COĞRAFYA LABORATUVARI. Murat ŞAHİN

COĞRAFYA LABORATUVARI Murat ŞAHİN SAKARYA BİLİM VE SANAT MERKEZİ 2013 Bu kitabın bütün hakları SAKARYA BİLSEM e ait olup, yazılı izin alınmadan kısmen veya tamamen kullanılmaz, çoğaltılamaz, kopyası çıkarılamaz, fotokopisi alınamaz veya kopya anlamına gelebilecek hiçbir işlem yapılamaz

ÖNSÖZ Coğrafya, İlkçağ ve Ortaçağ daki tasvire dayalı yapısından uygulamanın daha çok içinde olduğu bir yapıya doğru gelişme göstermektedir. Evliya Çelebi nin Sapanca Gölü ile ilgili söyledikleri artık deneylerle ortaya konulabilmektedir. İbn-i Batuda ve Marco Polo gibi seyyahların gezdikleri yerlerle ilgili yaptıkları ekonomik ve sosyal hayat değerlendirmeleri günümüzde bilimsel yöntemlerle yapılmaktadır. Coğrafyada sıkça kullanılan monografik etüd yöntemi bu bilimsel yöntemlerin başında gelir. Teknolojik gelişmelerin baş döndürücü bir hızla ilerlediği günümüzde coğrafya biliminde de değişim olması son derece doğaldır. CBS (Coğrafi Bilgi Sistemleri) artık hayatın içinde hatta stratejik alanlarda kullanılmakta bu da coğrafyanın artık daha çok hayatımızda olduğunu kanıtlamaktadır. Coğrafya, diğer bilimlerden farklı olarak hem sözel hem de sayısal sayılabilecek bir bilim alanıdır. Beşeri coğrafya bu bilimin sözel yüzünü, fiziki coğrafya ise sayısal yüzünü yansıtmaktadır. Her iki kısımda da oldukça popüler konular vardır. Klimatoloji, jeomorfoloji, hidroğrafya, kartoğrafya, biyocoğrafya, nüfus, ekonomi, siyasi coğrafya gibi birçok alt disiplin oldukça zengin bir konu dağılımına işaret etmektedir. Son derece renkli konulardan oluşan coğrafyanın sadece anlatıma dayalı olması beklenemez. Görsel unsurların en fazla kullanılması gereken bilim coğrafyadır. Bunun yanı sıra maket çalışmaları, deney çalışmaları ve diğer uygulamalı etkinlikler için geniş bir yelpazede çalışma imkanı bulunmaktadır. Bu çalışmada, tamamı uygulanmış olan deney, maket, proje ve diğer etkinliklere ait ayrıntılı açıklamalar fotoğraflar eşliğinde verilmiştir. Uygulama sırasında karşılaşılan problemler gerçekçi bir dille ele alınarak, etkinliklerin hayata geçirilmesi amaçlanmıştır. Çalışma, başta coğrafya olmak üzere, sosyal bilgiler ve sınıf öğretmenleri için farklı bir imkan sunmaktadır. Her türdeki ilköğretim ve ortaöğretim

kurumlarında, bilim ve sanat merkezlerinde, eğitim fakültelerinin ilgili bölümlerinde faydalanmaya açıktır. Çalışmanın başlangıç niteliği taşıması ve daha kapsamlı çalışmalara kapı aralaması dileğiyle.. Murat ŞAHİN Coğrafya Öğretmeni Sakarya Haziran 2010 İÇİNDEKİLER Ağaç boyunun pratik ölçümü 5 Bağıl nem ölçümü deney düzeneği...8 Bağıl nem ve yoğunlaşma 10 Barometre yapımı 12 Bitki serumu yapımı.14 Karbondioksit üretimi. 16 Gökkuşağı oluşturma.. 19 Havadaki oksijen oranının bulunması..21 Havanın ağırlığı deneyi 23 Kabartma harita yapımı 25 Koordinat sistemi eğitim düzeneği yapımı ve uygulaması..28 Yerşekilleri maketi yapımı...30 Metan gazının ısınma hızı üzerindeki etkisi deney uygulaması...32 Mutlak nemin bulunması..34 Pusula yapımı 37 Savonius döneci yapımı 39 Sismograf yapımı..41 Toprak horizonları maketi yapımı 43 Türkiye iller haritası yap-boz etkinliği.45 Yağmur sensörü yapımı 47 Buzulların erimesi.50 Ağaç yaş halkaları incelemesi..53 AĞAÇ BOYUNUN PRATİK ÖLÇÜMÜ

