- International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, p. 31-37, ANKARA-TURKEY KUR AN-I KERİM İN KIRGIZCA ÇEVİRİLERİ * Gülden SAĞOL YÜKSEKKAYA ** ÖZET Arap dilini bilmeksizin İslamiyet i kabul eden halk kitleleri için İslamî düşüncenin tercüme edilmesi zorunluluk hâline gelmiştir ve bu gerçeğin temelinde Kur an-ı Kerim bulunmaktadır. Ana dili Arapça olmayan Müslümanlar için Kur an ın anlamını kavramak, ancak onun kendi dillerine çevrilmesiyle mümkün olmuştur. Bu mukaddes metin, önce Samanoğullarından Emîr Mansur b. Nuh zamanında Farsçaya tercüme edilmiştir. Farsçaya tercüme edilen tefsir, Muhammed b. Cerir-i Taberî tarafından Arapça olarak kaleme alınan Kur'an tefsiridir. Bu tefsir kısaltılıp Kur an metni esas alınarak satır arasında Farsça çevirisi yapılmıştır. İslamiyet'in Türkler tarafından devlet dini olarak kabul edilmesi, X. yüzyılda Karahanlılar zamanında gerçekleşmiştir. Kabul ettikleri her dine ait metinleri dillerine çeviren Türkler, Müslüman olmalarının ardından bu dinin temel kaynağı olan Kur an-ı Kerim i kendi dillerine çevirmeye başlamışlardır. Kur'an ın Türkçeye ilk tercümesinin tarihi ve mütercimi hakkında kesin bir söz söylemek mümkün olmamakla birlikte ilk Farsça çevirinin Türkçe çeviri için örnek oluşturduğu söylenebilir. Kur an-ı Kerim in Sovyet Rusya çatısı altına girmeden önceki döneme ait Kırgızca çevirisi bulunmamaktadır. Bağımsızlık yitirildikten sonra Kırgızistan da İslam hakkında bilgilenmeler, Rusça literatür vasıtasıyla olmuştur. Bu dönemdeki Kur an çevirilerinin çoğunluğu, orijinal metne hiç bakılmadan Batı dillerinden, özellikle Fransızca çevirilerden Rusçaya aktarılarak yapılan çevirilerdir. Rusça çeviriler içinde Kur an ın Arapça metninin esas alındığı, öncekilere göre daha başarılı sayabilecek iki çeviriden birincisi G. S. Sablukov un, ikincisi de İ. Y. Kraçkovski nin çevirileridir. 1991 de bağımsızlığını kazanan Kırgızistan da dine yönelik ciddi bir eğilim tezahür etmiş ve aynı yıl Kur an-ı Kerim, Ernis Tursunov tarafından Rusçadan Kırgızcaya çevrilmiştir. Bu çalışmada Kur an-ı Kerim in Kırgızca çevirileri kronolojik olarak tanıtılacaktır. Anahtar Kelimeler: Kırgızca, Kur an-ı Kerim, çeviri, Ernis Tursunov * Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir. ** Prof. Dr. Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türkoloji Bölümü, El-mek: gsagolyuksekkaya@gmail.com
32 Gülden SAĞOL YÜKSEKKAYA THE KYRGYZ TRANSLATIONS OF THE HOLY QURAN ABSTRACT The translation of Islamic thought was a necessity for the mass of people who embraced Islam and didn t know the Arabic language. The Quran was the basis of this fact. For the Muslims whom their mother tongue wasn t Arabic, was very difficult to grasp the meaning of the Quran. When the Quran had been translated to their own language, they could understand it. This sacred text firstly had been translated to Persian, in the time Emir Mansur b. Nuh from Samanoğulları. The tafsir translated to Persian is the one that which was written in Arabic by Muhammed b. Cerir-i Taberî. This tafsir was shortened and based on the text of the Quran and then translated to Persian between lines. Islam as a state religion is accepted by the Turks, in the tenth century was the time of Karahanids. Turks who translated all the texts of religions they accepted, after being Muslim they began to translate the Quran that is the