Arþ. Gör. Dr. Coþkun SARAÇ 9 Eylül Üniversitesi, Çalýþma Ekonomisi ve Endüstri Ýliþkileri Bölümü, Ýþ ve Sosyal Güvenlik Hukuku Anabilimdalý 1966'da Ýzmir'de doðdu. 9 Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesinden 1988'de mezuniyetini müteakip 1989'da ayný üniversitenin Ýktisadi ve Ýdari Bilimler Fakültesi'nde Ýþ ve Sosyal Güvenlik Hukuku Ana Bilim Dalýna Araþtýrma Görevlisi olarak atandý. 9 Eylül Üniversitesi nezdinde "Özel Hukuk Ana Bilim Dalý yüksek lisans" ve "Çalýþma Ekonomisi ve Endüstri Ýliþkileri Ana Bilim Dalýnda doktora" programlarýný tamamladý. Halen, ayný görevini sürdürmektedir. SOSYAL SÝGORTALARDA, RÝSKLERÝN BÝRLEÞMESÝ: BÝRDEN FAZLA GELÝR ve AYLIK BAÐLANMASI I. GENEL OLARAK Mevcut sosyal güvenlik sistemimizde, birden çok sosyal güvenlik kurumu yer almasýna karþýn, çalýþanlar yalnýzca tek bir sosyal güvenlik kuruluþu kapsamýnda sigortalý sayýlmaktadýr. Yani, kýsmi süreli olarak bir yandan 506 sayýlý Kanuna, diðer yandan da kendi adýna ve hesabýna baðýmsýz faaliyetini sürdüren bir kimsenin ayný anda her iki kanun yönünden de sigortalý sayýlmasý mümkün deðildir. Bu durum "sosyal güvenlikte teklik ilkesi" nden kaynaklanmaktadýr 1. Nüfusunun büyük bir kýsmýnýn sosyal güvenlik korumasýnýn dýþýnda kaldýðý bir ülkede, esasen bir kiþinin birden çok sosyal güvenlik kurumundan yararlanabileceði de kabul edilemez 2. Bununla birlikte, sigortalýlarýn (ve iþtirakçilerin) kendi kurumlarýndan veya ayný zamanda farklý kurumlardan birden fazla aylýk ve gelir almasý imkan dahilinde olmaktadýr. Böyle bir durum, anýlan ilkenin ihlali anlamýna da gelmemektedir. Zira, kiþi karþýlýðýný prim olarak ilgili kurumlara ödediði birden fazla risk için, birden çok gelir ve aylýk alabilmektedir. Buna karþýn birden çok kurumdan ayný anda saðlýk yardýmý, ödence alýnmasý sözkonusu deðildir 3. Diðer taraftan, sigortalýya hem Türk, hem de diðer yabancý bir sosyal güvenlik kurumundan da -ayný veya farklý risk dolayýsýyla- birbirinden baðýmsýz þekilde birden çok aylýk/gelir baðlanmasý da mümkündür. Zira, esasen sigortalýlýkta teklik ilkesi 29
uluslararasý hukukumuzda uygulanma imkanýna sahip deðildir. Böylece, Almanya'daki çalýþmalarý nedeniyle oradaki dosyadan malullük aylýðý alan bir Türk vatandaþýnýn, borçlanma yoluyla ülkemizde ayrýca yaþlýlýk aylýðý almasý da mümkündür 4. Hatta, yabancý sosyal güvenlik kuruluþundan baðlanan aylýk/gelir, sigortalýnýn Türkiye'de borçlanma yoluyla alacaðý aylýðýn 506 sayýlý Kanun m.92'ye göre indirilmesine de yol açmayacaktýr. Zira, kanunkoyucu, Türkiye'de ve mevzuatýmýz çerçevesinde birden fazla sigorta kolundan aylýk/gelire hak kazanmayý düzenlemektedir 5. konuda ikili sosyal güvenlik sözleþmelerindeki hükümlerin de dikkate alýnacaðý açýktýr. Çalýþmamýzda, 506, 1479 ve 5434 sayýlý Kanunlar açýsýndan kiþilere hangi hallerde birden çok aylýk ve gelir baðlanabileceði hususu ele alýnacaktýr. II. SÝGORTALIYA (ÝÞTÝRAKÇÝYE) BÝRDEN FAZLA AYLIK VE GELÝR BAÐLANMASI. A. Ayný Sigorta Kurumundan a. 506 Sayýlý Kanunu Çerçevesinde 506 Sayýlý Sosyal Sigortalar Kanunu, sigortalýlara Ýþ kazasý ve Meslek Hastalýðý; Maluliyet, Yaþlýlýk ve Ölüm Sigortasý kollarýndan -þartlarý mevcutsagelir ve aylýk baðlamaktadýr 6. Bunlardan Maluliyet, Yaþlýlýk ve Ölüm Sigortalarý için sigortalý tek bir prim ödemektedir. O halde, doðal olarak sigortalý, bu sigorta kollarýna konu olan birden fazla farklý (veya ayný) risklere maruz kalýrsa, söz konusu aylýklar birleþecek ve sadece birisine hak kazanacaktýr 7. Bu hususu düzenleyen 506 sayýlý Kanunu m. 92/I'e göre de "Hem malullük hem de yaþlýlýk sigortasýndan aylýk baðlanmasýna hak kazanan sigortalýya, bu aylýklardan yüksek olaný; aylýklar eþitse, yalnýz yaþlýlýk aylýðý baðlanýr". Örneðin, yaþlýlýk aylýðý alan ve çalýþmasýný destek primi ödeyerek sürdüren sigortalý maluliyete uðrarsa, duruma göre yaþlýlýk veya maluliyet aylýklarýndan sadece birini alacaktýr. Ayný maddenin II. f.sýna göre: "Malullük, yaþlýlýk ve ölüm sigortalarý ile iþ kazalarýyla Meslek Hastalýklarý Sigortasýndan hak kazanýlan aylýk ve gelirler birleþirse, sigortalýya veya hak sahibine bu aylýk ve gelirlerden yüksek olanýnýn tümü, eksik olanýnýn da yarýsý baðlanýr. Bu aylýk ve gelirler eþitse, Ýþ Kazalarýyla Meslek Hastalýklarý Sigortasýndan baðlanan gelirin tümü, Malullük, Yaþlýlýk ve Ölüm Sigortalarýndan baðlanan aylýðýn da yarýsý verilir". Öyleyse, maddenin ilk f.sýndan farklý olarak, sigortalýnýn birbirinden baðýmsýz biçimde primlerini ödediði "iþ kazalarýyla meslek hastalýklarý sigortasý" ile "maluliyet, yaþlýlýk ve ölüm sigortasý" açýsýndan ayrý ayrý edime hak kazanmaktadýr 8. Yaþlýlýk aylýðý almaktayken 9 çalýþmasýný sürdürenler (506 sayýlý Kanun m.63) hakkýnda (iþ kazalarýyla meslek hastalýklarý sigortasý yardýmlarýnýn uygulanacaðýný belirten 506 Sayýlý Kanun m.3/ii-c' hükmü de, bu yöne paraleldir. Böylelikle, yaþlýlýk aylýðý alan ve çalýþmaya da devam eden sigortalý bir iþ kazasýna uðrarsa, (þartlarý mevcutsa) sürekli iþgöremezlik geliri de alabilecektir. Yine, sürekli iþgöremezlik geliri almaktayken, daha sonralarý meslekte kazanma gücündeki kaybý %60'a ulaþan bir sigortalýya, (þartlarý mevcutsa)(506 sayýlý Kanun m.54) ayrýca maluliyet aylýðý da baðlanabilecektir 10. Tüm bu hallerde, kýsa ve uzun vadeli sigorta kollarýna konu olan risklerin çakýþmasý ve primleri birbirinden 30
baðýmsýz ödenen farklý riskler için Kurumdan birden çok edim talep imkaný doðmaktadýr. b. 1479 Sayýlý Kanunu Çerçevesinde 1479 Sayýlý Kanunda sigortalýlara (ve haksahiplerine) kurumca aylýk baðlanan sigorta kollarý; yaþlýlýk, maluliyet ve ölüm sigortasýdýr 11. Kanun, 506 sayýlý Kanundan farklý olarak, sigortalýlara gelir baðlanacak ayrý bir iþkazasý ve meslek hastalýklarý sigortasýna yer vermemiþtir. 1479 Sayýlý Kanun m. 29'da "iþkazasý ve meslek hastalýðý sonucu gerçekleþen malullük" kavramý düzenlenmiþ, böylece sözkonusu kanunda iþ kazasý ve meslek hastalýðý, maluliyet sigortasý içinde deðerlendirilmiþtir 12. 1479 Sayýlý Kanun m. 29/I'de "malullük", m.35/i'de "yaþlýlýk" ve m.41/i'de "ölüm" sigortasý kollarýndan aylýk baðlanabilmesinin koþulu olan prim ödeme süreleri düzenlenmiþtir. 