KENTSEL DÖNÜŞÜMDE ENERJİ VERİMLİLİĞİ FIRSATLARI 6.ENERJİ VERİMLİLİĞİ FORUMU BÜLENT YALAZI 15.01.2015
2 Kentsel Dönüşüm, İklim Değişikliği ve Enerji Verimliliği Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından hazırlanarak 2012 yılında yayımlanan 6306 sayılı Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkında Kanun ile, 99 Deprem Yönetmeliği nden önce inşa edilmiş 13 milyon bağımsız konut biriminin yarısı olan 6,5 milyon konutun 2023 e kadar yenilenmesi bir evvelki ve yeni hükümetimizin önemli hedeflerinden birisidir. Kentlerimizin afetlere karşı dayanıklı hale getirilmesi amacıyla güdülen bu hedef içerisinde kentlerimizin çevresel performansının iyileştirilmesi meselesine de odaklanılması gerekmektedir. Zira depremler kadar iklim değişikliğinden kaynaklı olarak yaşanacak özellikle kuraklık ve sel baskınları gibi küresel ısınmanın sonuçları da geleceğin şehirlerinde karşı karşıya kalacağımız fiziki ve sosyal afetlerdir. Bu hususta alınması gereken tedbirler için Bakanlığın İklim Değişikliği Ulusal Eylem Planına başvurulması gerekmektedir. İD Eylem Planı, iklim değişikliğinin etkilerinin azaltılması için sera gazı emisyon kontrolü ve iklim değişikliğine uyum eylem alanlarını tanımlamıştır. Ancak tüm bu eylemler bir biçimde enerji verimliliği ile doğrudan ilişki içerisindedir.
3 «Ekolojik Yerleşme Birimi» Standardı 6306 sayılı Kanun Bakanlığa «riskli alanlarda ve rezerv yapı alanlarında, planlama işlemlerine esas teşkil edecek standartları belirleme ve özel standartlar ihtiva eden planlar yapma, onaylama veya kent tasarımları hazırlama yetkisi vermiştir. Bu yetki çerçevesinde, İDUEP ile uyumlu bir «ekolojik yerleşme birimi» standardı hazırlatmak için İTÜ ile bir protokol imzalanmıştır. Kanuna dayanılarak ayrıca tanımlanacak mali destekler ve planlama tedbirleri ile birlikte, Bakanlığın afetlere dayanıklı marka kentler oluşturmak amacına sürdürülebilirlik boyutunun kazandırılması hedeflenmektedir. Bu çerçevede ele alınabilmesi halinde kentsel dönüşüm aynı zamanda bir çevre projesi haline gelebilecektir. Ayrıca bu sayede belgelenen CO2 kazanımları, ülkemizin iklim değişikliğine ilişkin taahhütleri kapsamında bir argüman olarak kullanılabilecektir. Çevresel kriterlerin yanı sıra ekonomik ve sosyal sürdürülebilirlik kriterleri de standardın parçası olacaktır. Ancak tüm bu kriterler CO2 salınımlarına indirgenerek tek bir sürdürülebilirlik ölçü birimine dönüştürülmesi sağlanacaktır. Tüm bu hedefler bir belgelendirme altyapısının kurulmasını gerektirmektedir.
