GÜMRÜK KONTROLÖRLÜĞÜ MESLEĞİNİN TARİHİ MEHMET ÇARDAK Yönetim Sistem Direktörü 1
Gümrük Kontrolörlüğü Mesleği Anarşi ve Terör Ortamında Doğmuş Tesadüfler Sonucu Yaşamını Sürdürebilmiştir Bakan Tuncay Mataracı Zamanı Kuruluşundan bugüne değin geçen çeyrek asırlık bir zaman süreci içerisinde, merkezi denetim hizmetini mesleki kariyerine en uygun bir şekilde yerine getirmiş ve getirmekte bulunan Gümrük Kontrolörlerinin belki de en büyük şanssızlıkları Gümrük ve Tekel eski Bakanı Tuncay Mataracı nın Bakanlığı döneminde göreve başlatılmış olmalarıydı. Çünkü, Mataracı, bir yurtiçi gezisinde Gümrük Kontrolörleri Kurulu nun kuruluş müjdesini Kontrolörlük Örgütünü kurduk sözleriyle kamuoyuna duyurmuştu. Belki de bu örgüt sözcüğü yüzünden Gümrük Kontrolörleri sonraki birkaç yılı hayli sancılı geçirmişler ve örgüt üyeliğinden kurul üyeliğine geçişte hayli zorlanmışlardı. Zaten Gümrük Kontrolörleri, İzmir de usta Kontrolörler tarafından değil; Bakanlık Müfettişleri ve Bakanlığın üst düzey bürokratları tarafından 6 ay süreyle kursa tabi tutulmak suretiyle eğitilmişlerdi. Müfettişlerinde, üst düzey yöneticilerinde Gümrük Kontrolörlerini yetiştirme amaçları birbirinden çok farklıydı. Müfettişler, teftiş ve soruşturmalarda kendilerine yardımcı olabilecek Kontrolör yetiştirmeye çalışırken, Bakanlık yetkilileri de; gümrük kapılarında yolcuların muayenesinin ve ticari eşyanın kontrolünü yapacak yüksek tahsilli ve yüksek ücretli Kontrolörleri yetiştirmeye çalışıyorlardı. Gümrük Kontrolörlerine Biçilen Rol Ve hatta, Bakanlık yetkililerinin görüş ve düşüncelerine göre;1980 yılının başından itibaren Kapıkule den giren ve çıkan yolcular artık Gümrük Muayene Memurları ile karşılaşmayacaklardı. Yüksek maaş alacak Kontrolörler uygulaması başarıya ulaşırsa, gümrüklerde yolsuzlukların ve rüşvetin önlenmesi konusunda büyük başarı kazanılarak yeni bir dönem açılmış olacaktı. 2
Ama, o yıllarda Türkiye nin başka daha ciddi sorunları da vardı. Ülkede süregelen ekonomik bunalım doruk noktaya ulaşmıştı. Halk geçim sıkıntılarının yanı sıra yokluklar da karşı karşıya bulunuyordu. Döviz darboğazı, süren grevler ve hammadde bulunamayışı, üretimin büyük ölçüde düşmesine ve hatta durmasına, fabrikaların kapanmasına yol açıyordu. 12 Eylül Öncesi Gümrüklerin Durumu Ekonominin bu içler acısı durumu iç basında değişmez haberler olarak yer alırken, dış basın organları da Türkiye hakkında çeşitli iddialar öne sürüyor ve uzun yıllar sonra ülkemiz için yeniden hasta adam ifadesini kullanıyorlardı. Ülkede anarşi ve terör vardı. Bursa, Hatay, Gaziantep ve Ankara da 4 kişi öldürülmüştü. İstanbul, Mardin ve Ünye de 7 kişi öldürülmüştü. Kayseri de çatışan karşıt görüşlü kişileri ayırmak isteyen polis vurularak öldürülmüştü Manisa/Turgutlu Emniyet Amirliği bir grup tarafından