506 sayýlý Kanuna paralel olarak, 1479 Sayýlý kanunda da maluliyet, yaþlýlýk ve ölüm sigortalarý için tek bir prim ödenmesi geçerlidir.1479 Sayýlý Kanun m. 49/I'deki "Bu Kanuna göre ödenecek sigorta primi, sigortalýnýn beyan ettiði 50 nci maddede belirtilen gelir basamaðýnýn %20'sidir" hükmü, %20'lik primin sözkonusu üç sigorta kolunu da kapsadýðýný göstermektedir. Bu duruma göre, sigortalýnýn her bir sigorta kolundan (maluliyet ve yaþlýlýk ) aylýk baðlanmasýna hak kazanma imkaný olmamaktadýr. Örneðin, sigortalý Bað-Kur'dan yaþlýlýk aylýðý alýrken 1479 Sayýlý Kanuna tabi çalýþmaya (destek primi ödeyerek) devam ederse (1479 Sayýlý Kanunu ek m.20) ve sonradan malullüðe maruz kalýrsa, kendisine ayrýca maluliyet aylýðý da baðlanamayacaktýr. Bu yöne iliþkin 1479 Sayýlý Kanun m. 57/I'e göre "Hem malullük hem de yaþlýlýk sigortasýndan aylýk baðlanmasýna hak kazanan sigortalýya bu aylýklardan yüksek olaný; aylýklar eþitse yalnýz yaþlýlýk aylýðý baðlanýr". O halde, 1479 Sayýlý Kanunu çerçevesinde "ayný Kurumdan" aylýk baðlanmasýnda "teklik ilkesi" egemendir 13. c- 5434 Sayýlý Emekli Sandýðý Kanunu Çerçevesinde 5434 Sayýlý Emekli sandýðý Kanunu, iþtirakçilerine "emekli aylýðý" ile "malullük (adi, vazife ve harp malullüðü) aylýðý"; ölümleri durumunda da hak sahiplerine "dul ve yetim aylýðý" tahsis etmektedir (5434 Sayýlý Kanun m. 13, 39 vd., 44 vd., 66 vd.). Konumuz kapsamýndaki bu ödemelerin kaynaðýný oluþturan Sandýk gelirleri arasýnda, iþtirakçilerden alýnan kesenekler (ve çalýþtýklarý Kurumca ödenen karþýlýklar ile bazý hallerde Hazine katkýsý) (5434 Sayýlý Kanun m. 14) önde gelmektedir 14. Ýþtirakçilerden alýnan %15'lik kesenek (5434 Sayýlý Kanun m. 14/a), genel anlamda, hem emeklilik hem de maluliyet sigortalarý için tek bir karþýlýk olarak düþünüldüðünde, iþtirakçinin ayný kurumdan malullük ve yaþlýlýk aylýklarýnýn her ikisine birlikte hak kazanamamasý gerekmektedir. Gerçekten de, 5434 Sayýlý Kanun m. 94/I-II'de, "Bu kanunda belirtilen istisnalar dýþýnda iki yönden aylýða hak kazananlarýn tercih ettikleri aylýklarý... ödenir. Diðer aylýklarý sürekli olarak kesilir. Ancak, iki yönden aylýða ayný zamanda hak kazananlara...fazla olan aylýklarý ödenir..." denilmekle, kural olarak iki aylýðýn birlikte ödenmeyeceði açýklanmaktadýr. Bununla birlikte, anýlan hükümde "Bu kanunda belirtilen istisnalar dýþýnda" ifadesi yer aldýðýndan, Kanunun birden fazla aylýðýn bir arada 31
alýnabileceði istisna halleri de öngördüðü anlaþýlmaktadýr. Kanunda düzenlenen istisnai hallerden (ayný Kurumdan birden fazla aylýk baðlanmasý) birini içeren 5434 Sayýlý Kanun m. 60/I.f.'e göre; "Emekli, adi malullük veya vazife malullüðü aylýðý alanlardan; her ne sebeple olursa olsun er olarak silah altýna alýnanlarýn vazife malulü olmalarý halinde kendilerine malullük derecelerine göre 56 ncý madde gereðince ayrýca erlere mahsus vazife malullüðü aylýðý baðlanýr". O halde, emekli, adi malullük veya vazife malullüðü aylýðý almakta olan iþtirakçi her ne sebeple olursa olsun er olarak silah altýna alýndýðý sýrada ifa ettiði vazife nedeniyle (5434 Sayýlý Kanun m. 45) maluliyete uðrarsa (5434 Sayýlý Kanun m. 44), silah altýna alýnmadan önce Sandýktan almakta olduðu aylýkla birlikte kendisine ayrýca "erlere mahsus vazife aylýðý" da baðlanacaktýr. Bir diðer durumu düzenleyen 5434 Sayýlý Kanun m. 60/II uyarýnca; emeklilik hakký tanýnan vazifelerde 15 bulunmakta iken her ne suretle olursa olsun er olarak silah altýna alýnanlardan; kanunlarýna göre vazifeleri ile ilgileri kesilmeyenlerin, silah altýnda iken vazife malulü olmalarýnda, bu malullükleri askerlik öncesindeki esas vazifelerini yapmaya engel teþkil etmezse, bu iþtirakçilere 56 ncý madde çerçevesinde erlere mahsus vazife malullüðü aylýðý baðlanacaktýr. Sözkonusu iþtirakçiler asýl vazifelerine 16 döndükten sonra bu vazifeleri nedeniyle emekli, adi malullük veya vazife malullüðü aylýðý almaya da hak kazandýklarýnda, bahsedilen bu aylýklarla birlikte ayrýca 56 ncý maddeye göre baðlanan (er) vazife malullüðü aylýðýný da alabileceklerdir. Kanunda ayný Kurumdan birden çok aylýk almaya olanak tanýyan istisnai hükümlerden bir baþkasý da, "muvazzaf, yedek ve gönüllü erlerin silah altýnda bulunduklarý sýrada veya celp ve terhislerinde (serbest sevkler dahil) sevkleri sýrasýnda vazife malulü olmalarý" halidir. Bu takdirde, vazife malullüðü aylýðý (5434 Sayýlý Kanun m. 56) baðlanan bu erlerden sonradan 5434 sayýlý Kanunu çerçevesinde hiçbir þarta tabi olmaksýzýn emeklilik hakký tanýnan vazifelere atananlarýnýn aylýklarý kesilmekle beraber (5434 Sayýlý Kanun m. 99/I.f.) 17 emeklilik, adi veya vazife malullüðü sebeplerinden birisi nedeniyle bu görevlerinden ayrýlmalarý halinde kendilerine kesilen vazife malullüðü aylýðýyla beraber ayrýca bu (emeklilik/malullük) aylýklarý da ödenecektir(5434 Sayýlý Kanun m. 101). B. Farklý Sigorta Kurumlarýndan 506 Sayýlý Kanuna tabi sigortalýlarýn yaþlýlýk aylýðý almakta iken 506 sayýlý Kanuna tabi bir iþte destek primi ödeyerek veya anýlan Kanun kapsamý dýþýnda kalan iþlerde çalýþmasýný sürdürmesi halinde, yaþlýlýk aylýklarý kesilmemektedir (506 Sayýlý Kanun m. 63) 18. Maluliyet aylýðý almaktayken 506 sayýlý Kanuna tabi sigortalý olarak çalýþmak ise, bu aylýðýn kesilmesini gerektirip, yaþlýlýk sigortasýnýn aksine, destek primi ödeyerek 506 sayýlý Kanuna tabi iþlerde çalýþmaya imkan bulunmamaktadýr (506 Sayýlý Kanun m.58) 19. Maluliyet aylýðý alýrken 1479 veya 5434 sayýlý Kanunlar kapsamýndaki iþlerde çalýþmak ise, bu aylýðýn kesilmesi sonucunu doðurmamaktadýr 20. Yine, Türkiye'de yaþlýlýk aylýðý alýrken sonradan yurtdýþýnda çalýþmaya baþlayan sigortalýnýn aldýðý yaþlýlýk aylýðýnýn da kesilmesi sözkonusu olmayacaktýr. Zira, destek primini kesip ödemek zorunda olan 32