main source of this religion into their own language. Although to say about anything about the interpreter and the date of the first translation of the Koran into Turkish is imposible, it can be said that the first Persian translation constitutes a model for the Turkish translation. Kyrgyz translations of the Holy Quran are not available before entering to the Soviet Union. After the loss of independence Kyrgyzstan has been informed about Islamic studies by Russian literature. The majority of the Quran translations in this period, without regard to the original text, are the translations of Western languages, especially French to the Russian. Two Russian translations of the Quran which are based on Arabic text are successful than previous ones. First of them is translated by G.S. Sablukov and the second is translated by İ. Y. Kraçkovski. After gaining independence in 1991, Kyrgyzstan has manifested a strong tendency toward religion and Holy Quran in the same year, have been translated from Russian to the Kyrgyz by Ernis Tursunov. In this study, Kyrgyz translations of the Holy Quran will be presented in the chronological order. Key Words: Kyrgyz, The Holy Quran, translation, Ernis Tursunov Arap dilini bilmeksizin İslamiyet i kabul eden halk kitleleri için İslamî düşüncenin tercüme edilmesi zorunluluk hâline gelmiştir ve bu gerçeğin temelinde Kur an-ı Kerim bulunmaktadır. Ana dili Arapça olmayan Müslümanlar için Kur an ın anlamını kavramak, ancak onun kendi dillerine çevrilmesiyle mümkün olmuştur ve Kur an tercümelerinin Kur an ın bizzat indirildiği döneme kadar uzanan çok eski bir geçmişi vardır. Bir grup İranlı, sahabi Selman el-farisi den 1 Arapçayı bilmedikleri için bazı Kur an ayetlerini Farsçaya çevirmesini istemişler, o da besmeleyi ve Fatiha suresini Farsçaya tercüme etmiştir. 2 İslamiyet'in Türkler tarafından devlet dini olarak kabul edilmesi, X. yüzyılda Karahanlılar zamanında gerçekleşmiştir. Kabul ettikleri her dine ait metinleri dillerine çeviren Türkler, Müslüman olmalarının ardından bu dinin temel kaynağı olan Kur an-ı Kerim i kendi dillerine tercüme etmeye başlamışlardır. 1 İranlı Müslümanların ilk örneğini temsil eden Selman el-farisi nin hayatı için bk. G. Levi Della Vida (1966): Salman Al-Fârisî, İslâm Ansiklopedisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, X, 457-458. 2 Mahmûd er-rabdâvî (2008): Tarih Boyunca Kur ân Tercümelerinin Amaçları ve Çeşitleri, Çev. Zafer Kızıklı, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VIII, 3, 280.
Kur an-ı Kerim in Kırgızca Çevirileri 33 Bu mukaddes metin, önce Samanoğullarından Emîr Mansur b. Nuh (hükümranlığı H. 350-365/ M. 961-976) zamanında, Maveraünnehirli âlimlerden kurulan bir heyet tarafından Farsçaya tercüme edilmiştir. Farsçaya tercüme edilen tefsir, Muhammed b. Cerir-i Taberî'nin Arapça olarak kaleme aldığı kırk ciltlik Kur'an tefsiridir. Bu tefsir, Farsçaya çevrilirken kısaltılmış ve Kur an metni esas alınarak satır arasında Farsça çevirisi yapılmıştır. Zeki Velidî Togan'a göre Kur an'ın Türkçeye çevirisi de bu Farsça çeviri ile aynı zamanda, belki aynı komisyonun Türk üyeleri tarafından yapılmıştır. 