otomatik silahlarla taranmış; nöbet bekleyen 2 gece bekçisi ölmüş,1 polis yaralanmıştı. Yalova da bir fabrika soyulmuş, 4 milyon lira çalınmıştı. Şekerbank eski Genel Müdürü öldürülmüş; cesedi üzerine Beklenen gün geldi. Bir halk düşmanı daha yok oldu yazısı bırakılmıştı. Dahası, Türkiye de iktidar el değiştirmiş; Gümrük ve Tekel Bakanlığı nın üst düzey bürokratları da, yeni bürokratların Gümrük Kontrolörleri hakkında görüşleri de toptan değişmişti. Üstelik, Gümrük ve Tekel Bakanlığı 50 kişilik bir grubun saldırısına uğramış; bakanlığın kapı ve camları kırılmış, ilk katı harabeye dönmüştü. Bakanlık personeli kapılarını içeriden kilitleyerek kendilerini savunmaya çalışmışlardı. Gümrük Kontrolörlerinin ise; ceplerindeki kimlikleri dışında, ne sığınacak amirleri, ne kilitlenecek kapıları, ne de sabredecek halleri vardı. 3
GÜMRÜK KONTROLÖRLÜĞÜ MESLEĞİ NİN ÇEYREK Gümrük Kontrolörleri Kurulu, Bakanlık Teftiş Kurulu na Neden ve Nasıl Bağlandı? Kontrolörlük Örgütü Dağıtılmak İsteniyor Teftiş Kurulu nun, Müsteşarlık Madam ına bağlı olarak kurulan ve bağımsız olarak denetim faaliyetinde bulunacak ikinci bir Merkezi Denetim Birimi ne tahammülü yoktu. Zaten, yeni iktidarla birlikte işbaşına gelen yeni üst düzey bürokratların da Kontrolörlük Örgütü nü dağıtmaktan başka düşünceleri yoktu. Ama ülkenin her yanında terör ve şiddet olayları devam ederken Gümrük ve Tekel Bakanlığı nın yalnızca merkez teşkilatı baskına uğramamıştı. O sıralarda Türkiye silah ve uyuşturucu kaçakçılığı ile çalkalanıyordu. Anadolu yollarında kaybolan 100 lerce dolu TIR Güneydoğu Anadolu yörelerinde gizlice boşaltılıyor ve yabancı menşeli her türden kaçak eşyalar meydanlarda satılıyordu. Kaçakçılığı men ve takip ve tahkikle görevli gümrük amirleri ve memurları ve de müfettişleri durmadan itibar kaybediyor; gümrüklerde meydana gelen yolsuzluk ve rüşvet olayları basına ucuz malzeme oluyordu. Gümrükçüler hakkındaki söylenti ve şayiaların ardı arkası gelmiyordu. Türkiye de bu olaylar yaşanırken, başta Bolu Milletvekili ve Gümrük ve Tekel Bakanı Ahmet Çakmak olmak üzere; Bakanlık Müsteşarı da, diğer üst düzey bürokratlar da Gümrük Kontrolörlerini dağıtmak ve hatta yok etmek için her türlü girişimde bulunmuşlardı. Gümrük Kontrolörleri Kurulu nu işlevsiz hale getirmek, Kontrolörlük mesleğinin gelişmesini engellemek ve hatta Kontrolörleri yıldırmak ve mümkünse kaçırtmak için şeytanın bile aklına gelmeyecek her türlü usul ve yöntemlere başvurulmuştu. Gümrük Kontrolörleri günah keçesi ilan ediliyor.. Nitekim, Bakanlıkça Gümrük Kontrolörleri Kurulu nun dağıtılacağını düşünen ve Gümrük Kontrolörleri mesleğinin yeşerip gelişebileceğine inanmayan Gümrük Kontrolörlerinden bazıları çareyi başka kurumlara kaçmakta ararken, birkaçı da Teftiş Kurulu nun yalan 4