Türkiye'deki iþverendir. Ayrýca, Almanya-Türkiye arasýndaki sosyal güvenlik sözleþmesinde aksine hüküm yoktur 21. Bu düzenlemeler ýþýðýnda, 506 sayýlý Kanuna göre sigortalý kimsenin yaþlýlýk veya maluliyet aylýðý ya da sürekli iþgöremezlik geliri almaktayken çalýþmasýný 1479 sayýlý Kanuna tabi olarak sürdürmesi durumunda, kendisine çeþitli olasýlýklara göre : "yaþlýlýk(506) + malullük(1479)"; "malullük (506) + yaþlýlýk (1479)"; "iþgöremezlik geliri (506) + yaþlýlýk (1479)"; "iþgöremezlik geliri (506) + malullük(1479) " aylýklarýnýn baðlanmasý sözkonusu olabilecektir. 506 sayýlý Kanuna göre sigortalý kimsenin bu Kanuna göre yaþlýlýk aylýðý alýyor iken 5434 Sayýlý Kanuna tabi bir iþtirakçi statüsüne girmesi ve müteakiben (koþullarý varsa) maluliyet aylýðýna hak kazanmasý durumunda, "yaþlýlýk (506) + maluliyet (5434)" aylýklarýný alabilecektir. Yine, 506 sayýlý Kanuna tabi sigortalýya bu Kanuna göre maluliyet aylýðý ödenmekteyken 5434 sayýlý Kanuna tabi olarak çalýþmasý ve sonrasýnda (koþullarý varsa) yaþlýlýk aylýðýna hak kazanmasý halinde, kendisine ayrýca emeklilik (5434) aylýðý da baðlanacaktýr. Belirtilen bütün bu hallerde farklý sigorta kurumlarýna ayrý ayrý prim veya kesenek ödenmesi nedeniyle birden çok gelir ve aylýða hak kazanýlmasý sonucu doðmaktadýr. 1479 sayýlý Kanuna tabi sigortalýnýn yaþlýlýk aylýðý alýrken 506 sayýlý Kanunu kapsamýnda çalýþmaya baþlamasý halinde gerçekleþecek riskler doðrultusunda kendisine 506 sayýlý Kanuna göre sürekli iþgöremezlik geliri veya maluliyet aylýðý da baðlanabilecektir. Yine 1479 sayýlý Kanuna göre maluliyet aylýðý alan kiþinin 506 sayýlý Kanuna tabi iþe girmesi durumunda (koþullarý gerçekleþtiðinde) kendisine -riske göreayrýca yaþlýlýk veya sürekli iþgöremezlik geliri baðlanabilecektir. 1479 sayýlý Kanun m.33'de yer alan ve maluliyet aylýðý alan 1479 sayýlý Kanuna tabi kimselerin "kanunla kurulu diðer sosyal güvenlik kuruluþlarýna tabi iþlerde çalýþmalarý durumunda maluliyet aylýklarýnýn kesileceðini" öngören hükmün 19.4.1979 t., 2229 sayýlý Kanunla yürürlükten kaldýrýlmasý, bu yönde bir imkaný sigortalýlara saðlamýþtýr. Benzer þekilde, 1479 sayýlý Kanuna göre yaþlýlýk aylýðý alan kimsenin 5434 Sayýlý Kanunu a tabi bir iþe girmesi ve müteakiben malullüðe uðramasý halinde, yaþlýlýk(1479)+ malullük(5434) aylýklarýný alabilecektir. 1479 sayýlý Kanuna göre malullük aylýðý alýrken Emekli Sandýðý iþtirakçisi statüsüne girdiðinde, kendisine (koþullarý varsa) emeklilik aylýðý (5434) da tahsis edilebilecektir. 5434 sayýlý Kanunu emeklilik veya malullük aylýðý alan iþtirakçinin ayný Kanuna göre hiçbir þarta baðlý olmaksýzýn emeklilik hakký tanýnan 22 vazifelere girmeleri durumunda, bu aylýklarýnýn kesileceðini öngörmekle beraber (5434 Sayýlý Kanun m. 99/I.f.), Emekli Sandýðý dýþýnda kalanlar -yani 506 ve 1479 sayýlý Kanunu kapsamýndaki iþlerde çalýþanlar- açýsýndan böyle bir engel olmadýðýndan, 5434 sayýlý Kanuna göre emeklilik aylýðý almakta olan bir kimsenin 506 sayýlý Kanuna tabi bir iþde çalýþmasý halinde (koþullarý varsa) kendisine -risklere göre- ayrýca sürekli iþgöremezlik geliri(506) veya maluliyet aylýðý(506) da baðlanmasý; ayný kimsenin 1479 sayýlý Kanunu kapsamýnda bir iþe girmesi halinde de (koþullarý doðduðunda) kendisine ayrýca ma- 33
luliyet (1479) aylýðý baðlanmasý söz konusu olabilecektir. Yine 5434 sayýlý Kanunu çerçevesinde maluliyet aylýðý alan ve sonrasýnda 506 sayýlý Kanuna tabi bir iþe giren kimsenin -gerçekleþen riske göre- (koþullarý varsa) sürekli iþgöremezlik geliri (506) veya yaþlýlýk aylýðý (506) almasý; ayný kiþinin 1479 sayýlý Kanunu kapsamýnda bir iþde çalýþmasý durumunda da (koþullarý varsa) yaþlýlýk aylýðý (1479) almasý imkaný olmaktadýr. Deðinilen tüm bu hallerde gerçekleþen birden fazla sosyal sigorta riskine karþý birden çok sosyal sigorta kuruluþundan aylýk ve gelir baðlanmasýný engelleyen herhangi bir hükme mevzuatýmýzda yer verilmemiþtir. III. SÝGORTALININ HAK SAHÝPLERÝNE BÝRDEN FAZLA GELÝR ve AYLIK BAÐLANMASI a. 506 Sayýlý Kanun Çerçevesinde 506 sayýlý Kanunu uyarýnca, sigortalýnýn iþkazasý veya meslek hastalýðý nedeniyle ölümü 23 halinde hak sahiplerine "iþkazasý ve meslek hastalýklarý sigortasýndan" (506 Sayýlý Kanun m. 12/H, 23,24) "gelir"; sigortalýnýn ayný kanun m.11'de düzenlenen iþkazasý veya meslek hastalýðý kavramý dýþýnda kalan bir etkenden ötürü ölmesi halinde ise, "ölüm sigortasýndan" (506 Sayýlý Kanun m. m.65/b,66 vd.) hak sahiplerine "aylýk" baðlanmaktadýr. Ýþkazasý veya meslek hastalýðý nedeniyle sürekli iþgöremezlik geliri veya bunun peþin sermaye deðerini (506 Sayýlý Kanun m. 22) almakta olan (veya hak kazanan) ya da maluliyet veyahut yaþlýlýk aylýðý almakta olan (veya hak kazanan) sigortalýnýn daha sonra ölmesi durumunda dahi hak sahiplerine gelir veya aylýk baðlanmaktadýr 24. Gelir veya aylýk baðlanacak bu hak sahipleri, kanunda, ölen sigortalýnýn "eþi (karý veya koca), çocuklarý ile anababasý" olarak sýnýrlandýrýlmýþtýr (506 Sayýlý Kanun m. 23,24,65) 25. Ýþkazasý veya meslek hastalýðý sonucu ölen sigortalýnýn eþi ve çocuklarýna gelir baðlanmasýný düzenleyen 506 Sayýlý Kanun m. 23'de, "dul eþ"in gelire hak kazanmasý açýsýndan öngörülen tek sýnýrlandýrma, "dul eþin yeniden evlenmemesidir. Anýlan maddenin IV. f.sýna göre "Sigortalýnýn dul eþi evlenirse, geliri kesilir. Gelirin kesilmesine yol açan evlenme son bulunca gelir yeniden baðlanýr". O halde, Sosyal Sigortalar Kurumu'ndan kendi çalýþmasý nedeniyle gelir veya aylýk almakta olan sigortalýnýn "506 Sayýlý Kanuna tabi eþinin ölmesi" halinde, 506 Sayýlý Kanun m. 23 doðrultusunda yine ayný Kurumdan dul eþe gelir baðlanabilecektir. Öte yandan, dul eþ bu geliri almaktayken yeniden evlenirse, sözkonusu gelir kesilecek; ikinci eþi de 506 Sayýlý Kanuna tabi olarak çalýþýrken iþkazasý veya meslek hastalýðýndan ölürse, dul eþe, ikinci evlilik sonucu kesilen önceki gelir ile sonraki eþinden dolayý baðlanacak gelirden hangisi fazla ise, o ödenecektir (506 Sayýlý Kanun m. 23/VI, son c.); yoksa ikinci evliliðin ölümle son bulmasýyla kesilen önceki gelirin yeniden baðlanmasý ve ölen sonraki eþinden ötürü ikinci bir gelirin daha baðlanmasý sözkonusu deðildir. Buna karþýn, dul kiþinin ikinci eþinin 1479 Sayýlý Kanunu veya 5434 Sayýlý Kanuna tabi olmasý ve ölümü halinde, dul eþ, Bað-Kur'dan veya Emekli Sandýðý'ndan baðlanacak ölüm aylýðýnýn yanýsýra, ilk eþinden dolayý hak kazandýðý (ve fakat ikinci evlilikle kesilen) ölüm aylýðýný da Sosyal Sigortalar Kurumu'ndan alabilecektir. 34