AMAÇ: Ağaçların ve doğa içinde yüksekliğinin bilinmesi bazı durumlarda gerekli olan (şelale gibi) yükseltilerin pratik uzunluk ölçümünü öğretmek. MALZEMELER: 30 cm.lik bir cetvel, bir iğne, beyaz bir kağıt, not defteri, kalem ve mümkünse hesap makinesi. UYGULAMA: Arazide ölçümünü yapacağımız bir ağaç belirlenir. Ağacın önünün açık olmasına dikkat edilir. Ağacın yanına gidilerek dik bir şekilde ayakta durulur ve ağaçta kendi boyumuz kadar olan yere iğneyle beyaz kağıt tutturulur. Bu işlem, işaretin uzaktan görülebilmesi için gereklidir. Eğer ağaçta kendi boyumuza denk gelen kısımda belirleyici doğal bir işaret varsa ayrıca kağıt yapıştırmaya gerek yoktur. Bu işlemden sonra ağacın yanından uzaklaşılır ve eldeki cetvelle bir göz kısılarak ağaca bakılır. Ağacın tamamı kareye alınana kadar geriye doğru gelinir. Cetvelle ağaca bakarken kol gergin ve omuz hizasında tutulur. Ağacın toprakla buluştuğu en alt kısım cetvelin en altına denk gelmelidir. Sonra cetvel üzerindeki rakamlar, kol oynatılmadan okunur. Ağacın en tepesi kaç santimetreye gelmektedir? Ağaca konulan işaret kaç santimetreye gelmektedir? Bunlar kaydedilir ve hesaplamaya geçilir. Ağacın en tepesinin cetveldeki değeri, kendi boyumuzdaki işaretin cetveldeki değerine bölünür. Çıkan rakam kendi boyumuzun santimetre olarak karşılığı ile çarpılır. Örneğin; Ağacın en tepesi 21 cm., ağaca koyduğumuz işaret 3 cm. ise 21/3=7 olacaktır. Kendi boyumuz eğer 170 cm. ise ağacın boyu 7x170=11.9 metre olarak bulunur. SONUÇ: Çıkan değer çok az bir sapmayla doğruyu gösterir. PÜF NOKTASI: Ölçüm yapılırken kol oynatılmamalı, değerler doğru okunmalıdır. Aksi takdirde sonuç yanlış çıkar. İşaret olarak yanımızda kağıt yoksa, çevrede bulunan bir yaprak ağacın gövdesinde bulunan kabukların arasına sıkıştırılabilir ya da başka bir doğal formül bulunabilir. SORULAR: Etkinlik öncesinde ve sonrasında şu sorular sorulabilir; - Ağaç boyunu en kolay nasıl ölçersiniz? (Uygulama öncesi) - Ağaç boyunun pratik ölçümü için gerekli malzemeler nelerdir? (Uygulama sonrası) - Ağaç boyunun pratik ölçümü aşamalarını sıralayınız? (Uygulama sonrası)

1. Ağaca kendi boyumuzda bir kağıt yapıştırılır. 2. Ağaca yapıştırılacak işaret uzaktan görünecek şekilde olmalıdır. 3. Cetvelle bir göz kısılarak ağacın tepesi ve işaret ölçülür.

4. Ölçülen değerler not edilir. 5. Ağacın boyu, işaretin boyuna bölünür ve kendi boyumuzla çarpılır. 6. Cetvelle ölçüm sırasında hassas olunduğu takdirde ağacın boyu net bir şekilde çıkar.

BAĞIL NEM ÖLÇÜMÜ DENEY DÜZENEĞİ AMAÇ: Bağıl nem ölçümü deney düzeneği yapımını ve havadaki bağıl nemin pratik ölçümünü kavramak. MALZEMELER: 2 adet tahta parçası, 2 adet tahta ya da metal çubuk, 2 adet cam termometre, kavanoz, pamuk, 2 adet paket lastiği, yeteri kadar çivi. UYGULAMA: Tahta parçaları birbirine L şeklinde monte edilir. Dikey konumdaki tahta parçasının üst kısmına 10-15 cm. aralıkla iki çubuk yerleştirilir (Büyük çiviler de yerleştirilebilir). Çubuklara, uçlarına paket lastiğiyle pamuk bağlanmış olan termometreler asılır. Termometrelerden birinin altına kavanoz konur. Kavanozun içine termometrenin ucundaki pamuğa değecek biçimde su doldurulur. 15-30 dakika beklendikten sonra her iki termometrenin gösterdiği sıcaklık değerlerine bakılır. Aradaki sıcaklık farkı, havanın bağıl nemini verecektir. Hangi sıcaklık farkının ne kadar bağıl nemi gösterdiği tablodan bulunabilir. KURU TERMOMETREDEKİ SICAKLIK DEĞERİ ISLAK VE KURU TERMOMETRELER ARASINDAKİ SICAKLIK FARKI 1ºC 2ºC 3ºC 4ºC 5ºC 6ºC 7ºC 8ºC 9ºC 10ºC 10ºC-14ºC 85 75 60 50 40 30 15 5 0 0 15ºC-19ºC 90 80 65 60 50 40 30 20 10 5 20ºC-25ºC 90 80 70 65 55 45 40 30 25 20 NEM ORANI (%) SONUÇ: Islak termometre kuru termometreye göre daha düşük sıcaklık gösterir. Aradaki fark da yaklaşık olarak havanın o andaki bağıl nemini verir. PÜF NOKTASI: Deney düzeneği önceden kurulmadığı takdirde problem yaşanabilir. Cam termometreleri çubuklara asmak için küçük bir ip bulundurulması yerinde olacaktır. Uygulamamızda bekleme süresinin sabit olmadığı görülmüştür. En doğru sonuç için 30 dakika beklemek gerekli ise de 15 dakika sonunda da doğruya yakın sonuç elde edilebilir. Süre sonunda sıcaklık farkı okunduğunda bunun karşılığı tablodan doğru okunmalıdır. Örneğin kuru termometrenin sıcaklığı 17 ºC, her iki termometre arasındaki sıcaklık farkı 5 ºC ise tablodaki karşılığı % 50 dir. Fakat kuru termometre 17 ºC değil de örneğin 12 ºC ise tabloya göre bunun karşılığı olan bağıl nem % 40 tır.