vaatlerine kanarak Müfettiş olmaya heveslenmişti. Kimileri Müfettiş olmayı becermiş, kimileri ise yeterlilik sınavı engeline takılmış ve eski yuvasına dönmüştü. Teftiş Kurulu, Kontrolörlerin yuvasını dağıtamayınca başka çareye başvurmuş; Gümrük Kontrolörlüğü Yönetmeliği ni değiştirmek suretiyle, daha önce Müsteşarlık Madam ına bağlı olarak kurulan bağımsız, Kontrolörler Kurulu Başkanlığı nı ne hikmetse Teftiş Kurulu Başkanlığı na bağlayıvermişti. Teftiş Kurulu, Bakanlıkta ikinci bir denetim organını varlığına tahammül edememişti. Bakanlık Müfettişleri Soruşturmalarda Telef Olurken, Gümrük Kontrolörleri İşten İşe Koşarak ve Yurdun Her Yanını Dolaşarak Kendi Kendilerine Yetiştiler, Geliştiler 12 EYLÜL ÖNCESİ KAÇAKÇILIK 12 Eylül öncesi dönemde, Gümrük Teşkilatı nın en önemli liman ve sınır kapıları kimi siyasiler, kaçakçılar ve sahtekarlar tarafından tutulmuş; silah dolu 63 TIR Güneydoğu Anadolu yörelerinde kaybolmuş ve 444 roketatar elektrik malzemesi olarak yurda sokulmuştu. Kayıp 63 TIR olayını inceleyen ve soruşturan Gümrük ve Tekel Bakanlığı Müfettişlerince, kayıp TIR lardan yalnızca 7 sinin izi bulunmuş, ele geçirilen 3 TIR ise boş çıkmıştı. Bir Ermeni işadamına Kuveyt e gönderilmiş gibi görünen 63 TIR kamyonunun Habur sınır kapısında sahte mühür, kaşe ve imzalarla çıkmış gibi gösterilmesi, bu tırların silah yüklü olması, alıcı firmanın yine bir Ermeni firması gibi görünmesi, Harcamaların bir Ermeni kuyumcu tarafından yapılması, Habur Sınır Kapısı na yapılan atamalar, bu atamaların arkasındaki siyasi ilişkiler, silah kaçakçılığının ulaştığı boyutları gözler önüne sermeye yetmişti. TIR ların sahibi ortadan kaybolurken, 63 TIR olayı ile ilgili olarak 13 gümrükçü yargılanmıştı. 5
Ayrıca, kaybolan 63 TIR olayı Gümrük ve Tekel Bakanlığı Teftiş Kurulu na üç müfettiş kaybettirmişti. Teftiş Kurulu, kayıp TIR ve silah kaçakçılığı olaylarını inceleme ve soruşturma ile görevlendirdiği Müfettişler hakkında bazı karanlık ve siyasi çevrelerle ilişki kurdukları savıyla soruşturmalar başlamıştı. Bakanlıkça haklarında soruşturma açılan Müfettiş Necati Can ile Mutlu Otman görevlerinden istifa etmek suretiyle Gümrük Teşkilatından ayrılmıştı. Yetkili Müfettiş muavini Cafer Çetin ise, girdiği yeterlik sınavı nda başarısız bulunmuş ve pasif bir göreve atanmıştı. GÜMRÜK VE TEKEL BAKANLIĞINDA İÇ KARGAŞA YAŞANIYOR Gümrük ve Tekel Bakanlığı artık yalnızca dışarıdan gelen terörden, siyasi ve ekonomik baskılardan etkilenmiyordu. Bakanlık, teşkilat içinde yaşanan kavgalardan, baskılardan ve iç savaşlardan da ciddi yaralar alıyordu. Ve artık, Gümrük ve Tekel Bakanlığı ile bağlı ve ilgili kuruluşlarını kimlerin ve nasıl denetleyeceği de belli değildi. Daha sonra, Maliye ve Gümrük Bakanlığı nın Teşkilat ve Görevleri hakkında 178 sayılı, 13.12.1983 tarihli Kanun Hükmünde