3 Aslında Kur'an ın Türkçeye ilk tercümesinin tarihi ve mütercimi hakkında kesin bir söz söylemek mümkün olmamakla birlikte ilk Farsça çevirinin Türkçe çeviri için örnek oluşturduğu söylenebilir. Elimize ulaşan ilk üç çeviri dil özellikleri ve kelime hazineleri göz önüne alındığında Harezm Türkçesi özelliklerinin de karıştığı Karahanlıcanın son ürünleri ya da Harezm Türkçesinin başlangıç ürünleri olarak değerlendirilebilir: 4 Muhammed b. El-Hâce Devletşah eş-şirazî tarafından H. 734 / M. 1333-1334'te istinsah edilen, günümüzde İstanbul da Türk ve İslam Eserleri Müzesi Kütüphanesi 73 numarada kayıtlı olan satır arası tercümeli nüsha; mütercimi, ne zaman, nerede ve kimin tarafından istinsah edildiği hakkında bilgi bulunmayan John Rylands Kütüphanesi Arabic MSS. 25-38'de kayıtlı olan satır arasında hem Farsça hem de Türkçe çeviri içeren nüsha; mütercimi, ne zaman, nerede ve kimin tarafından istinsah edildiği bilinmeyip Anonim Tefsir veya Orta Asya Tefsiri olarak adlandırılan ve Leningrad Asya Halkları Enstitüsü Kitaplığı Cod. 332'de 2475 numarada muhafaza edilen satır arası kelime kelime tercümenin yanı sıra tefsir de içeren nüsha. 5 Bu üç çevirinin ardından 764 yılının Rebiülâhir ayının ortalarında (Ocak-Şubat 1363) tarihinde istinsah edilip günümüzde Süleymaniye Kütüphanesi Hekimoğlu Ali Paşa Camii 2 numarada muhafaza edilen satır arasında kelime kelime tercümeden başka -birkaç önemsiz istisna dışında- ilave veya tefsir içermeyen nüsha; mütercimi, ne zaman, nerede ve kimin tarafından istinsah edildiği hakkında herhangi bir bilgi mevcut olmayıp günümüzde Özbekistan İlimler Akademisi Ebu Reyhan el Biruni adlı Şarksinaslık Enstitüsü 2008 numarada kayıtlı bulunan satır arasında Türkçe ve Farsça çeviri içeren nüsha da ilk çeviriler arasında sayılır. 6 Bu çevirilerin ardından özellikle Anadolu sahasında yüzlerce çeviri ve tefsir yapılmıştır. Kur an-ı Kerim in Sovyet Rusya çatısı altına girmeden önceki döneme ait Kırgızca çevirisi bulunmamaktadır. Bağımsızlık yitirildikten sonra Kırgızistan da İslam hakkında bilgilenmeler, Rusça literatür vasıtasıyla olmuştur. Bu dönemdeki Kur an çevirilerinin çoğunluğu, orijinal metne hiç bakılmadan Batı dillerinden, özellikle Fransızca çevirilerden Rusçaya aktarılarak yapılan tercümelerdir. Rusça tercümeler içinde Kur an ın Arapça metninin esas alındığı, öncekilere göre daha başarılı sayılabilecek iki tercümeden birincisi G. S. Sablukov un, ikincisi de İ. Y. Kraçkovski nin tercümeleridir. 1991 de bağımsızlığını kazanan Kırgızistan da bağımsızlıkla birlikte dine yönelik ciddi bir eğilim tezahür etmiş ve bu eğilim, özellikle 2000 li yıllardan itibaren neşriyat alanında da kendini göstermeye başlamıştır. Kur an-ı Kerim in bağımsızlığın kazanılmasının hemen ardından Ernis Tursunov tarafından Kırgızcaya çevrildiğini görüyoruz: 1. Эрнис турсунов 7 (Которгон) (1991): Куран, Редакциялык коллегия: М. Абдылдаев, Т. Иязалиев, Б. Таӊырыков, К. Сулайманова, Т. Кунашов, Атайын редактөр: Саты Мамбеталиэв, Рецензент: Мелис Абдылдаев, Бишкек, 604 б. Tursunov un tercümesi, İ. Y. Kraçkovski nin Arapçadan Rusçaya çevirip vefatının ardından öğrencileri tarafından 1963 te yayımlanan Kur an çevirisine dayanmaktadır. 8 3 Zeki Velidî Togan (1959-1960): Londra ve Tahran'daki İslâmî Yazmalardan Bazılarına Dair, İTED, III, s. 135. 4 Bu çeviriler dil açısından değerlendirilirken bu yüzyıllarda Orta Asya'daki edebî dilin gelişmesinde yerel lehçelerin ve Harezm'in rolü unutulmamalıdır: 5 Bu Kur an çevirileri hakkındaki ayrıntılı bilgi için bk. Mustafa Argunşah-Gülden Sağol Yüksekkaya (2012): Karahanlıca Harezmce Kıpçakça Dersleri, 3. baskı, Kesit yayınları, İstanbul, s. 39-45. 6 Bu Kur an çevirileri hakkındaki ayrıntılı bilgi için bk. Mustafa Argunşah-Gülden Sağol Yüksekkaya (2012): Karahanlıca Harezmce Kıpçakça Dersleri, 3. baskı, Kesit yayınları, İstanbul, s. 173-174. 7 Otuzdan fazla eseri Kırgızcaya çeviren ve bu çeviriyi Arapçadan değil de, Kur an ın Rusça çevirisinden hazırlayan Tursunov, Kur an-ı Kerim in yanı sıra İncil ve Zebur u da çevirmiştir. 8 И.Ю. Крачковски (1963): Коран, Перевод и комментарии, Москва.