4 «Ekolojik Yerleşme Birimi» Standardı Yerleşme boyutu, konut, ofis, ticaret, donatı ve üretim yapılarının performanslarının yanı sıra alandaki ulaşım ve altyapı taleplerinin sınırlanması ya da verimliliğinin performansını ön plana çıkmaktadır. Alandaki ticaret, işyeri ve donatı imkânlarının artırılması, su ve atıksu başta olmak üzere diğer tüm altyapının toplumsal maliyetlerinin azaltılması öngörülmektedir. Aşağıdaki hedefler Ekolojik Yerleşme Biriminin gereklilikleridir: Optimum düzeyde enerji verimli yapılardan oluşan, Uygun karma kullanım ile yapıların ürettiği atık ısıyı değerlendiren, Kendi enerjisini yenilenebilir kaynaklarla üreten, depolayan, kullanan, Doğru akım kullanan gereçler için de tesisat şartlarını oluşturan, Evsel ve yağmur sularını ayrık sistemde toplayan, evsel atık suyu arıtan, atıksuyu (gri su) ve yağmursuyunu geri kazanan ve yeniden kullanan, Yeşil alan ve tarım alanı temin eden, Donatılara, ticaret ve iş yerlerine yaya ve bisiklet yolları ve toplu taşım ile erişebilen, Kendi iş olanaklarını ve donatılarını yaratan, Fosil yakıtlı bireysel araç kullanımını sınırlayan, Dönüşümden kaynaklı inşaat atıklarını ve diğer muhtelif atıkları değerlendiren.
5 Sürdürülebilir Yerleşmeler Yerleşmelerin belgelendirilmesi Bakanlığın bu konuda yayımladığı Yönetmelik çerçevesinde gerçekleştirilecektir. Ancak sadece binaların ve bina dışı yapılı çevre elemanlarının anlık veya yıllık enerji verimliliğine odaklanılmayıp, yaşam döngüsü değerlendirmesi içerisinde yapı malzemelerinin üretimi, nakli ve inşaatlardaki enerji verimliliğinin de ele alınması hedeflenmektedir. Zira daha evvel yapıların kullanımı esnasında harcanan enerji miktarının fazlalığı diğer unsurları ikinci plana atarken bu alanda elde edilen iyileştirmeler binaların yıkım, yapım ve idame edilmesi gibi aşamalarında harcanan enerjinin de değerlendirmeye alınmasına imkan sağlamıştır. Bu mesele kentsel dönüşüm için özellikle gereklidir. İnşaat atıklarının azaltılması ve geri kazanım gündemimizdedir. Bu tür değerlendirmeler, yeşil yapı projeleri arasında kıyaslamalar yapılmasını ve en başarılı sürdürülebilir yapı uygulamalarının daha büyük ölçekli kentsel dönüşüm projeleri içerisinde olduğunu ortaya çıkarmaktadır.
6 Kentsel Dönüşümün Yaşam Döngüsü yapıların ve kent dokusunun yıpranması yapıların ve kentsel hizmet tesislerinin işletilmesi tüm işlevlerdeki yeni yapıların yapımı yapıların yıkımı molozların geri dönüşümü dönüştürülemeyen molozların atık olarak depolanması yeni yapı ve tesislerde kullanılacak yapı malzemesi ve girdilerin üretilmesi Kentsel dönüşümün uzun ve yıllara yayılan bir süreç olması sebebiyle kurulması hedeflenen belgelendirme altyapısının Yaşam Döngüsü Analizi etrafında şekillendirilmesi teknik bir gerekliliktir. Buna göre öncelikle kentsel dönüşüm süreci tanımlanmalı ve her aşama için ayrı ayrı hedefler geliştirilmelidir. teknik ve sosyal donatılar ile ulaşım yatırımlarının gerçekleşmesi yeni yerleşmenin yoğunluk, arazi kullanım, kentsel donatı ve altyapı kararlarının alınması
7 «Yaşam Döngüsü Değerlemesi» TS EN 15978 ve TS EN 15804 standartları, yapılar ve yapılarda kullanılan yapı malzemelerinin yaşam döngüsü aşamaları tanımlamakta ve çevresel etkilerinin Çevresel Ürün Beyanı (EPD) marifetiyle belgelenmesini sağlamaktadır. Yapılar malzemelerin toplamını ortaya koymaktadır. Yerleşmeler için de benzer biçimde yaşam döngüsü aşamaları netleştirilmelidir. Tüm işlevlerdeki yapıların yanı sıra yapı dışı tüm yapılı çevre elemanları da değerlendirilmelidir. (Ör: Altyapılar, yollar, yumuşak zeminler, ulaşım talebi ve altyapısı, vb.)