SORULAR: Uygulama öncesinde ve sonrasında şu sorular sorulabilir; - Mevcut malzemelerle nasıl bir düzenek kurabiliriz? (Uygulama öncesi) - Islak termometre neden daha düşük sıcaklığı göstermiştir? (Uygulama sonrası) - Bulunan bağıl nem değeri neyi ifade etmektedir? (Uygulama sonrası) - Nem ile sıcaklık arasında nasıl bir ilişki vardır? (Uygulama sonrası) 1. İki termometrenin ucuna paket lastiği ile pamuk sarılır. 2. Düzenek kurulur. Termometreler asılır. Birinin ucuna kavanoz konur. Kavanozun içine termometrenin ucundaki pamuğa değecek kadar su konur. 3. Kavanoz yerine bir kapak da kullanılabilir. Ölçüm sonucunda alınan değerler, düzenek üzerinde hazır bulundurulan tablodan bakılarak bağıl nem değerine ulaşılır.

BAĞIL NEM VE YOĞUNLAŞMA AMAÇ: Havadaki bağıl nem oranını bulmak. Nem ve yoğunlaşma kavramlarıyla ilgili uygulamalar yaparak konuyla ilgili yorumlar yapmak. MALZEMELER: Metal bir kap, oda sıcaklığında su, buz, termometre, farklı sıcaklıklara göre maksimum nem tablosu. UYGULAMA: Metal bir kap alınır ve içine oda sıcaklığında bir miktar su konulur. Suyun içine termometre ya da dijital sıcaklık ölçerlerin sensörü konulur. Su, sıcaklığın homojen dağılmasını temin etmek için bir süre karıştırılır. 2 dakika sonra sıcaklık ölçüm değeri alınarak not edilir. Ölçüm değeri alındıktan sonra kabın içine buz parçaları ilave edilmeye başlanır. Sıcaklığın homojen dağılması için yine bir süre karıştırılır. Kabın dış yüzeyinde yoğunlaşma başlayana kadar beklenir. Dış yüzeyde yoğunlaşma tabakası belirdiği anda termometrenin sıcaklık ölçüm değeri not edilir. Maksimum nem tablosundan, not edilen ilk sıcaklığa karşılık gelen maksimum nem ile son sıcaklığa karşılık gelen maksimum nem kaydedilir. Her iki değer arasında orantı kurulur. Böylece bağıl nem yüzde olarak bulunmuş olur. Örneğin birinci maksimum nem değeri 20 gram, ikincisi 8 gram ise, 8x100/20=40 yani bağıl nem % 40 olur. Sıcaklık (ºC) Nem (g/m³) Sıcaklık (ºC) Nem (g/m³) Sıcaklık (ºC) Nem (g/m³) Sıcaklık (ºC) Nem (g/m³) 0 4.8 10 9.3 20 17.1 30 30 5 6.8 15 12.7 25 22.8 35 39.2 SONUÇ: Metal kabın dış yüzeyinde yoğunlaşma oluşacaktır. Dijital cihazların ölçtüğü bağıl nem ile aynı ya da çok yakın bir sonuç alınacaktır. PÜF NOKTASI: Metal kabın oda sıcaklığında olması önemlidir. Değilse elle ovularak normal sıcaklığa getirilmeye çalışılır. Kabın dış kısmında yoğunlaşmanın başlama anı kaçırılmamalı ve fazla beklemeden o andaki sıcaklık kaydedilmelidir. Aynı düzenekle hemen ardından ikinci kez ölçüm yapılırsa, sonuçtaki sapma oranı artar. Bu yüzden ya yeni bir kap kullanmalı ya da bir süre beklenmelidir. SORULAR: Deney öncesinde ve sonrasında şu sorular sorulabilir; - Mevcut malzemelerle sizce bu deney nasıl yapılabilir? (Uygulama öncesi) - Metal kabın dış yüzeyinde neden yoğunlaşma oldu? (Uygulama sonrası)

1. Termometre, metal kap, su ve buz hazırlanır. 1. Metal kap, sıcaklık ölçer (termometre) ve buz hazırlanır. 2. Oda sıcaklığındaki suda sıcaklık ölçümü yapılır ve kaydedilir. 3. İkinci aşamada kaptaki suya buz eklenir. Sıcaklığın homojen dağılması için su hafifçe karıştırılır. BAROMETRE YAPIMI