Kararname nin yürürlüğe girmesiyle Teftiş Kurulu; yalnızca yetki kapsamındaki bağlı ve ilgili kuruluşları kaybetmemiş, Gümrük Kontrolörlerini de kaybetmişti. Alınan K.H.K nın 43 ü maddesine dayalı olarak, Maliye Müfettişlerinin yönetimindeki Bakanlık Madam ından alınan 27.3.1984 tarihli Onay gereğince yeniden hazırlanan ve yürürlüğe konulan Gümrük Kontrolörleri Yönetmeliği ne istinaden, Gümrük Kontrolörleri Gümrükler Genel Müdürü ne doğrudan bağlı olarak denetim faaliyetlerini sürdürmeye başlamışlardı. Gümrük ve Tekel Bakanlığı Teftiş Kurulu ise, Maliye Teftiş Kurulu ile birlikte birleştirilmek suretiyle lağvedilmişti. Gümrük Teşkilatı nda artık Bakanlık Müfettişi yoktu. Gümrük Müfettişi vardı. 6
Ve 1984 yılından itibaren Gümrük Müfettişleri idari kadrolara atanabilmek için sıraya girdiler; her ne hikmetse, Gümrük Müdürlüğü görevini Gümrük Müfettişliği görevine yeğlediler, Gümrük Kontrolörlerine kötü örnek oldular. GÜMRÜK KONTROLÖRLERİ KAÇAKÇILARIN KORKULU RÜYASI Gümrük Kontrolörleri ise; 1980 li ve 1990 lı yıllarda yalnızca Gümrük İdarelerinin denetim sorumluluğunu üstlenmekle kalmadılar, ithalatta veya ihracatta meydana gelen en büyük ve kapsamlı yolsuzluk ve kaçakçılık olaylarını tarafsız ve yansız bir şekilde soruşturmak, sonuçlandırmak ve ilgili mercilere intikal ettirmek suretiyle yolsuzluklarla mücadelede ne derece gayretli ve becerikli olduklarını da kanıtladılar. Ve Gümrük Kontrolörleri, Gümrük Teşkilatı nın temel direğini oluşturan en önemli unsur haline geldiler ve mesleğin kariyerini oluşturacak genç, aydın ve güvenilir kişiler olarak Gümrük İdaresinin bürokraside ve kamuoyunda gerektirdiği gibi yer almasında önemli katkılarda bulundular. Gümrük Kontrolörleri Gerek Mesleki Faaliyetleri ve Gerekse Verilen Diğer Görevleri Başarıyla Yürütmüşlerdir Gümrük Kontrolörleri kuruluşundan bugüne değin etkin ve verimli bir merkezi denetim hizmetini, meslek kariyerine uygun bir şekilde yerine getirdiler ve getirmeye de devam ediyorlar. Gümrük Teşkilatı ndaki önemli ve seçkin konumlarının geleceğine mutlaka ve güvenle bakılması, geçmişteki faaliyetlerinin bir göstergesi olarak kendini göstermektedir. 7
Gümrük Kontrolörleri, gerek mesleki faaliyetleri ve gerekse verilen diğer görevleri başarıyla yürütmüş omlarından dolayı mesleki özellikleri ve görevlendirildikleri bürokrasi kademelerinde ön plana çıkmakta ve bu fonksiyonlarının da devam edeceği görülmektedir. Gümrük Kontrolörleri mesleki faaliyetleri ve bürokrasideki görevlerinin yanı sıra ve ellerindeki iş yoğunluğuna rağmen, 1992 yılında kurmuş oldukları Gümrük Kontrolörleri Derneği vasıtasıyla, başta Gümrük Teşkilatı olmak üzere, diğer ilgili tüm kamu kurum ve kuruluşları ile dış ticaret sektörünü bilgilendirmeye yönelik 3 ayda bir yayımlanan Gümrük Dünyası Dergisi ve