Sosyal sigortalar mevzuatýmýzda bu durumu engelleyen bir hüküm yoktur. Ölen sigortalýnýn "çocuklar"ýna gelir baðlanmasýný düzenleyen 506 Sayýlý Kanun m. 23/C-a'da, "18 yaþýný, orta öðrenim yapmasý halinde 20 yaþýný, yüksek öðrenim yapmasý halinde 25 yaþýný doldurmamýþ olan veya çalýþamayacak durumda malul bulunan ve sosyal sigortaya, emekli sandýklarýna tabi çalýþmalarýndan dolayý gelir veya aylýk almayan erkek çocuklarla yaþlarý ne olursa olsun evli olmayan, evli olmakla beraber sonradan boþanan veya dul kalan ve sosyal sigortaya, emekli sandýklarýna tabi bir iþde çalýþmayan, buralardan gelir veya aylýk almayan kýz çocuklarýn herbirine..." gelir baðlanacaðý kabul edilmiþtir. Buna göre, maddede hükme baðlanan (ve öðrenim düzeyiyle iliþkili) yaþ sýnýrlarý içinde kalan "erkek çocuklara" anababalarýndan gelir baðlanacaktýr. Baþkaca koþul aranmadýðýndan, sözkonusu yaþlarý doldurana deðin sosyal sigortadan 26, Emekli Sandýklarýndan baþkaca gelir veya aylýk almakta olmalarý, 506 Sayýlý Kanun m. 23'e göre gelir baðlanmasýna engel oluþturmayacaktýr. Erkek çocuklardan deðinilen yaþ sýnýrlarýný aþmakla birlikte, çalýþamayacak durumda malul bulunan ve ayný zamanda Sosyal Sigortaya, Emekli Sandýklarýna tabi çalýþmalarýndan dolayý gelir veya aylýk almayanlara da yine anababadan gelir baðlanacaktýr. O halde, Sosyal Sigortalar Kurumu'ndan kendi çalýþmalarý nedeniyle gelir veya aylýk alan erkek çocuklar, malul de olsa, ayrýca 506 Sayýlý Kanun m. 23 çerçevesinde kendilerine gelir baðlanamayacaktýr. Kýz çocuklarýndan "ne yaþta olursa olsun, evli olmayan 27, evli olmakla birlikte sonradan boþanan veya dul kalan ve Sosyal Sigortaya, Emekli sandýklarýna tabi bir iþde çalýþmayan, buralardan gelir veya aylýk almayan" lardan sözedildiðine göre, Sosyal Sigortalar Kurumu'ndan gelir veya aylýk almakta olan kýz çocuklarýna bu durumda anababadan dolayý da gelir baðlanamayacaktýr. Görüldüðü gibi, dul eþin hak sahipliðinde "yeniden evlenmeme" dýþýnda baþkaca koþul aranmaz iken, kanunda öngörülen 18 ve öðrenim halinde 25 yaþ sýnýrlarýný aþan çocuklarýn Sosyal Sigortalar Kurumu'ndan, Bað-Kur'dan ve Emekli Sandýklarýndan gelir veya aylýk alýyor olmalarý, ayrýca anababadan gelir baðlanmasýný engellemektedir. Bu konuda deðinilecek bir baþka husus çocuklara "hem ana hem de babadan" ölüm nedeniyle gelir (veya aylýk) baðlanmasý ihtimalidir. Konuyu düzenleyen 506 Sayýlý Kanun m. 93/I.f. uyarýnca; çocuklar bu gelirlerden yüksek olanýnýn tamamýný, eksik olanýn da yarýsýný alacaklardýr. "Ana-baba"ya ölen sigortalý çocuklarý nedeniyle gelir baðlanmasý hususu, 506 Sayýlý Kanun m. 24'de düzenlenmiþtir. Anýlan hükümde, gelir baðlanmasýna iliþkin koþullardan konumuzla ilgili olarak þu ifadeye yer verilmiþtir : "...geçimi sigortalý tarafýndan saðlandýðý belgelenen ana ve babasýna gelir olarak verilir...". O halde, ölen sigortalýnýn anababasýna gelir baðlanmasý bakýmýndan, onlarýn geçimlerinin sað iken sigortalý tarafýndan saðlanýyor olmasý 28, bir baþka deyimle muhtaçlýk içinde olmalarý gerekmektedir. Ana-babanýn geçimlerinin sigortalýca saðlanýp saðlanmadýðý hususu, muhtarlýktan alýnacak 35
ilmuhaber ile belgelenmektedir (Sosyal Sigorta Ýþlemleri Yönetmeliði, m.75/ii-bd). Doðal olarak, ilmuhaberde belirtilen hususlarýn sonradan deðiþmesi veya fiili duruma uygun düþtüðünün Kurumca þüpheli görülmesi hallerinde yapýlacak incelemelerde muhtaçlýk halinin hiç olmadýðý veya sonradan kalktýðýnýn tespiti de sözkonusu olabilecektir. Uygulamada bu hususta çýkacak ihtilaflarda, ana-babanýn geçimlerinin sigortalýca saðlanýp saðlanmadýðý, her somut olayda içinde bulunulan çevrenin anlayýþý, koþullarý, deðerlendirmeleri ve gelenekleri çerçevesinde belirlenmek durumundadýr 29. Esasen, anýlan hükümde, -çocuklarýn durumundan farklý olarak- "Sosyal sigorta Kurumlarýndan veya emekli sandýklarýndan gelir ya da aylýk almama" gibi bir koþul açýkça öngörülmediðinden, buralardan gelir veya aylýk almakta olan ana-babanýn "geçimlerinin sigortalýca saðlandýðýnýn kabul edilip edilemeyeceði" hususu önem kazanmaktadýr. Öyleyse, Sosyal Sigortalar Kurumu'ndan gelir veya aylýk alan ana-babanýn -gelir ve aylýklarýn günümüz ekonomik yapýsý karþýsýnda yetersiz kaldýðý nazara alýndýðýnda 30 - ayný zamanda geçimlerini ölen sigortalý çocuklarýnýn katkýsýyla sürdürmesi her zaman olasýdýr 31. Böylesine bir durumda da, aylýk veya gelir alan ana-babanýn geçimlerini saðlayan çocuklarýnýn iþkazasý veya meslek hastalýðý sonucu ölmesi halinde, muhtaçlýklarý süren anababanýn ayrýca 506 Sayýlý Kanun m. 24 çerçevesinde gelir de alabilmeleri yerinde olacaktýr. Öte yandan, ana-babanýn geçimlerinin sigortalýca karþýlanmasýna yönelik koþul, "sigortalýnýn saðlýðýndayken" 32 gerçekleþmiþ olmalýdýr. O halde, ana-babaya 506 Sayýlý Kanun m. 24 doðrultusunda ölen çocuðundan dolayý Sosyal Sigortalar Kurumu'ndan gelir baðlandýktan sonra ana-babanýn kendi sigortalýlýklarý nedeniyle bu Kurumdan gelir veya aylýk almaya hak kazanmalarý 506 Sayýlý Kanun m. 24'e göre baðlanacak geliri almalarýný hiçbir þekilde engellemeyecektir. Bu kýsma kadar, 506 Sayýlý Kanun m. 23-24 kapsamýnda haksahiplerine baðlanan gelirlere iliþkin olarak deðinilen hususlar, haksahiplerine 506 Sayýlý Kanun m. 68-69'a göre ödenecek ölüm aylýðý açýsýndan da geçerli olmaktadýr. Zira, 506 Sayýlý Kanun m. 23-24 ile m.68-69 birbirine paralel düzenlemeler içermektedir. Bu konuda belirtilmesi gereken son bir husus, ana-babaya ölen birden fazla çocuklarý nedeniyle gelir ve aylýk baðlanmasý yönünden, 506 Sayýlý Kanun m. 92 hükmünün de nazara alýnmasý gerektiðidir. Buna göre, bir çocuktan aylýða (506 Sayýlý Kanun m. 69) ve diðerinden de gelire (506 Sayýlý Kanun m. 24) hak kazanan ana-babaya, bunlardan yüksek olanýnýn tamamý, eksik olanýnýn da yarýsý baðlanacaktýr. Eþit olmalarý halinde de, gelirin tamamý, aylýðýn ise yarýsý verilecektir (506 Sayýlý Kanun m. 92/II). Ölen ve 506 Sayýlý. Kanuna tabi birden fazla sigortalý çocuktan salt gelir veya aylýk baðlanmasý ihtimalinde ise, aksini öngören bir düzenleme bulunmadýðýndan, muhtaç haldeki anababanýn bu gelirleri (veya aylýklarý) tam olarak almasý yerinde olacaktýr. Yine kanýmýzca, ölen çocuklardan birisinin 506 Sayýlý Kanuna tabi sigortalý, diðerinin ise baþka sosyal güvenlik kuruluþunun üyesi olmasý halinde de, -muhtaç olmalarý þartýyla- ana/babaya gelir veya aylýklarýn tam olarak tahsisi gerektiði sonucuna varýlmalýdýr. 36