34 Gülden SAĞOL YÜKSEKKAYA Fatiha suresi ile başlayan kitapta, Assaloomu Aleykum, Aziz İnsan başlığı altında söz konusu surenin transkripsiyonu, sure hakkında kısaca bilgi ve Kırgızca çevirisi verilmiştir. Fatiha suresinin Rusça çevirisini de veren Tursunov, İ. Y. Kraçkovski ile G. S. Sablukov un çevirilerine dayandığını ifade ederek aynı surenin manzum Rusça çevirisini V. A. Eberman ın 1920 de yaptığı çeviriden almıştır. Ikılas İhlas suresinin transkripsiyonu ve çevirisinin yanı sıra Kur an, İncil, Toorat Tevrat vb. konular üzerinde genel bilgilerin verildiği, başka kitaplardan alıntılar yapıldığı, Kur an ın diğer dillere çevirileri üzerinde durulduğu kısmın ardından, Kaafiruun (Kaapırlar) Kâfirûn, Felak (Taŋ) Felak suresi, Kadr (Kadır tün), Nasr (Cardam), Takaasur (Dalalat) Tekâsür, Kurayş (Kurayşılar) Kureyş, Naasi (İnsan) Nâs sureleri ile Mülk (Biylik) suresinin bir kısmının Kırgızca çevirisi yapılmıştır. Kur an-ı Kerim in bütünüyle çevirisi 49. sayfada El-mushafu ş-şerîf kısmından itibaren yer almaktadır. Bu kısımda surelerin transkripsiyonları verilmemiştir. 9 Çevirilerin ardından surelerin kronolojik listesi, Kur an-ı Kerim deki birtakım kelimeler ile şahıs isimlerinin açıklamalı sözlüğü (azan, Ayşa, Alla, cinder, cihad, din, zikr, zamzam, zuhd, Madina, mascid, moldo, Mekke, Muhammed, Omar vb.), Ayrım sürö, ayattardın transkriptsiyası başlığı altında bazı ayetlerin Kiril harfli transkripsiyonu, Kuran başlığı altında Fatiha suresinin transkripsiyonu ve Kırgızca çevirisi, 10 Ak bata berer aldında başlığı altında Temiralı Kunaşov tarafından 1990 yılında yazılan kısım yer almaktadır. Kunaşov çeşitli İslamî bilgilere yer verdikten sonra Tursunov un bu çeviriyi hazırlarken Kur an ı Arapçadan Rusçaya çeviren İ. Y. Kraçkovski nin kitabını temel aldığından bahsederek İ. Y. Kraçkovski ile G. S. Sablukov un Kur an çevirileri hakkında bilgi verir. Şiltemeler başlığı altında dipnotların verilmesiyle kitap sona erer. Kitapta besmeleler Allanın ısımı menen ırayımduu, ırahımı artık, Allanın ısımına ırayımduu, ırahımı artık ve Ötö meerimdüü, ötö booruker Allanın atına şeklinde çevrilmiştir. Ernis Tursunov un aynı yıl içinde bazı surelerin çevirisini de içermekle birlikte tam bir Kur an meali niteliği taşımayan bir kitabı daha yayımlanmıştır: Эрнис турсунов (Которгон) (1991): Куран, Редактор С. Ниязов, Корректор К. Исмаилов, Москвадагы жаштардын Кыргызстан маданий борбору, Москва, 144 б. 11 9 Sırasıyla: Bet açar (Fâtiha), İzeŋgi (Bakara), İmran tukumu (Âl-i İmrân), Ayaldar (Nisâ), Nasip (Mâ ide), Aybanattar (En âm), Kasaba (A râf), Olcolor (Enfâl), Toobo (Tevbe), Cunus (Yûnus), Hud (Hûd), Cusup (Yûsuf), Kürküröö (Ra d), İbrayım (İbrahim), Hicr, Aarılar (Nahl), Sapar (İsrâ), Üŋkür (Kehf), Mariam (Meryem), Ta ha (Tâhâ), Paygambardar (Enbiyâ), Acı (Hacc), Diniyatçılar (Mü minûn), Nur (Nûr), Furkan (Furkân), Akındar (Şu arâ), Kumurskalar (Neml), Kıssa (Kasas), Cörgömüş (Ankebût), Ürüm (Rûm), Ulukman (Lokman), Sacda (Secde), Camaattar (Ahzâb), Saba (Sebe), Perişteler (Melâ ike), Ya sin (Yâsîn), Sapta turgandar (Sâffât), Sad (Sâd), Toptoşkondor (Zümer), Momun (Mü min), Acıratıldı (Fussilet), Keŋeş (Şûrâ), Casalga (Zuhruf), Tütün (Duhân), Çögölöö (Câsiye), Kum döbölör (Ahkâf), Muhammed, Ceŋiş (Fetih), Ücürülör (Hucurât), Kaf (Kâf), Çaçuuçular (Zâriyât), Too (Tûr), Cıldız (Necm), Ay (Kamer), Rahman (Rahmân), Tüşüüçülör (Vâkı a), Temir (Hadîd), Kayaşa (Mücâdele), Aşar (Haşr), Imtıkan (Mümtehine), Katar (Sap) (Saff), Cuma, Eki cüzdüülör (Münâfikûn), Aldaşuu (Tegâbün), Talak (Talâk), Tıyuu (Tahrîm), Biylik (Mülk, Kalem, Akıykat (Hâkka), Şatılar (Me âric), Nuh (Nûh), Cinder (Cin), Çümkönüüçü (Müzzemmil), Camınuuçu (Müddessir), Kıyamat (Kıyâme), İnsan (İnsân), Elçiler (Mürselât), Kabar (Nebe), Culuuçular (Nâzi ât), Tünördü (Abese), Aŋtarıluu (Tekvîr), Kıyroo (İnfitâr), Ölçööçülör (Mutaffifîn), Carıluu (İnşikâk), Munaralar (Burûc), Tündö çıguuçu (Târık), Uluk (A lâ), Cabuu (Gâşiye), Taŋ (Fecr), Şaar (Beled), Kün (Şems), Tün (Leyl), Erte menen (Duhâ), Biz açpadıkpı (İnşirâh), Ancir (Tîn), Uyugan Kan (Alak), Kadır tün (Kadr), Aykın Bayan (Beyyine), Zilzaala (Zilzal), Alıp uçkandar (Âdiyât), Alaamat (Kâri a), Arbıtuuga dalalat (Tekâsür), Diger (Asr), Uşakçı (Hümeze), Pil (Fîl), Kurayşılar (Kureyş), Kayır (Mâ ûn), Kavsar (Kevser), Kaapırlar (Kâfirûn), Cardam (Nasr), Arkan (Tebbet), Ikılas (İhlâs), Taŋ nuru (Felak), İnsandar (Nâs). 10 Bu surenin transkripsiyonu ve çevirisi V. Taŋırıkov dan alınmıştır. 11 Fatiha suresinin Arap harfli olarak verilmesinin ardından transkripsiyonu ve Kırgızca çevirisinin yer aldığı bu kitap, Kur an, ayetler, İslam, melekler, yemin, dini içerikli deyim ve atasözleri gibi çeşitli konular üzerinde durulduğu, birtakım duaların çevirisinin verildiği, çeşitli kitaplardan alınan bilgilerin sıralandığı, Müslümanın namaz, oruç, zekât, hac vazifelerinin hatırlatıldığı giriş niteliği taşıyan kısım ile devam etmektedir. Bu kısmın ardından Mülk, Takaasur (Sekiz ayetten oluşan bu surenin yedinci ayeti atlanarak sekizinci ayetine geçilmiştir.), Humaza surelerinin Kiril harfli transkripsiyonu ve Kırgızca çevirisi yapıldıktan sonra Tursunov, surelerin çevirisini Kur an ın Rusça çevirisinden hazırladığını, zaman zaman da Arapça aslına müracaat ettiğini, bu çevirinin yeri geldikçe Arapça aslına müracaat edilerek kullanılmasını tavsiye ettikten sonra çeşitli surelerin çevirisine geçer. Bakara suresinin bir kısmının transkripsiyonu ve çevirisinin ardından (İlk dört ayetin transkripsiyonu ve çevirisi yapıldıktan sonra, yirmiyi aşkın ayetin sadece Kırgızca
Kur an-ı Kerim in Kırgızca Çevirileri 35 2. Алауддин Мансур (Арапчадан которгон жана түшүндүрмөлүрдү жазган) (1999): Ыйык Куран, Долбоор жетекчиси жана башкы редактор: Алишер Сабиров, Илимий Редактор: Рахат Ачылова, Жооптуу редактор: Мырзакмат Карыпкулов, Сап арасы Өзбекче котормого катышкандар: Алымбек Алыбай уулу, Муратбек Жумабайтерин, Бишкек, 653 б. Özbek mütercim ve İslam âlimi Alauddin Mansur, Kur an-ı Kerim i Özbekçeye çevirmiş ve bu çeviri Taşkent te basılmıştır. A. Mansur, Özbekçe çevirinin ardından Kur an ı Kırgızcaya çevirmiş ve bu tercüme ilk olarak 1999 yılında yayımlanmıştır. Çok rağbet gören çeviri daha sonra Курани карим-кыргызча котормосу жана мааниси, Куран карим- жана