AMAÇ: Hava basıncını ölçen düzenek yaparak basınç konusunu kavramak. MALZEMELER: 1 adet kavanoz, 1 adet balon, 1 adet pipet, 1 adet paket lastiği, taban için uygun ölçüde tahta, yapıştırıcı bant, makas, karton. UYGULAMA: Uygun ölçülerdeki bir tahta üstüne kavanoz yapıştırılır. Yarısından kesilmiş bir balon hazırlanır. Kavanozun açık olan üst kısmına kesilen balon gergin bir şekilde takılır. (Balonun gergin olması için paket lastiği kullanılabilir). Kavanozun arkasına dikey şekilde bir karton üstünde basınç ölçeği konulur. Bu ölçek 0-20 arası rakamlardan oluşabilir. Kavanozun üst kısmına ucu sivrileştirilmiş bir pipet bantla tutturulur. Pipetin ucu ölçeği göstermelidir. SONUÇ: Hava basıncı düşünce kavanoza geçirilen balon hafifçe şişer. Balon şiştikçe pipet ölçek üzerinde daha aşağıları gösterir. Hava basıncı yükselince ise balon içe doğru genişleme gösterir. Bu durum da pipetin ucu ölçek üzerinde yukarı doğru çıkar. Böylece düşen ve yükselen basınç izlenmiş olur. PÜF NOKTASI: Pipet, aşağı ve yukarı kolay hareket edebilecek şekilde olmalıdır. Gözlemler farklı günlerde yapılmalıdır. Anlık basınç değişimleri pek beklenmez. Dolayısıyla pipetin hareketi uzun süreli olarak izlenmelidir. SORULAR: Düzenek yapımı öncesinde ve sonrasında şu sorular sorulabilir; - Mevcut malzemelerle nasıl bir düzenek kurabiliriz? (Uygulama öncesi) - Basıncın değiştiğini nasıl anlarız? (Uygulama sonrası) 1. Kavanoz, balon, pipet, makas ve bant hazırlanır. Balon kesilir.

2. Kesilen balon kavanozun üstüne geçirilir ve pipet taklılır. 3. Karton ölçek hazırlanır ve pipetin ucu ölçeği gösterir. 4. Düzenek tahta bir taban üzerine oturtularak son şekil verilir.

BİTKİ SERUMU YAPIMI AMAÇ: Çiçek sulamaya pratik bir çözüm bulmak. Uzun süreli olarak evden ayrılırken, çiçeklerin o süre içinde düzenli ve yeterli ölçüde sulanmasını sağlamak. Bitki besin maddelerini sağlıklı bir şekilde çiçeklere vermek. MALZEMELER: 5 litrelik plastik bir su kabı, dayanıklı bir ip ya da tel, serum hortumu ve şırınga düzeneği, silikon, serumun takılacağı bir ayak. UYGULAMA: 5 litrelik bir su kabı alınır. Kapak kısmının ortasına delik açılır ve şırınga takılır. Etrafı silikonla iyice sıvanır ve sabitlenir. Su kabının altından bir delik açılır. (Açılacak deliğin büyüklüğü en az bir parmağın girebileceği kadar olmalıdır.). Su kabının etrafına tel ya da dayanıklı bir ip bağlanır. Şişe, kapak alta gelecek şekilde asılacağından ipin şişenin alt kısmında çapraz bir şekilde düğümlenmesi gerekir. Bu ip çiçek sulama sırasında bir ayağa asılacak olan serum için gereklidir. SONUÇ: Yaptığımız serum bir çiçek üzerinde denendiği zaman çiçeğin dibine damlaların yavaşça düştüğü gözlemlenebilir. Böylece dozajı ayarlanabilir bir bitki sulama düzeneği (bitki serumu) yapılmış olur. PÜF NOKTASI: Serum hortumu üzerindeki kelebek aparat sayesinde damlaların sıklığı ayarlanabilir. Bu aparat yerine daha etkili sonuç veren ve doziflon denilen bir ayarlama aparatı da kullanılabilir. (Doziflon, eczane ya da tıbbi malzeme satan yerlerde bulunabilir). Bitki serumunda en büyük problem kabın içindeki suyun bir süre sonra istenilen seviyede akmamasıdır. Bu durum kabın altında (hava alması için) açılan delik sayesinde aşılabilir. Serum asıldığında su kabının altı üst tarafa geleceğinden, bu delik sorun olmayacaktır. Hatta su, kapak kapatıldıktan sonra bu kısımdan doldurulabilir. Bitki serumu, çiçeklere verilen takviye niteliğindeki sıvı ya da toz besinlerin düzenli verilmesi için de kullanılabilir. SORULAR: Çalışma öncesinde ve sonrasında şu sorular sorulabilir; - Sizce bitki serumu nasıl yapılabilir? (Uygulama öncesi) - Bitki serumu ne gibi avantajlar getirmiştir? (Uygulama sonrası) - Sistemin açık noktaları var mıdır? Daha iyi bir tasarım nasıl yapılabilir? (Uygulama sonrası)

1. Bitki serumuyla çiçekler pratik bir şekilde sulanır. 2. Şırınga ve serum hortumu kapağa sabitlenir. 3. Su kabının etrafına sarılacak ip, serumun ayak üzerinde asılması için uygun olmalıdır.

