşık 2,5 milyon nüfusuyla İran ın dördüncü büyük şehridir ve nüfusunun neredeyse tamamını Türkler oluşturmaktadır. 9 5 Metin And, Geleneksel Türk Tiyatrosu, Bilgi Yayınevi, Anakara 1969, s.298-299. 6 Cevdet Kudret, Karagöz, Bilgi Yayınevi, Ankara 1992, s.188. 7 Nurettin Sevin, Karagöz Oyunu, Türk Ansiklopedisi, C: 21, Millî Eğitim Basımevi, Ankara 1974, s.277. 8 Okan Yeşilot, Türkmençay Antlaşması ve Sonuçları, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 36, Erzurum 2008, s. 191. 9 Cihat Aydoğmuşoğlu, Tarihte Tebriz, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih (Genel Türk Tarihi) Anabilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2007, s.1.

200 ERKAN ASLAN Doğu Anadolu âşıklık geleneğinde, âşıkların Azeri ağzını taklit ederek özel bir ezgiyle söyledikleri türküye Acem Güzellemesi adı verilir. 10 Görüldüğü gibi Azerbaycan kelimesi yerine yine Acem kelimesi kullanılmıştır. Bu da Acem ile aslında Azerbaycan Türklerinin kastedildiğine bir diğer kanıttır. Acem kelimesin arka planında Azerbaycan Türklerinin olduğu hesaba katılınca Karagöz ve Orta Oyunlarında yapılan tip sınıflandırmalarında araştırmacıların bu hususa dikkat etmeleri gerekecektir. Karagöz ve Orta Oyunu için birçok sınıflandırma yapılmıştır. Fakat burada birkaç sınıflandırma üzerinde durulacaktır. And, sınıflandırmasını 11 bölümde yapmıştır. Acem 5. bölümde geçmektedir: Anadolu Dışından Gelen Kişiler: Arnavut, Arap, Acem 11 Yukarıdaki sınıflandırmada Acem, Anadolu dışından gelen tipler arasında gösterilmiştir. Acem ile Azerbaycan Türklerinin kastedildiği düşünüldüğünde, bu sınıflandırmada yanlış sayabileceğimiz bir husus yoktur. Çünkü Acem diye tabir edilen tipleme İran veya Azerbaycan dan gelmektedir. And ın da Acem kelimesinin Azerbaycan Türkleri için kullanıldığını fark edip keskin bir sınıflandırma yapma yerine her iki durumda da geçerli olabilecek bir sınıflandırma yapmış olması kuvvetli bir ihtimaldir. Yani Acem için ne Türk olmayan sınıflandırma grubunu seçmiştir; ne de onu doğrudan Azerbaycan Türkü olarak göstermiştir. Bununla birlikte And ın siyasi sınırları göz önünde bulundurarak böyle bir sınıflandırma yapması da ihtimal dahilindedir. Sakaoğlu, Karagöz deki kişiler hakkında yaptığı sınıflandırmada Acem i İmparatorluk/Taklitler Tipleri üst başlığının Türk olmayan tipler alt başlığında göstermiştir: İmparatorluk tipleri / Taklitler Türk olmayan tipler (Arap, Acem, Arnavut) 12 Yukarıdaki sınıflandırmada ise Acem, Türk olmayan tipler arasında gösterilmiş ve çelişkili bir durum ortaya çıkmıştır. Elbette ki bu sınıflandırmada günümüz siyasi sınırlarına göre yapılmış olabilir; fakat yine de sınıflandırma yapılırken Acem için parantez açılıp Azerbaycan Türkü olduğunun belirtilmesi veya And ın tasnifinde olduğu gibi Anadolu dışından gelen kişiler arasında gösterilmesi, daha doğru olacaktır. Acem kelimesinin sıklıkla kullanıldığı yerlerden bir diğeri türkülerdir. Acem Türküsü bunların en bilinenidir. Bu türkü Kars ın Selim ilçesinin Yamaçlı Köyünde 1917 yılında doğan Âşık Cananî ye aittir. 13 Burada geçen Acem kelimesi ile Azerbaycan Türklerinin kastedildiği muhakkaktır. Çünkü Kars ilinde, geçmişte ve günümüzde ne kadar yoğun bir şekilde Azerbaycan Türkü nün yaşadığı ortadadır. 10 Doğan Kaya, Ansiklopedik Türk Halk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü, Akçağ Yayınları, Ankara 2007, s.25. 11 Metin And, Geleneksel Türk Tiyatrosu, Bilgi Yayınevi, Anakara 1969, s.281. 12 Saim Sakaoğlu, Türk Gölge Oyunu Karagöz, Akçağ Yayınları, Ankara 2003, s.166. 13 Mehmet Gökalp, Halk Edebiyatında Hatalı Söyleyişler, Folklor/Edebiyat, Sayı: 9, s. 97-98.

Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIV/2, Kış 2014. 201 Halk ağzında 14 ve folklor ürünlerinde yanlış kullanılan diğer kelime de Tat tır. Tat, sözlüklerde şu şekilde geçmektedir. 1. Türklerin egemen olduğu yerlerde yaşayan Arap veya İranlılar. 2. Hazar Denizi kıyısında, İran Azerbaycanı sınırında yaşayan, İran soyundan olan bir topluluğun adı. 15 Tat, yabancı; Müslüman olmayan; Uygur (Toxsı ve Yagma dillerince); Farslı, Acem; Farsça konuşan. 16 Türk olmayanlar. 17 Görüldüğü gibi Tat, İran da yaşayan Fars soylu bir halktır. Eski devirlerde ise Türk olmayanlar için kullanılmıştır. Ziya Gökalp, Tat kelimesinin Türk olmayanlara Türkler tarafından verildiğini söyler. 18 Bu görüş dikkate alındığında bugün Kars ilinde bu kelime oldukça yanlış kullanılmaktadır. Çünkü bu ilde yaşayan, Karapapak-Terekeme ve Yerli adını alan Türkler ile Kürtler, Azerbaycan Türkleri için Tat kelimesini kullanmaktadırlar. Hatta ilden derlenen folklor ürünlerinde de Tat kelimesini görmek mümkündür. Oğlah yanımda oynadı Oğlağı yere vurdum Yer mana yemlih verdi Yemliği Tat a verdim Tat mana darı verdi Darıyı kuşa verdim Kuş mana ganet verdi 19 Yukarıdaki tekerlemenin dışında bir bilmecede de Tat kelimesi geçmektedir. Tat tat aparar Tat oğlunu aparar Oğlu yarpah aparar Gızı torpah aparar (Cevap: kete) 20 14 Kars ta genel olarak Karapapak-Terekeme ve Yerli adındaki Türkler ile Kürtler, Azerbaycan Türkleri için Tat kelimesini kullanır. Tat, Azerbaycan Türklerinin kendileri için kullandıkları bir terim değildir. Halk ağzı kullanımında da belirli bir ağız kastedilmemiştir. 15 Türkçe Sözlük, TDK Yayınları, Ankara 2005, s.1918. 16 Kâşgarlı Mahmud, Divanü Lûgat-it-Türk, Haz.: Besim Atalay, TDK Yayınları, Ankara 2006, s.584. 17 Mehmet Kanar, Örnekli Etimolojik Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Derin Yayınları, İstanbul 2003, s.1447. 18 Ziya Gökalp, Halk Medeniyeti, Başlangıç 1, Halka Doğru, Sayı: 14, İstanbul 1913, s. 107-108. 19 Kaynak kişi: Nilgün Gümüş: Doğum t. 1990, Derleme t. 2009, Eğitim d. Üniversite mezunu, Derleme yeri. Kars/Selim. Ayrıca tekerlemenin transkripsiyonlu tam metni Erkan Aslan şahsi arşivinde yer almaktadır.

202 ERKAN ASLAN Kars âşıklarının şiirlerinde de Tat kelimesini görmek mümkündür. Âşık Erol Ergüli ye ait Kürekdere de adlı şiirin ilk kıtasında Tat kelimesi geçmektedir. Dostlar size bahsedeyim bir köyü Tat ı, Kürd ü, Terekeme, Yerlisi Kardeşliğin örneğidir dost köyü Güzel insan yaşar Kürekdere de 21 Yukarıdaki tekerleme, bilmece ve âşık şiirinde geçen Tat kelimesi ile Azerbaycan Türkleri kastedilmektedir. Bu da folklorik bir yanlış adlandırmaya yol açmaktadır. Acem ve Tat kelimelerinin yanlış kullanılmasının temel sebebi mezhep farklılığıdır. Türklerin kendilerinden olmayanlar için Tat kelimesini kullandıklarını daha önce belirttik. Kars ilinde, Azerbaycan Türklerine Tat denilmesinin sebebi de budur. Çünkü Azerbaycan Türkleri Şii, diğer Türkler ise Sünni mezhebinin mensuplarıdır. Buradaki Tat kelimesi de ırki ayrılığı değil, mezhepsel ayrılığı belirtmektedir. İran da yaşayan Azerbaycan Türkleri için kullanılan Acem kelimesinin arka planında, yine bu mezhepsel ayrım vardır. Bu yanlış kullanım, bir süre sonra öyle bir boyuta varmıştır ki, Kafkasyalı ve Sünni olan Mihrali Bey için bile Acem kelimesi kullanılır olmuştur. Tokatlı Âşık Püryani ye ait aşağıdaki dörtlükte bunu açıkça görmek mümkündür: Acem yiğididir yahşıdır yahşı Gösterir kendini kemâli bahşı Ahbabı yaranı giderler karşı Sivas ülkesinin beyi geliyor 22 Bu yanlış adlandırma, Osmanlı-Safevi mücadelesi sonucunda ortaya çıkmış olmalıdır. Çünkü Sünni Türkler ile Şii Türkler ilk defa bu savaşlar sonucunda keskin bir ayrılığa düşmüşlerdir 23 ve birbirlerini ötekileştirmeye başlamışlardır. Bu ötekileştirme zamanla folklor ürünlerine de yansımıştır. Sonuç olarak Karagöz, Orta Oyunu, tekerleme, bilmece, türkü gibi folklor ürünlerinde geçen Acem ve Tat kelimeleri ile aslında Azerbaycan Türkleri ifade edilmiştir. Acem kelimesi Araplar tarafından kendilerinden olmayanlar için, daha ziyade Farslar için kullanılmıştır. Daha sonra bu kelime Anadolu da, bütün Azerbaycan ve İran bölgesinde yaşayan insanlar için, özellikle de Azerbaycan Türkleri için kullanılır olmuştur. Bununla birlikte Kars ilinde, halk arasında ve folklor ürünlerinde Azerbaycan Türkleri için Tat kelimesi kulla- 20 Erkan Aslan, Kars ın Selim İlçesinde Yaşayan Karapapak-Terekeme Türklerinden Bilmeceler, Serhat Kültür Dergisi, Mart-Nisan Sayısı, İstanbul 2013, s.37. 21 Kürşat Öncül, Kars Âşıklarının Hayatları Sanatları ve Şiirlerinden Örnekler, Kafkas Üniversitesi Türk Halkbilimi Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları, Kars 2011, s.217. 22 Doğan Kaya, Bir Destan Kahramanı: Mihrali Bey, Halkbilimi Araştırmaları, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2002, s.403. 23 M. Saffet Sarıkaya, Dini ve Siyasi Bakımdan Osmanlı-İran Münasebetleri, Türk Kültürü, Sayı: 363, Ankara 1993, S. 406.

Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIV/2, Kış 2014. 203 nılmaktadır. Bu kelime eski dönemlerde Türkler arasında, Türk olmayanlara verilen bir isimdir. Daha sonra Azerbaycan Türkleri için kullanılmıştır. Her iki kelimeyi de insanlar kendilerinden farklı gördükleri topluluklar için kullanmışlardır. Fakat buradaki farklılık ırki bir farklılık değil, inançsal bir farklılıktır. Yani Azerbaycan Türkleri için Acem ve Tat kelimelerinin kullanılmasının, onların Şii mezhebine mensup olmalarından kaynaklanması kuvvetle muhtemeldir. Bu algının temel nedeni ise Osmanlı-Safevi mücadelesidir. Yapılacak araştırmalarda, bu yanlış kullanımların araştırmacılar tarafından göz önünde tutulması gerekmektedir. Özellikle sınıflandırma yapılırken Acem kelimesi ile aslında Azerbaycan Türklerinin kastedildiği zihinde tutulmalı ve yapılan sınıflandırma veya incelemeler bu bilinçle oluşturulmalıdır. KAYNAKÇA Ahmet Vefik Paşa, Lehce-i Osmânî, Haz: Recep Toparlı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2000. AND Metin, Geleneksel Türk Tiyatrosu, Bilgi Yayınevi, Ankara 1969. ANGIN Ahmet vd. Dünya Politika Ansiklopedisi, Kitapçılık Ticaret Limited Şirketi Yayınları, İstanbul 1967. ASLAN Erkan, Kars ın Selim İlçesinde Yaşayan Karapapak-Terekeme Türklerinden Bilmeceler Serhat Kültür Dergisi, Mart-Nisan Sayısı, İstanbul 2013, s.36-37. AYDOĞMUŞOĞLU Cihat, Tarihte Tebriz, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih (Genel Türk Tarihi) Anabilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2007. DEVELİOĞLU Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara 2008. GÖKALP Mehmet, Halk Edebiyatında Hatalı Söyleyişler, Folklor/Edebiyat, Sayı: 9, s. 95-106. KANAR Mehmet, Örnekli Etimolojik Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Derin Yayınları, İstanbul 2003. Kâşgarlı Mahmud, Divanü Lûgat-it-Türk, Haz.: Besim Atalay, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2006. KAYA Doğan, Bir Destan Kahramanı: Mihrali Bey Halkbilimi Araştırmaları, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2002, s.385-410. KAYA Doğan, Ansiklopedik Türk Halk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü, Akçağ Yayınları, Ankara 2007. KUDRET Cevdet, Karagöz, Bilgi Yayınevi, Ankara 1992. ÖNCÜL Kürşat, Kars Âşıklarının Hayatları Sanatları ve Şiirlerinden Örnekler, Kafkas Üniversitesi Türk Halkbilimi Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları, Kars 2011. SAKAOĞLU Saim, Türk Gölge Oyunu Karagöz, Akçağ Yayınları, Ankara 2003. SARIKAYA M. Saffet, Dini ve Siyasi Bakımdan Osmanlı-İran Münasebetleri, Türk Kültürü, Sayı: 363, Anakara 1993, S. 406-422. SEVİN Nurettin, Karagöz Oyunu, Türk Ansiklopedisi, C. 21, Millî Eğitim Basımevi, Ankara 1974, s.273-278. Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2005. YEŞİLOT Okan, Türkmençay Antlaşması ve Sonuçları, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 36. Erzurum 2008. s. 187-199 Ziya Gökalp Halk Medeniyeti, Başlangıç 1, Halka Doğru, Sayı: 14. İstanbul 1913, s.107-108.

204 ERKAN ASLAN