anın maanilerinin кыргызча котормосу ve Курани карим-кыргызча котормосу жана түшүндүрмөсү adlarıyla önceki baskılardaki Arapça kelimeler Kırgızcalarıyla değiştirilerek çeşitli defalar basılmıştır. Assalamu aleykum, aziz okurman! başlığı altındaki giriş niteliğindeki kısmın ardından tercümeye geçilmiştir. Tercüme kısmında sure hakkında bilgi verilip her ayetin Kırgızca çevirisi yapıldıktan sonra gerek görülen yerde Tüşündürmö başlığı altında tefsire geçilen kitapta sadece Fatiha suresi Arap harfli olarak da verilmiştir. Çeviride kullanılan Arap dilindeki tefsir kitaplarının listesi verildikten sonra Alla Talanın körköm ısımdarı kısmında Allah ın adları ve Kırgızca karşılıkları sıralanmıştır. Sure isimlerinin Kırgızcaya çevrilmediği kitapta, besmele Meerimdüü cana ırayımduu Allahın atı (ısmı) menen (baştaymın) şeklinde çevrilmiştir. 3. Исмаилов, Абдышүкүр, Дүйшөн Абдыллаэв, Садибакас Доолов, Садык Гавай (Которгондор) (2006): Ыйык Куран. Маанилеринин кыргызча котормосу менен, Редактор: Шерназар Шүкүров, Корректор: Куттугалы Закиров, Бишкек, 604 б. çevirileri verilir.), sadece bazı ayetlerinin yer aldığı Aali-İmran, Nisaa (Ayaldar), Maaida (Nasip), An aam (Aybanattar), A raaf (Kasaba), Tauba (Toobo), Yunus (Cunus), Hud (Ya Hud), Yusuf (Cusup), İbrahim (İbrayım), Hicr, Mariyam (Maryam), Hacc (Acı), Nur, Şauara (Akındar) Şu arâ (Bu surenin tamamı verilmekle birlikte 227 ayetten oluşan surenin son ayeti ikiye bölünerek Kırgızcaya çevrildiği için ayet sayısı 228 e çıkmıştır.), Kısas, Rûm, Muhammad (Muhammed), Hucuraat (Ücürölör), Mucadala (Talaş), Haşar (Aşar), Mumtahina (Sınaluuçu), Munaafikin (Eki cüzdüülör), Talak, Tahrim (Tıyuu), Nuh, Naba (Kabar), Şams (Kün), Layl (Tün), Duha (Taŋ), A-lam naşrah (Biz açpadıkpı), Tiin (Ancir), Kadr (Kadır tün), Zilzala (Zilzaala), Aadiyat (Uçkandar), Kaariya (Alaamat), Kurayş (Kurayşılar), Kaafiruun (Kaapırlar), Nasr (Cardam), İhlaas (Ikılas), Falak (Taŋ nuru), Naas (İnsandar) sureleri Kırgızcaya çevrilmiştir (Leyl suresinden itibaren Kâri a suresi hariç olmak üzere surelerin bütün ayetlerinin çevirileri yapılmıştır.). Tilmeç tuuraluu maalımat başlığı altında kısaca mütercimin hayatı ve eserleri hakkında bilgi verildikten sonra, M. Asankulov ile M. Aliyev tarafından yazılan Hz. Muhammed in hayatı hakkında bilgilerin yer aldığı Muhammeddin ömür-bayanı kısmı gelmektedir. Bu bilgilerle kitabın Kur an tercümesi kısmı sona ermiş olmalı ki ardından ön söz niteliğinde Baş söz kısmı gelmektedir. Burada çeşitli dinî konular üzerinde durularak İslam âleminde Kur an-ı Kerim adıyla anılan kitaba Kırgızların sadece Kur an dedikleri, ancak İslamî eğitim almış olanların Kalami Şarip (Iyık Söz) olarak adlandırdıkları, Kırgızlar arasında İslamiyet e ilginin artmaya başladığı, Kur an ı okuyup öğrenenler için bu kitapta elifbaya da yer verildiği, namaz dualarının Kırgızcaya çevrildiği, bu kitabı hazırlarken çoğunlukla Türkiye de neşredilen Türkçe, Kazakça din kitaplarından faydalanıldığı belirtilir. Bu kısmın ardından sabaklar dersler bölümüne geçilir. Sırasıyla: 1. Kuran-i Kerim alfabiti Kur an-ı Kerim alfabesi. 2. Araketter harekeler. 3-7. Aripterdin söz başında, ortosunda cana ayağında cazılıştarı I-V Harflerin söz başında, ortasında ve sonunda yazılışları. 8. Sükün sükûn. 9. Taşdid teşdit-şeddeleme. 10. Tanvin tenvin. 11. Madd aripteri (sozulma aripter) uzun harfler. 