KARBONDİOKSİT (CO2) ÜRETİMİ AMAÇ: Atmosferde değişen oranlarda bulunan karbondioksitin nasıl oluştuğunu kavramak. Karbondioksitin günlük hayatta hangi amaçlarla kullanıldığını öğretmek ve başka hangi alanlarda kullanılabileceğini tartışmak. MALZEMELER: 1 adet cam şişe, 1 adet bardak ya da kavanoz, bükülebilir 1 ya da 2 adet kamış, karbonat, sirke, oyun hamuru, mum, kibrit. UYGULAMA: Bardak ya da kavanoza su doldurulur. Cam şişenin ağzını kapatacak şekilde oyun hamuru hazırlanır ve içinden kamış geçirilir. Kamışın ucuna ikinci bir kamış takılarak bükülebilir ya da eğer uygunsa tek kamış da kullanılabilir. Cam şişe içine sirke konulur. Üstüne karbonat ilave edilir. Köpürme başlayacaktır. Bu noktada hızlı bir şekilde önceden hazırlanan kamış ve oyun hamuru düzeneği kapak kısmına oturtularak şişenin hava almaması sağlanır. Kamışın diğer ucu bardağın içindeki suya konulur. Kamıştan geçerek suya ulaşan karbondioksit molekülleri suda kabarcıklar şeklinde hareket meydana getirir. Bu durum CO2 oluşumunun kanıtıdır. Aynı şişenin ağız kısmına (pipet olmaksızın) yanan bir mum getirildiğinde, şişenin ağzından çıkan CO2 molekülleri mumdaki ateşin sönmesini sağlayacaktır. Böylece düzenekle basit bir yangın söndürücü de yapılmış olur. SONUÇ: Oluşan karbondioksit suda kabarcıklar oluşturacaktır. Yanan muma tutulduğunda mumun sönmesini sağlayacaktır. PÜF NOKTASI: Deney sırasında hızlı hareket edilmelidir. Uygun ve yeterli oranda sirkenin içine yeteri kadar karbonat atılması gerekir. Aksi takdirde karbondioksit üretimi istenen düzeyde olmayacaktır. Karbondioksitin oluşturulduğu şişenin çıkışı hava geçirmeyecek şekilde oyun hamuruyla iyi kapatılmalıdır. Başlangıçta güçlü olan karbondioksit çıkışı daha sonra yavaşlayacaktır. Bu durumda şişenin yatay tutulması halinde bir süre daha CO2 çıkışı sağlanabilir. Şişe içine konulan karbonat dikkatli ve uygun ölçüde konulmalıdır. Aşırı konulduğunda şişe içindeki sıvı köpürecek ve şişe dışına taşacaktır. SORULAR: Deney öncesinde ve sonrasında şu sorular sorulabilir; - Mevcut malzemelerle CO2 nasıl üretilebilir? (Uygulama öncesi) - Karbondioksit yangını nasıl söndürür? (Uygulama sonrası)

1. Şişedeki sirkenin içine karbonat eklenerek CO2 üretilir.

2. Üretilen CO2 suyun içinde kabarcıklar oluşturur. Böylece CO2 in varlığı kanıtlanır. Şişe yanan bir muma doğru tutulduğunda, ateşin kısa süre içinde söndüğü görülecektir.

GÖKKUŞAĞI OLUŞTURMA AMAÇ: Güneş, yağmur ve gökkuşağı ilişkisini kavramak. MALZEMELER: Şeffaf plastik ya da cam kap, ayna, su, beyaz bir kağıt ya da tahta yüzey. UYGULAMA: Gökkuşağı oluşturmak için güneşli bir hava ön şarttır. Uygulama öncesinde gökkuşağı hakkında kısa bir bilgi verilir. Kaba su doldurulur. Güneşli havada dışarıda uygun bir yere içi su ile doldurulan kap konulur. Kabın güneş ışınlarını doğrudan almasına dikkat edilir. Kabın içine güneş ışınlarına dönük bir şekilde ayna yerleştirilir. Aynanın büyük kısmının suyun içinde kalmasına dikkat edilir. Kabın ve aynanın tam karşısına beyaz kağıt ya da benzeri bir yüzey tutulur ve beyaz yüzey üzerinde oluşan renklerin (gökkuşağının) yansıması izlenir. SONUÇ: Hava güneşli ise ve beyaz yüzey aynadan yansıyan ışınları alan konumdaysa gökkuşağı oluşacaktır. PÜF NOKTASI: Aynanın yansıttığı ışınlara tam denk gelen yere beyaz yüzeyin konulması önemli bir husustur. Bu yüzey elle yan taraftan da tutulabilir. Oluşan gökkuşağında görülen sürekli hareket, kabın içindeki suyun rüzgarla hareket etmesiyle ilgilidir. Etrafının rüzgar almayacak şekilde kapatılmasıyla bu durum nispeten önlenebilir. Ayna ve yansıma yüzeyi çok küçük olmamalıdır. SORULAR: Deney öncesinde ve sonrasında şu sorular sorulabilir; - Gökkuşağını oluşturmak için nasıl bir düzenek oluşturulur? (Uygulama öncesi) - Gökkuşağı oluşumunun bilimsel açıklaması nedir? (Uygulama sonrası) - Oluşan gökkuşağında kaç renk vardır? (Uygulama sonrası) - Oluşan gökkuşağında renk sıralaması nasıldır? (Uygulama sonrası) - Suni ışık kaynaklarıyla da aynı oluşum gerçekleşir mi? (Uygulama sonrası) 1. İçi su dolu kap ve beyaz yansıma yüzeyi hazırlanır.