8 «Ekolojik Yerleşme Birimi» Belgesi Yaşam döngüsü değerlendirmeleri bir projenin farklı aşamalarında yenilenmektedir. Örneğin, kentsel dönüşüm kararlarının alındığı aşamada, kentsel tasarımın yapıldığı aşamada ve yapı projelerine ve uzlaşmaya geçildiği aşamada farklı veri hassasiyetine sahip değerlendirmeler yapılacaktır. Zira karar vericilerin projenin çevresel ve ekonomik performasına ilişkin fayda maliyet analizleri yapabilmeleri gerekmektedir. Çünkü bu toplumsal bir süreç olup toplu karar alabilmeyi gerektirmektedir. Bu sebepten proje kapsamında kullanıcıların projelerinin çevresel etkileri ve maliyetlerine dair fikir alabilecekleri bir simülasyon programı elde edilmesi ve web üzerinden halkın kullanımına sunulması da hedeflenmiştir. Ulusal bir çevresel etki ve maliyet veritabanı oluşturulması gerekmektedir. Böylece yaşam döngüsü değerlendirmesi (LCA) kadar önemli yaşam boyu maliyet (LCC) ortaya konabilecektir. Verilecek belgeler LCA ve LCC temelli olmalıdır. Sosyal şartlar ise zorunlu koşul olarak istenmelidir.
9 Yasal ve Kurumsal Çerçeve Yapı Malzemesi Yapılar Yerleşmeler Ürün Standardı TS EN 15804 TS EN 15978 Ekolojik Yerleşme Birimi Standardı Kurumsal Standart TS ISO 14025 TS EN ISO 17065 TS EN ISO 17024 TS ISO 14025 TS EN ISO 17065 TS EN ISO 17024 TS ISO 14025 TS EN ISO 17065 TS EN ISO 17024 Ürün Çevre Etiketi (EPD) Sürdürülebilir Yapı Belgesi (EBD) Sürdürülebilir Yerleşme Belgesi (ESD) Sorumlu Kuruluş EPD Program Yürütücüsü Yeşil Yapı Belgelendirme Kuruluşu Yeşil Yerleşme Belgelendirme Kuruluşu Belgelendirme Yasal Çerçevesi Yapı Malzemeleri Yönetmeliği + Taslak Çevre Etiketi Yönetmeliği Sürdürülebilir Yeşil Binalar ile Sürdürülebilir Yerleşmelerin Belgelendirilesine Dair Yönetmelik Yasal Çerçeve Taslak Seçimli Söküm Yönetmeliği Binalarda Enerji Performansı Yönetmeliği 6306 Sayılı Kanun Uygulama Yönetmeliği + Mekânsal Planlar Yapım Yönetmeliği
10 Yeşil Kentsel Dönüşüm Ekolojik yerleşme birimlerinde yapılacak yapıların en düşük yaşam boyu maliyetini (LLCC) haiz yapılar olması öngörülmektedir. Ancak yapıların ölçeğinin büyümesi halinde (ör: ada boyutu ve üstü) 0 enerji hatta + enerji yapılar LLCC olabilmektedir. Belgelendirilen sürdürülebilir yapı malzemeleri, yapılar ve yerleşmeler kentsel dönüşümde teşvik edilecektir. (ör: yıllık %5 ve üzeri faiz desteği) Bu şartlar altında finansman desteği sağlanmış yenilenebilir enerji yatırımları kentsel dönüşüm sayesinde kent içerisinde elde edilebilecektir. Böylece enerji şirketlerinin kentsel dönüşüme ilgi duyması ve pazarını sağlama alması için bizzat kentsel dönüşüme soyunmaları sağlanabilir. Böylece ilave gayrimenkul elde ederek kentsel dönüşümü finanse eden müteahhitler yerine enerji şirketleri sayesinde imar hakkı baskılarının azaltılması ve yeni bir kentsel dönüşüm modeli ortaya konması sağlanabilir. Buna yeşil kentsel dönüşüm diyebiliriz.