12. Sozulma alif cana anın orduna koldono turgan vav cana ya aripteri Uzun elif ve onun yerine kullanılan vav ve ya harfleri. 13. Cazuuda körsötülbögön madd (sozulma) aripteri yazıda gösterilmeyen uzun harfler. 14. Alip lam aykaşının okuluşu Elif lam ın okunuşu. 15. Hurufi Mukatta: a. 16. Azan cana takbir (ikamet) ezan ve tekbir. 17. Namaz dubaları namaz duaları. 18. Namaz sürölörü namaz sureleri Bu bahiste surelerin Arap harfli metni ve Kırgızca çevirisi yer almaktadır: 1. Faatiha sürösü, 2. Fil sürösü, 3. Kurayşı sürösü, 4. Maaguun sürösü, 5. Kavsar sürösü, 6. Kaafiruun sürösü, 7. Nasır sürösü, 8. Abuu Lahab sürösü, 11 9. Iklas sürösü, 10. Falak sürösü, 11. Nas sürösü, 12. Aayatul-Kursi. Kitapta, besmele -çevrilmediği sureler de bulunmakla birlikte- şöyle çevrilmiştir: Eŋ kayrımduu, ırayımduu Allanın ısımına!, Eŋ booruker, ırayımduu Allanın ısımına!, Ötö ırayımduu, ötö kayrımduu Allanın ısımına!, Ötö meerimdüü, ötö ırayımduu Allanın ısımına!, Ötö meerimdüü, ötö kayrımduu Allanın ısımına!, Kayrımı artık, ırayımduu Allanın ısımına!, Allanın ısımına ırayımduu, rahımı artık!, Eŋ kayrımduu, booruker Allanın ısımına!, Booruker, meerimdüü Allanın atı menen baştaymın!
36 Gülden SAĞOL YÜKSEKKAYA Bu çeviri, surelerin Arapçalarını ve Kırgızca çevirilerini içermektedir. Sure isimleri Arapçadaki biçimleriyle verilmiş, sayfa altında Kırgızcaları yazılmıştır. Dipnotlarda gerek görüldükçe açıklamalar yapılmıştır. Oldukça rağbet gören tercüme çeşitli defalar basılmıştır. Kitapta, besmele Kırgızcaya Meerimdüü, Irayımduu Allantın atı menen şeklinde çevrilmiştir. 4. Алымбеков, Надырбек (Которгон) (2008): Куттуу Куран, Кыргызча мааниси, Редаксиялык кеŋеш: Мамасабыр Молдо Досболов-Төрага Абдышүкүр Ажы Нарматов, Чубак Ажы Жалилов, Замир Кары Ракиев, Бейшенбек Ажы Бекешев, Бишкек, 688 б. Şair Nadırbek Alımbekov tarafından yapılan bu tercüme manzumdur. Mütercimin 14 mısralık manzum girişinin ardından önce kitabın baş redaktörü Mamasıbır Moldo Dosbolov un, sonra da Çubak Acı Calilov un giriş niteliğindeki yazıları yer almaktadır. Abdışükür Narmatov un sunuş yazısı ve Fatiha ve İhlas surelerinin Arapçalarının ardından hece vezniyle kaleme alınan Kur an tercümesi başlar ve sadece surelerin Kırgızca çevirileri verilir. Sure isimlerinin Kırgızcalarının da verildiği çevirinin sonunda tercümede kullanılan kitapların listesi verilmiştir. Kitapta, besmele (Eki düynönün) meermanı, ırayımduu Allanın atı menen şeklinde çevrilmiştir. İslam akidesine uygun olmadığı gerekçesiyle müftülüğün ilk baskısını onaylamadığı tercüme, üzerinde çok tartışma bulunmasına rağmen ikinci baskısında onaylanmıştır. 5. Асылбек Бектенов, Башарат Ахмад Шахид (Которгон), Курани Карим. Арабча текст жана кыргызча котормо, Бишкек, 2008, XI+1008+I-VI+67 б. Ahmediye cemaati tarafından yayımlanmış bir tercüme olup Urducadan çevrilmiştir. Surelerin Arapçalarını ve Kırgızca çevirilerini içeren kitapta, çeviriye geçmeden önce sureler hakkında kısaca bilgi verilir. Surelerin çevirisinin ardından Kur an okunup bitirildikten sonra okunacak duanın Arapçası ve Kırgızca çevirisi yer almaktadır. Bu duanın ardından Süröölördün körsötküçtüü mazmunundağı temalardın tizmegi kısmında temalar ve bu temaların hangi sayfada yer aldığı, Süröölördün körsötküçtüü mazmunu kısmında temalar, bu temaların geçtiği sure ve ayetlerin listesi verilmektedir. Ayırım sözdördün cana terminderdin tüşündürmösü kısmında ise Kur an da geçen birtakım kelimelerin anlamının verildiği bir tür sözlük yer almaktadır. Çeksiz ırayım kıluuçu, surabastan berüüçü cana kayra-kayra ırayım kıluuçu Allanın atı menen şeklinde çevrilen besmele de kitapta ayet olarak kabul edilmiştir. 