bugüne kadar basılan çok sayıda kitaplar ile yayıncılık alanında da üzerlerine düşen çok önemli bir sorumluluğu yerine getirme gayreti içerisinde olmuşlardır. Hiç kuşkusuz, bu alandaki çalışmalar bundan sonrada artarak devam edecektir. Gümrük Kontrolörlüğü Mesleği Artık Kurumsallaşmıştır Çeyrek asırlık Gümrük Kontrolörlüğü mesleği kamu yönetiminde bir denetim unvanı olarak yerini almakla kalmamış; çalışma performansı, bürokrasideki başarısı, yayıncılığı ve sosyal faaliyetleri itibariyle kısa Gümrük Tarihi nin beyaz sayfaları arasında layık olduğu şekilde yerini almıştır. Bu gerçeği hiç kimse yadsıyamaz. 2005 yılı itibariyle artık Gümrük Kontrolörleri Başkanlığı na bağlı ve Ankara, İstanbul ile İzmir Gruplarında görevli 58 Gümrük Başkontrolörü, 29 Gümrük Kontrolörü ve 7 Stajyer Gümrük Kontrolörü olmak üzere, toplam 94 Kontrolör fiilen görev yapmaktadır. Gümrük Kontrolörlüğünden idari görevlere geçen, emekliye ayrılan veya istifa eden ya da vefat eden 48 Kontrolör de dikkate alındığında; kamudaki ve özel sektörlerdeki Kontrolör sayısı 140 ı bulmaktadır. Bugün itibariyle, Gümrük Kontrolörlüğü mesleğinde kariyer edinmiş, yetişmiş ve kendini kanıtlamış birçok meslektaş gerek Gümrük Teşkilatı nın muhtelif birimlerinde, gerek diğer kamu kurum ve kuruluşlarında önemli kadrolarda faydalı hizmetler 8
sunmaktadırlar. Keza, serbest piyasada Gümrük Müşaviri olarak ya da dış ticaret sektöründe yönetici olarak çalışan meslektaşların sayısı da giderek artmaktadır. Dolayısıyla da, Gümrük Kontrolörlüğü mesleği artık kurumsallaşmış olup; gerek kamunun, gerek özel sektörün gereksinim duyduğu bilgili, dürüst, çalışkan ve kaliteli yöneticileri yetiştirir hale gelmiştir. Gümrük Kontrolörlerinin artık iç ve dış kısır çekişmelerden etkilenmesi mümkün değildir. Gümrük Kontrolörlüğü mesleğinin prensipleri ve teamülleri oluşmuş olup; tek tip meslektaş özlemi içinde olmanın veya her konuda ve her oylamada oybirliği aramanın gereği de, mantığı da anlamı da yoktur. Gümrük Kontrolörleri geçmişte olduğu gibi bugün de olumlu adımlarla ideal hedefe doğru ilerlemektedirler ve onları artık durdurmak da mümkün değildir. ÖZET Kuruluşunun bugüne, her türlü iç ve dış kısır çekişmelere, baskılara ve yıldırmalara karşın, çeyrek asırdan fazla zamandır denetim hizmetinde sürekli olarak gelişerek, üretkenliğini, verimliliğini ve toplam kalitesini arttırarak varlığını sürdürebilen Gümrük Kontrolörlüğü mesleği; hiç kuşkusuz, yılmadan, yorulmadan ve gelişen teknolojiden de azami şekilde yararlanarak bir çeyrek asır daha, sonra bir çeyrek asır daha kalıcılığını devam ettirecek ve Devlet Denetim Sistemi içerisinde sonsuza dek yaşayacaktır. Şüphesizdir ki, bu mesleği yaşatmak görevi ve sorumluluğu da doğru, dürüst, disiplinli ve genç Gümrük Kontrolörlerine düşmektedir. 9