2. Kabın içine ayna konulur. Yansıma yüzeyi tam karşısında tutulur. 3. Yansıma yüzeyinde gökkuşağı oluşur. 4. Gökkuşağı oluşumu bir süre gözlemlenir. HAVADAKİ OKSİJEN ORANININ BULUNMASI

AMAÇ:. Atmosferde % 21 oranında bulunan oksijenin varlığını ve oransal değerini ispatlamak. Oksijensiz ortamda neler olduğunu gözlemlemek. MALZEMELER: 1 adet mum, oyun hamuru, genişçe bir kap, bardak ya da kavanoz, su UYGULAMA: Genişçe bir kabın içine, ortalarına denk gelen bir yere elimizdeki kavanoz ya da bardağın ağız çevresinin çapı kadar oyun hamuru ayrı ayrı 3-4 noktaya yapıştırılır. Ortasına mum yerleştirilir. Mum da oyun hamuruyla sağlamlaştırıldıktan sonra kabın içine bir miktar su konulur. Mum yakılır ve alevi güçlendikten sonra üstüne kavanoz kapatılır. Mumun üstüne kapatılan kavanozun alt kısmı oyun hamurlarının üstüne oturtulur. Böylece alt kısımdan kavanozun içine doğru hava girişi önlenmiş fakat deneyin sonunda hedeflenen su girişi için uygun bir aralık bırakılmış olur. Mum bir süre yandıktan sonra sönecektir. Mumun sönmesi kavanozun içinde % 21 oranında yer edinen oksijenin tükendiği anlamına gelir. Bu durumda kavanozun içinde oksijenden boşalan yaklaşık 1/5 lik bir kısım oluşacaktır. Mumun sönmesiyle birlikte kabın içindeki su kavanozun içinde yaklaşık 1/5 oranında yükselecektir. SONUÇ: Mum bir süre sonra oksijenin tükenmesiyle söner. Mum söndükten sonra suyun kavanoz içinde1/5 oranında yükselmesi net bir şekilde görülür. PÜF NOKTASI: Kabın içine yerleştirilen oyun hamuru uygun ölçülerde yerleştirilmeli ve mumun üzerine kapatılacak olan kavanoz ya da bardağın ağız ölçüsü dikkate alınarak konulmalıdır. Oyun hamuru kavanoz kapatıldıktan sonra kavanozun alttaki ağız kısmını tamamen kapatmamalıdır. Bu yüzden oyun hamurunun 3-4 parça şeklinde ayrı ayrı konulması önemlidir. Mumun boyu çok kısa olmamalıdır. Çünkü kavanoz içinde yükselen su mumun tamamını su altında bırakabilir. Bu durumda mum ıslanacağından aynı deneyin ikinci kez hemen yapılması mümkün olmaz. Suyun yükselme oranı cetvelle ölçülebilir. SORULAR: Deney öncesinde ve sonrasında şu sorular sorulabilir; - Mevcut malzemelerle bu deney nasıl yapılır? (Uygulama öncesi) - Suyun kavanoz içinde yükselme sebebi nedir ve neyi kanıtlar? (Uygulama sonrası)

1. Kabın içine oyun hamuru yapıştırılır ve mum yerleştirilir. Su doldurulur. Mum yakıldıktan sonra üstüne kavanoz kapatılır. 2. Mum bir süre yandıktan sonra oksijeni tüketerek söner. 3. Kavanozun içinde yanan mumun boşalttığı oksijenin yerini su doldurur. Bu durum kavanoza yandan bakıldığında çok açık bir şekilde görülür.

HAVANIN AĞIRLIĞI DENEYİ AMAÇ: Havanın bir ağırlığa sahip olduğunu ispat etmek. MALZEMELER: 2 adet balon (ya da 1 silgi, 1 balon), yapıştırıcı bant, ince iplik, 1 çubuk (50 cm-100 cm. arası, ahşap ya da metal olabilir), denge ayağı, iğne. UYGULAMA: Denge ayağı zemine kurulur. Balonlar şişirilir. Balonlardan birine bant yapıştırılır. Balonlar çubuğun her iki tarafına asılır. Çubuk denge ayağı üzerine konur ve denge sağlanır. Bant üzerinden seri şekilde 3-4 delik açılır, bu sırada dengenin bozulmaması için çubuğun tam ortasından parmakla hafifçe bastırılır. Delikler açıldıktan sonra düzenek uzaktan izlenir. Delik açılan balondan hava çıktıkça balon hafifleyecek ve 1-2 dakika içerisinde denge bozulacaktır. Dengenin bozulması balonun içindeki havanın bir ağırlığı olduğunu ispatlayacaktır. (Uygulama 1 balon ve 1 silgi ile de yapılabilir. Bu durumda delik açılacak olan balonu ilk etapta dengelemek için çubuğun diğer ucuna 1 silgi asılır. Denge kurulana kadar silgi çubuk üzerinde kaydırılır.) SONUÇ: Başlangıçta kurulan denge, delik açılan balon aleyhine değişecek ve düzenek o tarafa doğru yıkılacaktır. PÜF NOKTASI: Balon kontrol dışı olarak ani patlayabilir. Bunu önlemek için yapıştırılacak bant unutulmamalıdır. Bant, balonun içindeki havanın yavaşça boşalmasını sağlar. Bantın üzerinde 1 delik açılması deneyin süresini uzatabilir veya başarısızlığa yol açabilir. Bu yüzden bat üzerinde 3-4 delik açmak gerekir. Patlama ihtimaline karşı deney sırasında yedek balon bulundurulmalıdır. SORULAR: Deney öncesinde ve sonrasında şu sorular sorulabilir; - Havanın ağırlığını nasıl ispatlayabiliriz? (Uygulama öncesi) - Mevcut malzemelerle nasıl bir düzenek kurabiliriz? (Uygulama öncesi) - Açılan delikten çıkan hava neden yavaşça boşaldı? (Uygulama sonrası) - Denge neden patlayan balonun aleyhine değişti? (Uygulama sonrası) - Her havanın ağırlığı aynı mıdır? (Uygulama sonrası) - Havanın ağırlığını günlük hayatımızda hisseder miyiz? (Uygulama sonrası)