b. 1479 sayýlý Kanun Çerçevesinde Bað,Kur sigortalýsýnýn ölmesi halinde, Kurum tarafýndan "ölüm aylýðý" 33 baðlanacak hak sahipleri; 506 Sayýlý Kanuna paralel olarak eþ, çocuklar ve anababadýr (1479 Sayýlý Kanun m. 40) 34. "Dul eþ"in 35 ölüm aylýðýndan yararlanabilmesi açýsýndan -konumuzla ilgili olarak) aranan tek koþul, -506 sayýlý Kanun da olduðu gibi- eþin yeniden evlenmemesidir; evlenirse aylýðý kesilir. Ancak aylýðýn kesilmesine yolaçan evlilik son bulursa, aylýk yeniden baðlanýr (1479 Sayýlý Kanun m. 46/I.f., I- II.c.). O halde, dul eþin herhangi bir sosyal güvenlik kuruluþundan kendi çalýþmasý nedeniyle aylýk veya gelir almakta olmasý, ölen sigortalý eþinden ötürü kendisine ölüm aylýðý baðlanmasýný engellemeyecektir 36. Diðer yandan, dul eþ ölüm aylýðý alýrken yeniden evlenir ve sonraki Bað-Kur'lu eþi de ölürse, yeniden aylýða hak kazanacaðýndan, ikinci evliliðiyle kesilen eski aylýðýyla sonraki eþinden baðlanacak yeni aylýðýndan hangisi miktarca yüksek ise, o aylýðý alacaktýr; yoksa iki ölüm aylýðýný birden deðil (1479 Sayýlý Kanun m. 46/I.f., son c.). Ancak ikinci eþin Bað- Kur dýþýndaki diðer sosyal güvenlik kuruluþlarýna tabi çalýþmasý ve bilahare ölmesi nedeniyle bu kuruluþlardan ölüm aylýðý veya gelir baðlanmasý ihtimalinde, dul eþ ölen her iki eþinden dolayý ayrý ayrý aylýk veya gelir alabilecektir. Ölen sigortalýnýn hak sahiplerinden "çocuklar"a aylýk baðlanmasýný düzenleyen 1479 sayýlý Kanunu m.45'in 04.10.2000 tarih, 619 sayýlý Kanun Hükmünde Kararname 37 ile deðiþik II. fýkra "c" bendinde "18 yaþýný, ortaöðrenim yapmasý halinde 20 yaþýný, yükseköðrenim yapmasý halinde 25 yaþýný doldurmayan ve (18 yaþýný doldurmayanlar hariç) bu Kanun ile diðer sosyal güvenlik kanunlarý kapsamýnda çalýþmayan, bu kanunlar kapsamýndaki çalýþmalarýndan dolayý gelir veya aylýk almayan veya yaþlarý ne olursa olsun çalýþamayacak durumda malul olan erkek çocuklarla, yaþlarý ne olursa olsun evli olmayan, evli olmakla beraber sonradan boþanan veya dul kalan ve bu Kanun ile diðer sosyal güvenlik kanunlarý kapsamýnda çalýþmayan, bu kanunlar kapsamýndaki çalýþmalarýndan dolayý gelir veya aylýk almayan kýz çocuklarýnýn her birine..." aylýk (veya toptan ödeme) verileceði öngörülmektedir. Anýlan hükümde, erkek çocuklarýn ana/babanýn ölümü tarihinde -kural olarak- öngörülen belirli yaþ sýnýrlarýnýn altýnda olmalarý ve ayrýca "gerek 1479 sayýlý Kanunu gerekse de 506 ve 5434 sayýlý Kanunu kapsamýndaki iþlerde çalýþmamalarý, bu kanunlar kapsamýndaki çalýþmalarýndan dolayý aylýk veya gelir almamakta olmalarý" koþulu bulunduðundan, bu nitelikteki erkek çocuklarýn kendi çalýþmalarý nedeniyle Bað- Kur veya diðer sosyal güvenlik kuruluþlarýndan gelir/aylýk almalarý, onlara ayrýca Bað-Kur'dan ölüm aylýðý baðlanmasýný engelleyecektir. Öte yandan,, ölüm tarihinde kanunî koþullarý taþýdýðý için kendisine ölüm aylýðý baðlanan erkek çocuðun bu aylýðý almaktayken "1479 veya diðer sosyal güvenlik kanunlarý kapsamýnda çalýþmaya baþlamalarý" ölüm aylýklarýnýn kesilmesini gerektireceðinden, (619 sayýlý Kararnameyle deðiþik 1479 sayýlý Kanunu m.46/iii.f, I.c.), bu nitelikteki erkek çocuklarýn ölüm aylýðýyla birlikte diðer kuruluþlardan aylýk/gelir (örneðin maluliyet aylýðý veya iþgöremezlik geliri) almalarý ihtimali sözkonusu olmayacaktýr. 37
Erkek çocuklar maddedeki yaþ sýnýrlarýný aþmýþ olsalar dahi, çalýþamayacak durumda malul iseler, -istisnaen- kendilerine yine ölen ana-babadan dolayý aylýk baðlanacaktýr. Daha önemlisi, anýlan bentte ölüm aylýðý baðlanacak malul erkek çocuklar açýsýndan "Bað- Kur veya diðer sosyal güvenlik kuruluþlarýndan gelir/aylýk almama" yönünde bir koþul yer almadýðýndan, malul erkek çocuklar kendi çalýþmalarý nedeniyle daha öncesinde Bað-Kur'dan veya diðer sosyal güvenlik kuruluþlarýndan gelir/aylýk almakta iseler, bu durum onlara Bað-Kur'dan ayrýca ölüm aylýðý baðlanmasýný engellemeyecektir. Evli olmayan veya sonradan boþanan yahut dul kalan kýz çocuklarý, yaþlarý ne olursa olsun(ve erkek çocuklarýn aksine, malul olmalarý koþulu da olmaksýzýn), 1479, 506 veya 5434 sayýlý Kanunu kapsamýndaki iþlerde çalýþmamak, bu çalýþmalarý nedeniyle gelir veya aylýk almamak þartýyla, ölüm aylýðýna hak kazanacaktýr. O halde, kýz çocuklarý da Bað-Kur'dan ölüm aylýðý almaktayken, ayný zamanda kendi çalýþmalarý dolayýsýyla Bað-Kur veya diðer sosyal güvenlik kuruluþlarýndan gelir/aylýk alamayacaklardýr. Bununla birlikte, kanunî koþullarý taþýdýðý için ölüm aylýðý baðlanan kýz çocuklarýnýn bu aylýklarý, daha sonra anýlan sosyal güvenlik kanunlarýna tabi iþlerde çalýþmaya baþlamalarý halinde, 619 sayýlý Kararnameyle deðiþik 1479 sayýlý Kanun m.46/ii.f.,i.c.'nin "Sigortalýnýn kýz çocuklarýna baðlanan aylýklar, bu Kanun ile diðer sosyal güvenlik kanunlarý kapsamýnda çalýþmaya baþladýklarý veya evlendikleri tarihi takip eden aylýk ödeme tarihinden itibaren kesilir" hükmü uyarýnca ödenmeyecektir. Aylýðýn kesilmesine yolaçan bu sebeplerin ortadan kalkmasý halinde, 1479 sayýlý Kanunun 45/II-c hükmü saklý kalmak þartýyla, kesilen ölüm aylýðý yeniden baðlanacaktýr (1479 sayýlý Kanun m.46/ii.f., II.c.). Sosyal güvenlik kanunlarýna tabi çalýþmaya baþlama nedeniyle kesilen ölüm aylýðýnýn yeniden baðlanmasý, kýz çocuðunun iþinden ayrýlmasý ona sosyal güvenlik kuruluþlarýndan gelir/aylýk baðlanmasýný gerektirecek nitelikte gerçekleþmiþse, saklý tutulan 45/II-c hükmü dolayýsýyla, yine mümkün olmayacaktýr. Yine, 1479 Sayýlý Kanun m. 46/II.f, I- II.c.'de hak sahibi kýz çocuðunun evlenmesi durumunda ölüm aylýðýnýn kesileceði; aylýðýn kesilmesine yolaçan evlilik sona erince, yeniden baðlanacaðý öngörülmektedir. Kýz çocuðunun evliliðinin son bulmasý, onun Bað-Kur'lu eþinin ölümünden kaynaklanmýþsa, ana/babasý sebebiyle baðlanan ölüm (yetim) aylýðýyla birlikte, ölen eþi dolayýsýyla kendisine ayrýca ölüm(dul) aylýðý da baðlanmayacak; bu aylýklardan miktarca fazla olaný ödenecektir (1479 sayýlý Kanun m.46/ii.f.,son c.) 38. Buna karþýn, ölen kocasýnýn Bað-Kur haricindeki bir sosyal güvenlik kuruluþunun üyesi olmasý ihtimalinde, kýz çocuðu, ana/babadan aldýðý ölüm aylýðýyla beraber diðer Kurumlardan kocasý dolayýsýyla baðlanacak ölüm aylýðýný da tam olarak almak durumunda olacaktýr. Baþka sosyal güvenlik kuruluþlarýndan gelir/aylýk alýnmakta olmasýný da ölüm aylýðý baðlanmasýna engel sayan 1479 sayýlý Kanun m.45/iic'nin de bu durumda uygulanma yeri yoktur. Zira, anýlan 45/II-c hükmü, kýz çocuðunun "kendi çalýþmasý nedeniyle" Bað-Kur veya diðer sosyal güvenlik kuruluþlarýndan gelir/aylýk almamakta olmasýný þart kýlmaktadýr. 38