11 Ekolojik Yerleşme Birimleri Uygulamanın proje paydaşlarının toplu kararları ile şekillendirilmesi gereklidir. Zira yapmak kadar yaşatmak da önemlidir. Kat Mülkiyeti Kanunu ile tanımlanan Apartman Yönetimi, Ada Yönetimi ve Toplu Yapı Yönetimi gibi birimler bu konuda değerlendirilmesi gereken unsurlardır. Enerji ve su tasarrufuna ilişkin yatırımların çoğu maliyetin paylaşımı ve verimliliği gereği bireysel yapılardan ziyade ada boyutunda olmalıdır. Buna göre bir yerleşme belgesinin muhatabı asgari olarak Ada Yönetimi veya Toplu Yapı Yönetimi olmalıdır. Bir yerel yönetim de bir yerleşme belgesinin muhatabı olabilir. Özellikle, sürdürülebilirlik tedbirleri kentsel altyapı yatırımlarını gerekli kılma boyutuna vardığında bu kaçınılmaz bir görev haline gelmektedir. Günümüzde akıllı şehirler hareketi ile şu tür kentsel altyapıları ön plana çıkmaktadır: Biyobozunur atıklardan biogaz ve kompost elde edilmesi Yağmur sularının toplanması, depolanması ve kullanımı, Biyokütle ve çöp yakma, Soğutma ve enerji üretiminden kaynaklı atık ısının ısı pompaları ile iletimi ve depolanması, Enerji ve ısının ihtiyaç fazlasının komşular ile paylaşımını sağlayan ITC altyapıları, Elektrikli araç ve şarj istasyonları.
12 Tamamlayıcı Düzenlemeler Halen 6306 sayılı Kanun kapsamında kendi evini yıkıp yapanlara yıllık %5 e kadar faiz desteği verilmektedir. Uygulamaların sürdürülebilir olmalarını teşvik etmek amacıyla bu oranın yükseltilmesi 10uncu Kalkınma Planı 24üncü ÖDÖP ile kararlaştırılmıştır. Bu oranın değeri ise 6306 sayılı Kanun çerçevesinde yeni bir Bakanlar Kurulu Kararı alınmasını ya da mevcut kararın güncellenmesini gerektirecektir. Kentlerimizin mevcut yerleşme dokusu ile belirlenen bu hedeflere ulaşılmasının mümkün olmadığı da değerlendirilmektedir. Kentsel Dönüşüm çerçevesinde gereğine göre Uygulama İmar Planı ve/veya Kentsel Tasarım ile yeniden oluşturulacak yapı adaları ve mülkiyet yapılanması bir gerekliliktir. Mülkiyeti hak sahiplerinde kalmak üzere sosyal ve kültürel donatıya yer ayrılması, ulaşım amaçlı yola terk, birleşen yolların aktif yeşil olarak değerlendirilmesi, bahçelerin zemin altı otopark, atık ve su geri dönüşüm ve depolama ve üstünün ortak sosyal mekânlar ve hatta aktif tarım amaçlı olarak değerlendirilmesi öngörülmektedir. Bu tür kullanımlar için gereken yapılaşma ihtiyacının plan kararlarına konu olabilmesi için bir çeşit eşik analizi gibi karbon analizlerinin yapılması ve bunun plan yapım sürecinin bir parçası olarak tanımlanması yerinde olacaktır.