1. Düzenek 2 balon ya da 1 silgi 1 balonla kurulabilir. 2. Balona bant yapıştırılır. Denge kurulur. 3. Bant üzerinden delik açılır. Balonun içindeki hava boşaldıkça denge bozulur. 4. Başlangıçta üstteki gibi dengede duran balonlar sonuçta yandaki şekli alır ve düzenekteki denge bozulur.

KABARTMA HARİTA YAPIMI AMAÇ: Yeryüzü şekillerini en iyi gösteren kabartma harita tekniğini kavratmak. Türkiye de ve dünyadaki diğer arazilerin jeomorfolojik yapısını zihinlere yerleştirmek. MALZEMELER: İnce elenmiş kum, tutkal, geniş bir kap, aydinger kağıdı, kopya kağıdı, uygun ölçüde tahta zemin, büyük ve küçük boya fırçası, tutkal için büyük ve küçük fırçalar, sulu boya ya da akrilik boya (yeşil, sarı, kahverengi). UYGULAMA: Kabartma haritası yapılacak yer belirlenir. (Bu yer bir kıta, ülke, bölge, il yada daha küçük bir yer olabilir.). Belirlenen yerin haritadaki büyüklüğü, çalışma yapacağımız zemine uygun değilse fotokopi yoluyla büyütme ya da küçültme yapılarak ebatları ayarlanır. Ebatları ayarlandıktan sonra üstüne aydinger kağıdı koyularak çerçevesi ve üzerindeki önemli yerler çizilir. Çalışılacak tahta zemine karbon (kopya) kağıdı ve onun da üstüne aydinger kağıdı konulur. Kurşun kalemle üstünden geçilir. Böylece haritanın görüntüsü tahta zemine geçirilmiş olur. Çalışma sahasının haritadaki görüntüsü açılarak ayrıntılı incelenir ve yapım boyunca, gerektiğinde bakılmak üzere harita açık tutulur. Bundan sonra şu aşamalar izlenir; - Zemine fırçayla tutkal sürülür. İnce kum serpilir. Kurumaya bırakılır. - Alçak, orta ve yüksek yerleri ortaya çıkarmak üzere bir kabın içinde tutkallı kum yoğrulur ve haritaya yükseklik özelliklerine göre dikkatli bir şekilde işlenir. Bu işlemle yükseklikler ortaya çıkacaktır. Bu aşamada da harita kurumaya bırakılır. - Ortaya çıkan kabartma yüzeyin boyanmasına geçilir. Yeşil, sarı ve kahverengi olmak üzere üç renk kullanılır. (0-500 m. arası yeşil, 500-1000 m. arası sarı, 1000 m. üstü kahverengi). Denizler mavinin tonlarıyla boyanır. SONUÇ: Yer şekillerini kabartılmış şekliyle gösteren harita ortaya çıkar. PÜF NOKTASI: Kabartma harita için seçilen tahta zemin çok ince olmamalıdır. Aksi takdirde bükülmeler olabilmektedir. Kumun üzerine yapışacağı beyaz tutkal bolca sürülmelidir. Tutkalın önceden bolca temin edilip hazır bulundurulması gerekir. Kum mutlaka elenmelidir. İnce kum daha iyi görüntü vermektedir. Fakat sıradağları gösterirken kalın kumlardan yapılan harç kullanılabilir. Tutkallı kum harcı harita üzerine işlenirken iğne gibi ince uçlu malzemelerin kullanılması uygulamayı kolaylaştıracaktır. Boyamada sulu boya,

yağlı boya ve akrilik gibi alternatifler vardır. İsteğe göre herhangi biri kullanılabilir. Fakat suluboyanın kum yüzey tarafından çok çekildiği bilinmelidir. SORULAR: Uygulama öncesinde ve sonrasında şu sorular sorulabilir; - Kabartma harita sizce nasıl yapılabilir? (Uygulama öncesi) - Yükseltiler hangi renklere boyandı? (Uygulama sonrası) - Denizlerdeki mavinin tonları neyi ifade eder? (Uygulama sonrası) 1. Aydinger kağıdının altına konulan karbon kağıdı yardımıyla harita tahta yüzeye aktarılır. 2. Tahta yüzeye haritanın çiziminden sonra tutkal sürülür. 3. Sürülen tutkalın üstüne kum serpilmesiyle ilk kat ortaya çıkar.