Çocuklar Bað-Kur'lu statüsündeki hem ana hem de babadan ölüm aylýðýna hak kazandýklarýnda, bu ihtimale uygulanacak bir hüküm 1479 Sayýlý Kanunu da bulunmadýðýndan, 506 sayýlý Kanun m,93'deki düzenleme doðrultusunda, çocuklarýn hem ana hem babadan aylýða hak kazanacaklarý ve fakat bunlardan yüksek olanýný tam, düþük olanýný da yarým alacaklarý kabul edilmelidir. Mevzuatta birlik ve kanunlar önünde eþitlik saðlanmasý da bunu gerektirmektedir. Bundan baþka, çocuklara ana-babasý dolayýsýyla Bað- Kur ve bir diðer sosyal güvenlik kuruluþundan ölüm aylýðý baðlanmasý ihtimalinde, çocuklar her iki kuruluþtan da ayrý ayrý ve tam ölüm aylýðýna hak kazanacaktýr; zira, aksine bir hüküm bulunmamaktadýr. Ayrýca, 1479 sayýlý Kanun m.45/ii-c'de 619 sayýlý Kararnameyle yapýlan deðiþiklik sonucu, kýz çocuklarýna aylýk baðlanmasý bakýmýndan eski düzenlemedeki "geçimini saðlayacak baþka bir geliri olmamak" koþulu kaldýrýldýðýndan, ana-babadan ve farklý Kurumlardan birden çok ölüm aylýðý baðlanýrken, baðlanan ilk aylýðýn sonraki aylýk için kýz çocuðunun muhtaçlýk durumunu ortadan kaldýrýcý nitelik taþýyýp-taþýmadýðýnýn araþtýrýlmasý da sözkonusu olmayacaktýr. "Ana-baba"ya Bað-Kur'lu çocuklarýndan ölüm aylýðý baðlanmasý koþullarýný düzenleyen ve 619 sayýlý Kararnameyle deðiþik 1479 Sayýlý Kanun m. 45/II-d'nin konumuzla ilgili hükmüne göre : "...sigortalýnýn bu Kanun ile diðer sosyal güvenlik kanunlarý kapsamýnda çalýþmayan, bu kanunlar kapsamýndaki çalýþmalarýndan dolayý gelir veya aylýk almayan ana ve babasýna..." aylýk baðlanacaktýr. O halde, ana-babanýn, çocuklarýndan baðlanacak ölüm aylýðýyla birlikte kendi çalýþmalarý dolayýsýyla Bað-Kur'dan veya diðer kuruluþlardan da gelir/aylýk almalarý mümkün olmayacaktýr. Öte yandan, ne 506 Sayýlý Kanun da ne de 1479 Sayýlý Kanun da, ana-babaya birden fazla sigortalý çocuktan ötürü ölüm aylýðý baðlanmasýný düzenleyen bir hüküm bulunmaktadýr 40. Anababaya gerek Bað-Kur'lu birden fazla çocuktan, gerekse de Bað-Kur'lu ve diðer sosyal güvenlik kuruluþlarýna tabi çocuklardan olsun, birden fazla aylýk baðlanmasý sözkonusu olduðunda, aksine kanunî engel olmadýðýndan 41, bu aylýklarýn tamamýný almalarý imkaný bulunacaktýr. c. 5434 Sayýlý Kanun Çerçevesinde 5434 sayýlý Kanun 'a göre; Emekli Sandýðý, iþtirakçilerin (ayrýca Cumhurbaþkaný ile bazý hallerde erlerin) ölmeleri halinde, bu Kanuna göre aylýða hak kazanan dul ve yetimlerine "dul ve yetim aylýðý" tahsisinde bulunmaktadýr (5434 Sayýlý Kanun m. 66). Kendilerine aylýk baðlanacak dul ve yetimler, yani haksahipleri, ayný Kanunun 67.m.sinde "Karý, koca, çocuklar ile ana-baba" olarak sayýlmýþtýr 42. Kanunun 77/c m.sinde de, dul ve yetim aylýðýnýn baðlanmayacaðý durumlar belirtilmiþtir. Buna göre, "evli olan kýz/erkek çocuklar" ile "evli anaya" aylýk baðlanmayacaktýr. Yine, 5434 Sayýlý Kanun, emeklilik haklarýnýn düþmesini ve baðlanan aylýklarýn devamlý olarak kesilmesini gerektiren sebepleri 92 ve 93.m.lerinde düzenlemiþtir. Konumuzla ilgili 93.m.ye göre; "Bu kanuna göre baðlanan aylýklarý alanlardan: b) Evlenen dul eþlerin, ana ve kýz ile erkek 39
çocuklarýn (Harp malulleriyle evlenen karýlar hariç) ; c) Muhtaç durumdan çýkan ana ve babanýn: ç) 74 üncü madde hükmü uygulanmak suretiyle (18) yaþýný, ortaöðrenimde ise (20) yaþýný, yükseköðrenim yapmakta ise (25) yaþýný geçmemek üzere bu öðrenimlerini bitiren erkek çocuklarýn; Aylýklarý, bu durumlarýnýn katî olarak belirtildiði tarihleri takip eden aybaþýndan itibaren kesilir. Bunlarýn, bu Kanun uyarýnca yeniden aylýða müstehak olmalarý þartýyla tekrar aylýklarý baðlanýr.". Ayný kanunun 68.m.sinin IV.f.sýnda "Emekli, âdi mâlûllük, vazife mâlûllüðü aylýðý alan veya iþtirakçi olan dul eþe % 50 oranýnda dul aylýðý baðlanarak ödenir." hükmü yer almaktadýr. Belirtilen bu düzenlemeler birlikte deðerlendirildiðinde, ölen iþtirakçinin "dul eþ"inin -yani kocasýnýn veya karýsýnýn- aylýk baðlanacak tarihte evli olmamasý veya sonradan tekrar evlenmemiþ olmasý, dul aylýðýnýn baðlanabilmesi için aranan bir koþul olmaktadýr 43. Ancak istisnaî olarak, dul aylýðý baðlanacak kadýnýn bir harp malulüyle evlenmiþ olmasý, aylýk baðlanmasýný engellemeyecektir (5434 Sayýlý Kanun m. 93/b). Diðer yandan, evlenmekle aylýðý kesilen dul eþin tekrar dul kalmasý veya boþanmasý halinde, aylýklarý yeniden baðlanacaktýr (5434 Sayýlý Kanun m. 93/son f.). Dul aylýðýna hak kazanma koþullarýndan "evli olmama" koþulunu taþýyan kadýnýn Sandiða iþtirakçi olarak girmiþ veya Sandýktan emekli, adi malullük ya da vazife malullüðü aylýðý almakta olmasý da, kendisine dul aylýðý baðlanmasýný engellememektedir 44. Ancak, yasa bu durumdaki dul kadýna %50 oranýnda aylýk tahsisini kabul etmiþtir (5434 Sayýlý Kanun m. 68/IV). Böylece, dul kadýn Emekli Sandýðýndan kendi çalýþmasý sebebiyle baðlanan emeklilik veya malullük aylýðýyla birlikte, %50 oranýnda dul aylýðýný da alabilecektir. Kanunun 68/IV. m.sinde salt "dul karý" ifadesine yerverilip dul kocadan bahsedilmemesi karþýsýnda, dul kocanýn böyle bir imkana sahip olmadýðý anlaþýlmaktadýr. Bu yönde bir ayrýmýn sebebi, ihtimalen, yasa koyucu tarafýndan, dul kadýnýn ekonomik açýdan daha çok korunmaya muhtaç görülmesindendir. Öte yandan, 5434 Sayýlý Kanun m. 95/I- II'deki "Dul ve yetim aylýðý almakta iken emeklilik hakký tanýnan bir vazifeye giren karý ve çocuklarýn; vazifelerinden dolayý vazife mâlûllüðü aylýðýna müstahak olmalarýnda, bu aylýklarý baðlanýr. Vazife mâlûllüklerinin geçmesinde de, müstahak iseler, eski dul ve yetim aylýklarýnýn ödenmesine baþlanýr." Hükmünün, yukarýda deðinilen 5434 Sayýlý Kanun m. 68/IV karþýsýnda dul kadýn açýsýndan uygulanma imkaný kalmamaktadýr 45. 68. maddenin IV. f.sý, dul kadýnýn vazife malullüðü aylýðýyla birlikte %50 oranýnda dul aylýðý da alabileceðini açýklýkla düzenlemiþtir. Daha önce de deðindiðimiz üzere, dul aylýðý alan kadýnýn veya kocanýn yeniden evlenmesiyle sözkonusu aylýðý kesilmekle birlikte, (5434 Sayýlý Kanun m. 93/I-b), tekrar dul kalmalarý veya boþanmalarý halinde yeniden baðlanacaktýr (5434 Sayýlý Kanun m. 93/son f.). Evlenmekle aylýðý kesilen dul eþin kocasýnýn veya karýsýnýn ölmesiyle, hem kesilen dul aylýðýnýn yeniden baðlanmasý, hem de ikinci eþinden ötürü bir diðer dul aylýðýnýn baðlanmasý ihtimali doðsa da, ikinci cihetten veya ayný sýfatla aylýk almaya hak kazanmayý düzenleyen 5434 Sayýlý Kanun m. 94/I- II'ye göre; 40