13 Genel Müdürlüğü Tamamlayıcı Düzenlemeler Alanların sürdürülebilirliğinin artırılabilmesi amacıyla konut dışında ilave sosyal donatı hatta ticaret kullanımları eklenmesi gerekmektedir. Bu yatırımların kamuya ilave yükler getirmeden sakinleri tarafından yapılmasını teşvik etmek üzere, sadece bu kullanımlar için ilave imar hakları verilmesi bir gerekliliktir. Ancak bu hakların ne oranda verileceği ise yine yapacağı pozitif çevresel etki ile orantılı olmalıdır. Buna göre, plan kararlarının verilmesi öncesinde bu yatırımların çevresel etkilerinin belgelendirilmesi uygun bir uygulama yöntemi olacaktır. Bu noktada kentsel dönüşüm projelerinin boyutu ile doğru orantılı olarak, plan kararları yapı adasından mahalle boyutuna yükseldikçe yapılacak imar tadillerinin ölçeğinin yükselmesi de gerekli olabilecektir. Bu planlama çalışmalarının yönlendirilebilmesi amacıyla 6306 sayılı Kanun un Uygulama Yönetmeliği nde bu amaçla güncellemeler yapılması yerinde olacaktır.
14 En Ekolojik Yerleşme Birimleri Yerel Yönetimler rezerv yapı alanı ve imar hakkı transferi gibi araçlar ile yürütülecek kentsel dönüşüm projelerinde alınacak büyük ölçekli kararların çevresel etkilerini gözetmelidir. Buna göre, uygulanacak projelerde yönlendirici olması itibariyle proje ile; yerinde güçlendirme, yerinde yıkıp yapma, yakın rezerv alan, kopuk rezerv alan ve kentteki diğer boşlukların değerlendirilmesi gibi farklı dönüşüm senaryolarının hangilerinin birbirlerine kıyasla çevresel etkilerinin daha düşük olacağının, başka bir ifade ile daha ekolojik olacaklarının belirlenmesi de hedeflenmektedir.
15 Genel Müdürlüğü Yerel Yönetim Boyutu Yapılacak yatırımlar, sadece yerleşme biriminin sürdürülebilirliğini artırmaya yönelik olmayıp tüm kentin sürdürülebilirliğini artırmaya yönelik olabilir. Bu durumda kentsel dönüşüm amaçlı olarak yaptırılması muhtemel eylem planlarında, özellikle ulaşım ve diğer altyapı kararlarını da içeren kentsel dönüşüm kararlarının alınması, hatta mekânsal strateji planlarının gündeme getirilmesi yerinde olacaktır. Ulaşım yatırımları ile desteklenen kentsel dönüşüm uygulamalarına ilişkin dünya örnekleri bulunmaktadır. Bunlara ilişkin olarak Brezilya nın Curitiba kenti ve Güney Kore nin Sejong kenti örnek verilebilir. Bu durumda kentlerin makroformlarının dahi etkilenmesi söz konusudur.
16 Teknoloji Boyutu Genel Müdürlüğü Yenilenebilir enerji sistemleri Enerji verimliliğini artıran akıllı ev ve bina sistemleri Enerji tüketimini izleyen ve kaçakları tespit eden yazılım ve donanımlar Atık ısıyı üreten ve talep edenler arasında ısı pompaları ve bunları idare edecek yazılım ve donanımlar Trafik akışını düzenleyen ve boş otoparkları bildiren yazılım ve donanım altyapıları Üretilen fazla yenilenebilir enerjinin elektrikli araçlar ile depolanması ve kullanılmasını sağlayan yazılım ve donanımlar Elektrikli bireysel ve toplu taşım araç üretici ve işletmecileri için yenilikler Üretilen fazla yenilenebilir enerjinin şebekeye verilmesi, akım dönüşüm sistemleri Daha az enerji ve geri dönüşmüş hammadde kullanan yapı malzemeleri Geri dönüştürme teknolojileri Yapıların sürdürülebilirliğini artıracak mimari çözümler Gri su ve siyah su arıtma teknolojileri Su tüketimini izleyen v kaçakları tespit eden yazılım ve donanımlar Akıllı tarım uygulamaları
17 Genel Müdürlüğü Teşekkürler