aya çıktıktan sonra boyamayla harita tamamlanır. 5. Kabartma harita örnekleri

KOORDİNAT SİSTEMİ EĞİTİM DÜZENEĞİ YAPIMI VE UYGULAMASI AMAÇ: Yeryüzündeki paralel ve meridyenlerin dizilişini, matematik konumu, saat ve mesafe hesaplamalarını kavramak. MALZEMELER: Dikdörtgen şeklinde çerçeve, uygun boyutlarda toplam 56 ince çubuk, izolasyon bantı, matkap. UYGULAMA: Dikdörtgen şeklinde bir çerçeve hazırlanır. Uzun kenarına her iki tarafa karşılıklı 37 delik açılır. Kısa kenara ise karşılıklı 19 delik açılır. Çubuklar deliklerden geçirilir. Taşıma esnasında ya da çevirirken çubukların düşmemesi için bir uçlarına izolasyon bantı sarılır. Çerçevenin üstüne bilgilendirme yazıları yazılır. Düzenek sayesinde meridyen ve paralel bulma, saat farkı hesaplama, mesafe hesaplama, anti meridyen bulma, konum belirleme (Bölgesel ve noktasal tespit) ve yeryüzündeki koordinat sistemleri ile ilgili öğretici oyunların oynanması mümkündür. Coğrafya eğitiminde paralel ve meridyen sistemleri konusu anlaşılması güç konular arasında yer alır. Çünkü koordinat sistemleri hayali çizgilere dayanır. Konu soyut olduğu için hayal gücü sınırlı olan fertlerin anlaması güç olmakta, geliştirilen eğitim düzeneği ise tam da bu noktada devreye girerek soyutu somutlaştırmakta ve anlaşılır hale getirmektedir. Düzenekte 360 meridyeni temsilen 37 çubuk bulunurken, 180 paraleli temsilen 19 çubuk bulunmaktadır. (Meridyen çubuklarının bir tanesi Greenwich i ifade ederken, paralel çubuklarından biri Ekvator u gösterir.) Sistem, paralel ve meridyenlerle ilgili bilinmesi gereken bilgileri öğretme ve öğrenilen bilgiler üzerinde yorum yaptırma özelliğe sahiptir. SONUÇ: Paralel ve meridyenlerden hareketle matematik konum konusunda oyunlarla öğrenme imkanı sağlanmış olur. PÜF NOKTASI: Düzenek birey ve grup çalışmalarına uygundur. Yarışma yada oyun şeklinde çalışma yapılabilir. Düzenek üzerinde yeni oyunlar da geliştirilebilir. SORULAR: Düzenekle ilgili çalışma öncesinde ve sonrasında şu sorular sorulabilir; - Mevcut malzemelerle nasıl bir düzenek kurabiliriz? (Uygulama öncesi) - Düzenek üzerinde ne gibi oyunlar geliştirilebilir? (Uygulama sonrası)

2. Konum bulma oyunu 3. Meridyen-antimeridyen bulma oyunu ve düzenekten genel görünüş.

YERŞEKİLLERİ MAKETİ YAPIMI AMAÇ: Yer şekillerini maketler üzerinden tanımak, yorumlamak, yaparak yaşayarak öğretmek, şekiller üzerinde projeler üretmek. MALZEMELER: Üzerine maketin yapılacağı uygun ölçüde tahta zemin, yavaş kuruyan alçı, maketi yapılacak yer şekillerinin resimleri, alçıyı şekillendirmede kullanmak üzere sivri uçlu irili ufaklı çubuk ya da tornavidalar, boya fırçası, genişçe bir kap, akrilik ya da sulu boya. UYGULAMA: Öncelikle maketi yapılacak yer şekli ya da arazi özellikleri belirlenir. Ön araştırma ile şekillerin yapısı açık ve ayrıntılı bir şekilde ortaya konulur. Maketi yapılacak şeklin ya da arazinin bir fotoğrafı istenildiğinde bakmak üzere bir kenara konulur. Daha sonra tahta ya da seramik bir zemin hazırlanır. Ayrı bir kapta yoğrulan alçı önce belli bir dolgunluk vermek amacıyla zemine sıvanır. Daha sonra zemin üzerindeki yer şekillerinin ortaya çıkarılması için uygun kabartmalar yapılmaya başlanır. İnce kısımlar, uygun çubuk ya da tornavida gibi malzemeler yardımıyla şekillendirilir. Şekillendirme işlemi bittikten sonra kurumaya bırakılır. Şekil tam olarak kuruduktan sonra boyamaya geçilir. Boyamada araziye uygun renklerin tercih edilmesi daha uygundur. SONUÇ: Yer şekillerinin maket görüntüsü ortaya çıkacaktır. Maket üzerinde araziyle ilgili farklı yorumlar yapabilme ve proje üretme gibi beyin fırtınası da yapılabilir. PÜF NOKTASI: Yavaş kuruyan alçının tercih edilmesi en iyi sonucu verecektir. Fakat yine de bu tür maketlerde faklı malzemeler de kullanılabilir. Tutkallı kum ya da mermer tozu bu alternatiflerdendir. SORULAR: Yer şekilleri maket çalışması öncesinde ve sonrasında şu sorular sorulabilir; - Maketi yapılacak yer şeklinin özellikleri nelerdir? (Uygulama öncesi) - Bu şekiller doğal süreç içinde nasıl oluşmuştur? (Uygulama sonrası) - Maket üzerinde kaç ayrı şekil vardır? (Uygulama sonrası) - Bu şekiller nerelerde bulunur? (Uygulama sonrası)