"Bu Kanunda belirtilen istisnalar dýþýnda, iki yönden aylýða hak kazananlarýn, tercih ettikleri aylýklarý, Sandýða yazýlý müracaatlarý takip eden aybaþýndan itibaren ödenir. Diðer aylýklarý sürekli olarak kesilir. Ancak, iki yönden aylýða ayný zamanda hak kazananlara, müstahak olduklarý tarihten itibaren fazla olan aylýklarý ödenir." hükmü nazara alýndýðýnda, dul eþe, ölen her iki eþinden dolayý hak kazandýðý aylýklardan -duruma göre-yalnýzca birisi baðlanacak; iki aylýk birden tahsis edilmeyecektir. Bununla birlikte, ikinci eþinden ötürü kendisine Sosyal Sigortalar Kurumu'ndan veya Bað- Kur'dan dul aylýðý baðlanmasý ihtimalinde, Sandýktan tahsis edilen dul aylýðýyla birlikte diðer kurumca baðlanacak dul aylýðýný da almasý gerekmektedir. Kadýnýn veya kocanýn Sandýktan dul aylýðý alýrken 506 Sayýlý Kanuna veya 1479 Sayýlý Kanuna tabi bir iþte çalýþmasý dolayýsýyla kendisine iþgöremezlik geliri, yaþlýlýk veya maluliyet aylýðý ödenmesi; onun dul aylýðýný da almasýný engellememektedir 46. Erkek "çocuklar"a yetim aylýðý baðlanmasýna iliþkin 5434 Sayýlý Kanun m. 74'e göre; " Ölüm tarihinde (18) yaþýný, ortaöðrenim yapmakta ise (20) ve yükseköðrenim yapmakta ise (25) yaþýný doldurmamýþ erkek çocuklara aylýk baðlanýr. Ölüm tarihinde (18) yaþýný doldurmuþ ve öðrenci olmamalarý nedeniyle aylýk baðlanmamýþ erkek çocuklara, öðrenim durumlarýna göre yukarýdaki bentte belirtilen yaþlarý geçmemek þartýyla aylýk baðlanýr. Yetim aylýðýný almakta iken öðrenim durumlarýna göre yukarýda belirtilen yaþlarý doldurmalarý veya öðrencilik durumlarýnýn sona ermesi nedeniyle aylýklarý kesilen veyahut ortaöðrenimde (20) yaþýný doldurmuþ olmalarý nedeniyle aylýk baðlanmamýþ erkek çocuklardan, yukarýda belirtilen yaþlarý geçmemek þartýyla yeniden veya ilk defa öðrenci olanlara öðrenci olduklarý tarihi takip eden aybaþýndan itibaren aylýk baðlanýr. Ortaöðrenimi bitirdikten sonra ve (20) yaþýný doldurmadan önce ilk ders yýlýnda yükseköðrenime baþlayan erkek çocuklarýn aylýklarý aralýksýz ödenir....ölüm tarihinde iyileþtirilmesi olanaksýz hastalýklarýnýn veya sakatlýklarýnýn çalýþmalarýna engel olduðu saðlýk kurulunca onaylanacak raporla tesbit edilenlere muhtaç olmalarý þartýyla, ölüm tarihindeki yaþlarý ne olursa olsun ölüm tarihini izleyen aybaþýndan, sonradan bu þekilde mâlûl ve muhtaç duruma düþtükleri anlaþýlanlara kendileri veya veli veyahut vasileri tarafýndan Sandýða müracaat tarihlerini takip eden aybaþýndan itibaren aylýk baðlanýr. Aylýk almakta iken yukarýdaki bent kapsamýna girdikleri ayný þekilde anlaþýlanlarýn aylýklarý, yaþlarý dolayýsýyla aylýklarýnýn kesilmesi gereken tarihte kesilmeyerek ödenmeye devam edilir...". Sözkonusu düzenlemede, erkek çocuklarýn yetim aylýðý alabilmesi için kural olarak öðrenim düzeyiyle iliþkili bazý yaþ sýnýrlarýna ulaþmamýþ olmalarý þart koþulmuþtur. Bunun yaný sýra, 5434 Sayýlý Kanun m. 77/c ve 92/b hükümleri evli erkek çocuklara yetim aylýðý baðlanmayacaðýný; aylýk alýrken evlenmeleri halinde de, yetim aylýðýnýn kesileceðini; yine, Kanunun 99/I.m.sinde yetim aylýðý 41
alanlardan hiçbir þarta baðlý olmaksýzýn emeklilik hakký tanýnan vazifelere tayin edilenlerin aylýklarýnýn kesileceði öngörülmektedir 47. Belirtilen düzenlemeler ýþýðýnda, evli olmayan, yukarýda deðinilen yaþ sýnýrlarý içinde kalan ve emeklilik hakký tanýnmayan vazifelere giren erkek çocuklarýn yetim aylýðý alabilmesi mümkün olacaktýr. 5434 Sayýlý Kanuna göre emeklilik hakký tanýnmayan görevler genel olarak 506 ve 1479 sayýlý Kanun lara tabi iþleri ifade etmektedir 48. O halde, yaþ ve evlilik yönünden kanuni koþullarý taþýyarak yetim aylýðý almakta olan erkek çocuðun ayný zamanda iþtirakçi niteliðini kazanýp sonrasýnda Sandýktan da kendi çalýþmasý nedeniyle aylýða hak kazanmasý imkaný olmayacak; buna karþýn, Sosyal Sigortalar Kurumu'ndan veya Bað-Kur'dan aylýk- /gelir alabilecektir. Bir diðer ihtimal, evli olmayan ve deðinilen yaþ sýnýrlarý içerisinde kalan erkek çocuðun hem anasý hem de babasý dolayýsýyla Sandýktan yetim aylýðýna hak kazanmasýdýr. Bu durumda, 5434 Sayýlý Kanun m. 94/I'in "... iki yönden aylýða hak kazananlarýn, tercih ettikleri aylýklarý,...ödenir. Diðer aylýklarý sürekli olarak kesilir. Ancak, iki yönden aylýða ayný zamanda hak kazananlara,... fazla olan aylýklarý ödenir." hükmü doðrultusunda, yalnýzca bir aylýk baðlanabilecektir. Diðer yandan, yine Kanunun 74.m.sinde "iyileþtirilmesi olanaksýz hastalýklarýn veya sakatlýklarýn çalýþmalarýna engel olduðu tespit edilenlere muhtaç olmalarý kaydýyla, yaþlarý ne olursa olsun yetim aylýðý ödeneceði" kabul edilmektedir. Dolayýsýyla, evli olmayan ve yaþý ne olursa olsun, hastalýk ya da sakatlýklarýnýn muhtaç duruma soktuðu belirlenen erkek çocuklara da yetim aylýðý baðlanacaktýr. Ancak, muhtaç olmalarý þartý arandýðýndan, bu konumdaki erkek çocuklarýn Sosyal Sigortalar Kurumu'ndan veya Bað-Kur'dan aylýk veya gelir (dul ve yetim aylýðý dahil 49 ) almalarý, onlarýn muhtaç durumdan çýkmalarý anlamýna geldiði takdirde, Sandýktan ayrýca yetim aylýðý baðlanmasý imkaný olmayacaktýr. "Muhtaçlýk"ýn ne anlama geldiði, kanunda açýklanmýþtýr. 5434 Sayýlý Kanun m. 108/I'e göre; "Kendisini ve Türk Medeni Kanunu hükümlerine göre bakmaya mecbur olduðu ailesi fertlerini geçindirmeye yetecek geliri, malý (...) veya kazancý bulunmayanlara, bu Kanun hükümlerinin uygulanmasýnda (Muhtaç) denir". Muhtaçlýk, dul ve yetimler tarafýndan tanzim ve imzalarý ihtiyar heyetlerince tasdik edilecek beyan kaðýtlarý üzerine daimi olarak oturduklarý yerlerin baðlý bulunduklarý il veya ilçe idare kurullarý tarafýndan muhtaçlýk sebepleri açýkça gösterilmek suretiyle verilecek mazbatalarla tespit edilmektedir 50. Doðaldýr ki, Sandýktan yetim aylýðý alan erkek çocuklarýn diðer Kurumlardan alacaklarý aylýk veya gelirin onlarýn muhtaçlýk halini kaldýrýp kaldýrmadýðýnýn, hukuki ihtilaf halinde, her somut olay açýsýndan baðýmsýz biçimde incelenip, deðerlendirilecektir 51. Diðer yandan, muhtaçlýk halinin incelenmesi iþtirakçinin ölüm tarihi deðil, aylýk baðlanmasý için yapýlan baþvuru tarihi esas alýnmak suretiyle yerine getirilecektir 52. Kýz çocuklarýna yetim aylýðý ödenmesi, erkek çocuklardan farklý olarak, salt evlenmemiþ olmalarý þartýna baðlý kýlýnmýþ olup 53, evli konumundaysalar, aylýk tahsis edilmeyecektir (5434 Sayýlý Kanun m. 77/c). Bekar kýzýn sonradan 42