6. Абдыкалык уулу, Шамсуддин (Которгон жана түшүндүрмөлөрнү жазган) (2009): Ыйык Кураан жана маанилеринин котормосу, Башкы редактөр: Абдушакур Нарматов, Диний редактөр: Толкунбек Арсен уулу, Адабий редактөр жана менеджер: Мухаммад-Садык Элибай уулу, Корректорлор: Арзыкул Райымкулов, Хамза Хакимов, Бишкек, XXXV+869 б. Surelerin Arapçalarını ve Kırgızca çevirilerini içerir. Dipnotlarda gerek görüldükçe tefsire yer verilen kitapta, sure isimleri Arapça olarak yazılmış, dipnotlarda Kırgızca çevirileri gösterilmiştir. Baş söz kısmındaki Ormonov Ulukbek Zulpukaroviç ile mütercim ve baş redaktörün yazılarının ardından Allah Taalanın 99 keremettüü ısımı cana sıpattarının maanisi kısmında esma-i hüsna nın Kırgızca karşılıkları ve açıklamaları yer almaktadır. Bunların ardından Kur an okumanın fazileti ile tilavet secdesi üzerinde durulur ve Mazmunduk tüşünüktör kısmında Kur an daki çeşitli konuların dizini gösterilir. Besmele Irayımduu, Meerimdüü Allahtın ısımı menen şeklinde çevrilmiştir. 7. Шейх Шамсуддин Хакимов (Которгон) (2013): Ыйык Куран Аяттарынын манилеринин котормосу Кыргыз тилинде, Редактор: Шейх Айдарбек Кабулов иле Шейх Нематулла Кадаев, Падыша Фахд Атындагы Куран Басмаканасы Комплекси, Мединетил-Мүневвере, 1139 б. Surelerin hem Arapçalarının hem de Kırgızca çevirilerinin verildiği kitapta, dipnotlarda açıklamalar yapılmış ve sure isimlerinin Kırgızca karşılıkları yazılmıştır. Çevirilerin ardından Mazmunduk tüşünüktör ce Kuran Entsiklopediyası kısmı yer almaktadır.
Kur an-ı Kerim in Kırgızca Çevirileri 37 Besmele Irayımduu, Meerimdüü Allahtın atı menen (baştaymın) ve Irayımduu, Meerimdüü Allahtın ısımı menen şeklinde çevrilmiştir. 8. Mursel Ahıskalı, Kırgızca Kur'ân-ı Kerim Meali-Кыргызча Куран Карим котормосу (Elektronik meal: http://mursel-ahiskali.blogspot.com/2014/02/krgzca-kuran-kerim-meali.html) Sadece Kırgızca çeviriden ibaret olan ve gerek görüldüğünde dipnotlarda açıklamaların yer aldığı bu tercümede besmele Meerimdüü, Irayımduu Allanın atı menen şeklinde çevrilmiştir. KAYNAKÇA ARGUNŞAH, Mustafa-Gülden SAĞOL YÜKSEKKAYA (2012): Karahanlıca Harezmce Kıpçakça Dersleri, 3. baskı, Kesit yayınları, İstanbul. ERŞAHİN, Seyfettin (1996): Sovyetler Birliğinde Kur an a Yaklaşımlar, İslami Araştırmalar, 9, 1-4, 231-239. HABİBOV, Aslan (2008): İmâmiyye Şîası nın Tefsir Tarihi ve Günümüze Ulaşan En Eski Şiî Tefsirler, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8 (1), 207-251. HAYIT, Baymirza (1986): Sovyetler Birliğinde İslam Araştırmalarının Temayülleri, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 41, 183. КРАЧКОВСКИ, И.Ю. (1963): Коран, Перевод и комментарии, Москва. er-rabdâvî, Mahmûd (2008): Tarih Boyunca Kur ân Tercümelerinin Amaçları ve Çeşitleri, Çev. Zafer Kızıklı, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VIII, 3, 279-290. РАЙЫМКУЛОВ, Арзыкул (2009): Кыргызча Кураан котормолору. Каталар жана сабактар, Ислам Нуру, Сентиябрь, б. 5. САБЛУКОВ, Г. С. (1878): Коран, Перевод с арабского языка, Казань. VİDA, G. Levi Della (1966): Salman Al-Fârisî, İslâm Ansiklopedisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, X, 457-458.