evlenmesi halinde de, aylýðý kesilecek; boþanmalarý veya dul kalmalarý durumunda da, yeniden baðlanacaktýr (5434 Sayýlý Kanun m. 75/I-II, 93/b). Diðer taraftan, 5434 Sayýlý Kanun m. 99/I uyarýnca; yetim aylýðý alanlardan "emeklilik hakký tanýnan vazifelere atananlarýn" aylýklarý kesilecektir. O halde, yetim aylýðý alan kýz çocuklarýnýn 5434 Sayýlý Kanunun emeklilik hakký tanýmadýðý vazifelere-ki bunlar esasen, 5434 sayýlý Kanunu dýþýnda kalan çalýþmalar, yani 506 ve 1479 sayýlý Kanun lara tabi çalýþmalardýr- girmeleri ve buralardan kendilerine aylýk/gelir baðlanmasý, yetim aylýklarýnýn kesilmesine neden olmayacaktýr. 5434 Sayýlý Kanun da -yaþ sýnýrlarýnýn üzerindeki erkek çocuklarýn durumunun aksine- kýz çocuklarýna yetim aylýðý tahsisinde yaþ veya muhtaçlýk koþulu yeralmadýðýndan, evlendiði için yetim aylýðý kesilen kýzýn sonradan kocasýnýn ölümü dolayýsýyla kendisine Sosyal Sigortalar Kurumu'ndan veya Bað-Kur'dan dul aylýðý da baðlanmasý ihtimalinde, kýz çocuðunun hem kesilen yetim aylýðýný hem de kocasýndan baðlanacak dul aylýðýný almasý sözkonusu olabilecektir. Ölen kocasýnýn Sandýk üyesi olmasý durumunda ise, sonuç farklý olmaktadýr. Þöyle ki, 5434 Sayýlý Kanun m. 94/I uyarýnca bu aylýklardan birini tercih etmesi (ayný anda müstahak ise fazla olan aylýðýn baðlanmasý) gerekmektedir. Kýz çocuðunun Sandýk üyesi hem ana, hem babadan yetim aylýðýna hak kazanmasý ihtimalinde de, yine 5434 Sayýlý Kanun m. 94/I çerçevesinde tek bir aylýðýn baðlanmasý yoluna gidilecektir. Ölen iþtirakçinin "ana-baba"sýna aylýk baðlanmasý hususu, 5434 Sayýlý Kanun m. 72'de düzenlenmiþtir. Buna göre; "Ölen iþtirakçilerin, iþtirakçi bulunmayan dul ve muhtaç analarý ile iþtirakçi olmayan ve ölüm tarihinde muhtaç ve (65) yaþýný doldurmuþ bulunan babalarýna... aylýk baðlanýr. Muhtaç babalardan çalýþarak geçimini saðlayamayacak derecede mâlûl olanlar için yaþ kaydý aranmaz. Muhtaç olmasý sebebiyle aylýk baðlanan babanýn ölümünde aylýðý, muhtaç olmasý þartý ile... öz anaya baðlanýr. Þu kadar ki, ölüm tarihinde; evli bulunmalarý dolayýsýyla aylýk baðlanmamýþ ve sonradan dul kalmýþ veya boþanmýþ muhtaç analar ile (65) yaþýný doldurmamýþ mâlûl ve muhtaç bulunmayan babalarýn, (65) yaþýný doldurmalarý veya mâlûl duruma girmeleri halinde, muhtaç bulunmalarý þartý ile (65) yaþýný doldurmuþ olmakla beraber muhtaç olmadýklarýndan dolayý aylýk baðlanmamýþ bulunanlarýn sonradan muhtaç duruma girmeleri halinde, Sandýða müracaatlarýný takip eden aybaþýndan itibaren aylýk baðlanýr. Bu Kanunun 64 üncü maddesinin (a, b, c, ç, d ve e) fýkralarýnda açýklanan durumlardan dolayý veya 3.11.1980 tarihli ve 2330 sayýlý Kanun ile bu Kanuna ek 18.12.1981 tarihli ve 2566 sayýlý Kanun kapsamýnda mütalaa edilen görevler nedeniyle hayatlarýný kaybetmiþ bulunan iþtirakçilerle bunlardan aylýk almakta iken ölenlerin baba veya analarýna, ölüm tarihini takip eden aybaþýndan geçerli olarak aylýk baðlanýr." Anýlan hükme göre, anaya aylýk baðlanmasý için, onun "iþtirakçi bulunmamasý 54 " ve ayný zamanda "dul ve muhtaç olmasý" þarttýr (5434 Sayýlý Kanun m. 72/I, I.c.). Aylýk baðlandýðýnda dul olan ana tekrar evlenirse, 5434 Sayýlý Kanun m. 93/b uyarýnca yetim aylýðý kesilecek; 43
evlilik son bulunca yeniden baðlanacaktýr. Bununla birlikte, ölüm tarihinde evli olmasý nedeniyle aylýk baðlanmayan ananýn sonradan dul kalmasý veya boþanmasý halinde, -muhtaç bulunmasý koþuluyla- aylýk almasý mümkün olmaktadýr (5434 Sayýlý Kanun m. 72/II). Burada yasa, babanýn ölmesi sonucu kendisine aylýk baðlanacak dul anayý "öz ana" ile sýnýrlandýrmýþtýr (5434 Sayýlý Kanun m. 72/I, son c.). Ölen iþtirakçinin babasýna yetim aylýðýnýn tahsisi, onun "iþtirakçi olmamasý ve muhtaç bulunmasý"nýn yanýsýra, "65 yaþýný doldurmuþ olmasý" koþullarýna tabi kýlýnmýþtýr (5434 Sayýlý Kanun m. 72/I, I.c.). Ancak, muhtaç haldeki baba 65 yaþýný doldurmamýþ olmakla beraber, çalýþarak geçimini saðlayamayacak derecede malul ise, kendisine yine aylýk baðlanabilecektir (5434 Sayýlý Kanun m. 72/I, II.c.). Diðer yandan, aylýk tahsisi bakýmýndan ananýn "dul olmasý" aranmýþ iken, baba için bu yönde bir koþula yer verilmemiþtir. Ananýn (dul) veya babanýn muhtaç durumda olmasý, ona çocuklarýndan dolayý yetim aylýðý baðlanmasýnýn bir koþulu olmakla, ana/babanýn gerek Sandýktan, gerekse de diðer sosyal güvenlik kuruluþlarýndan aylýk veya gelir elde etmeleri, onlarýn muhtaçlýk durumlarýný ortadan kaldýracak nitelikte olduðu takdirde, Sandýktan ayrýca yetim aylýðý baðlanmasý imkaný doðmayacaktýr. Esasen, 5434 Sayýlý Kanun m. 93/c'de bu Kanuna göre baðlanan aylýklarý alanlardan muhtaç durumdan çýkan ana- /babanýn aylýklarýnýn kesileceðinden söz edilmektedir. Ancak 72.m.nin 1.4.1998 tarihli, 4354 sayýlý Kanun la deðiþik son fýkrasýnýn "bu yasanýn 64 üncü maddesinin (a, b, c, ç, d ve e) fýkralarýnda açýklanan harp malullüðü nedeniyle veya 3.11.1980 tarihli ve 2330 sayýlý Nakdi Tazminat ve Aylýk Baðlanmasý Hakkýnda Kanun ile bu Kanuna ek 18.12.1981 tarihli ve 2566 sayýlý Bazý Kamu Görevlilerine Nakdi Tazminat Verilmesi ve Aylýk Baðlanmasý Hakkýnda Kanun kapsamýndaki görevler nedeniyle hayatlarýný kaybetmiþ bulunan iþtirakçilerle bunlardan aylýk almakta iken ölenlerin baba veya analarýna, ölüm tarihini takip eden aybaþýndan geçerli olarak aylýk baðlanacaðýný" öngören hükmü karþýsýnda, anýlan hüküm kapsamýndaki ana/babaya muhtaçlýk durumu aranmaksýzýn aylýk baðlanmasýnýn gerekeceði anlaþýlmaktadýr. Ancak, 5434 Sayýlý Kanun m. 72/son f. kapsamýndaki ananýn (dul) veya babanýn Sandýktan kendi iþtirakçiliði dolayýsýyla daha önce aylýða hak kazanmasý durumunda, her iki aylýðý da alabilmesi 5434 Sayýlý Kanun m. 94/I'in "... iki yönden aylýða hak kazananlarýn, tercih ettikleri aylýklarý,...ödenir. Diðer aylýklarý sürekli olarak kesilir. Ancak, iki yönden aylýða ayný zamanda hak kazananlara, müstehak olduklarý tarihten itibaren fazla olan aylýklarý ödenir." hükmü karþýsýnda, mümkün olmayacaktýr. Yine, 5434 Sayýlý Kanun m. 72/son kapsamýnda yetim aylýðý alan dul ana veya babaya sonradan Sandýða tabi çalýþmasý dolayýsýyla aylýk baðlanmasýna 5434 Sayýlý Kanun m. 99/I'in "... dul veya yetim aylýðý,... alanlardan; hiçbir þarta baðlý olmaksýzýn emeklilik hakký tanýnan vazifelere tâyin edilenlerin, aylýklarýnýn tamamý, bu vazifelere tâyinleri tarihini takibeden ay baþýndan itibaren kesilir." hükmü gereðince imkaný bulunmamaktaysa da, 5434 Sayýlý Kanun m. 99/I'de belirtilen "emeklilik hakký tanýnan vazifeler" dýþýnda kalan diðer sosyal güvenlik kuruluþlarý nezdindeki çalýþmalarý dolayýsýyla aylýk veya gelire hak kazanmasý ihtima- 44