9. ÜNİTE AYDINLATMA TESİSATLARI KONULAR 1. Aydınlatma Tesisatına Ait Semboller 2. Çeşitli Lamba ve Priz Tesisatı Bağlantı Şemaları Adi Anahtar Tesisatı Bağlantı şeması Komütatör Anahtar Tesisatı Bağlantı şeması Vaviyen Anahtar Tesisatı Bağlantı şeması Normal ve Toprak Priz Tesisatı Bağlantı şeması 3. Merdiven Otomatiği Tesisatı Bağlantı Şeması 4. Flüoresan Lamba Tesisatı Bağlantı Şeması
BU ÜNİTEYE NEDEN ÇALIŞMALIYIZ? Aydınlatma tesisatına ait sembolleri öğrenecek, Çeşitli lamba ve priz tesisatı şemalarının çizimini kavrayacak, Adi Anahtar Tesisatı bağlantı şemasını öğrenecek, Komütatör Anahtar Tesisatı bağlantı şemasını öğrenecek, Vaviyen Anahtar Tesisatı bağlantı şemasını öğrenecek, Normal ve Toprak Priz Tesisatı bağlantı şemasını öğrenecek, Merdiven Otomatiği Tesisatları hakkında bilgi sahibi olacak, Merdiven Otomatiği Tesisatının çizimini kavrayacak, Flüoresan Lamba Tesisatlarının kullanım alanları hakkında bilgi sahibi olacaksınız.
BU ÜNİTEYE NASIL ÇALIŞMALIYIZ? Ünite içerisinde yer alan tanım ve kavramları iyi öğreniniz. Ünite içerisinde yer alan konulara ait açıklamaları dikkatlice okuyunuz. Üniteye ait konuların içerisindeki bir bölümü öğrenmeden başka bir bölüme geçmeyiniz. Ünite sonunda yer alan özet kısmını mutlaka okuyarak değerlendirme sorularını yanıtlarına bakmadan dikkatlice çözmeye çalışınız. Çözümünü yaptığınız değerlendirme sorularını kitabınızın sonunda yer alan yanıt anahtarı ile karşılaştırınız. Yanlış cevaplarınızın nedenini bulup bu konudaki eksikliğinizi mutlaka tamamlayınız.
9.1 AYDINLATMA TESİSATLARINA AİT SEMBOLLER Çizelge 9.1: Kuvvetli Akım İşaret Listesi 137
Çizelge 9.2: Kuvvetli Akım İşaret Listesi 138
Çizelge 9.3: Kuvvetli Akım İşaret Listesi 139
9.2 ÇEŞİTLİ LAMBA VE PRİZ TESİSATI BAĞLANTI ŞEMALARI Aydınlatma tesisatlarında kullanılan anahtarlar kullanış amaçlarına göre isim alır. 9.2.1 Adi Anahtar Tesisatı Bağlantı Şeması Adi anahtar, bir lamba veya lamba grubunu aynı anda bir yerden yakıp söndürmeye yarayan anahtarlardır. Özellikle elektrikli araçların aydınlatma, ısıtma, havalandırma ve küçük güçlü alıcıların çalıştırılmalarında kullanılır. Şekil 9.1: Adi Anahtar Tesisatı Açık Bağlantı Şeması Şekil 9.2: Adi Anahtar Tesisatı Kapalı Bağlantı Şeması 9.2.2 Komütatör Anahtar Tesisatı Bağlantı Şeması Komütatör Anahtar, iki lamba veya iki ayrı lamba grubunu bir yerden ayrı ayrı zamanlarda veya aynı anda yakıp söndürmeye yarayan anahtarlardır Aydınlatma tesislerinde özellikle misafir odaları ve salonlarda, avizelerin veya apliklerin çalıştırılmalarında kullanılır 140
Şekil 9.3: Komütatör Anahtar Tesisatı Açık Şeması Şekil 9.4: Komütatör Anahtar Tesisatı kapalı Şeması 9.2.3 Vaviyen Anahtar Tesisatı Bağlantı şeması Vaviyen anahtar, bir lamba veya lamba grubunun iki ayrı yerden kumanda edilmesi için kullanılır. Bir taraftan yakılıp diğer bir taraftan söndürme veya aynı anahtardan yakıp söndürme, vaviyen anahtarlarla sağlanır. Şekil 9.5: Vaviyen Anahtar Tesisatı Açık Şeması 141
Şekil 9.6: Vaviyen Anahtar Tesisatı Kapalı Şeması 9.2.4 Normal ve Topraklı Priz Tesisatı Bağlantı Şeması Elektrik iç tesislerinde kullanılacak fiş ve prizler Türk Standartlarına uygun olmalıdır. Prizler dağıtım kutusu olarak kullanılamaz. Konutlarda salon ve mutfaklar için en az iki, odalar ve banyo için en az bir priz tesis edilmelidir. Bir fazlı devrelerde priz linyelerine bağlanacak sorti sayısı 7 den fazla olmamalıdır. Ayrıca çamaşır makinesi, bulaşık makinesi ve elektrikli ocak için her linyeye bir topraklı priz olmak üzere üç adet ayrı linye tesis edilmelidir. Şekil 9.7: Normal ve Topraklı Priz Tesisatı Açık Şeması 142
Şekil 9.8: Normal ve Topraklı Priz Tesisatı Kapalı Şeması 9.3 MERDİVEN OTOMATİĞİ TESİSATI BAĞLANTI ŞEMASI Apartmanlarda, merdiven boşluğunun aydınlatılması için merdiven otomatiği tesisleri kullanılmaktadır. Lambaların ışık verme süreleri, merdiven otomatiklerinin üzerindeki ayar düğmesi ile yapılır. Her kata konulan yeterli sayıdaki birbirine paralel bağlı butonlar (liht anahtar) vasıtası ile de istenildiği zaman lambaların ışık verme süresi başlatılabilir. Merdiven otomatikleri yapı itibariyle mekanik ve elektronik olmak üzere iki ayrı tipte yapılırlar. Günümüzde en çok elektronik olan türleri kullanılmaktadır. Günümüzde teknolojinin gelişmesiyle birlikte sensörlü merdiven aydınlatma sistemleri geliştirilmiştir. Sensörler, otomatik, güvenli, enerji tasarrufu sağlayan pratik fonksiyonları ile hassas algılama yapan bir anahtar türüdür. Geniş algılama alanı yukarı-aşağı ve sağa-sola doğrudur. Sensörler, insan hareketlerinin kızılötesi ışınlarını algılayarak çalışırlar. Algılama alanına giren insanı gece/gündüz algılar ve anında, otomatik olarak çalışmaya başlar. Montajı kolay olup kullanım alanı geniştir. 143
Şekil 9.9: Merdiven Otomatiği Tesisatının Açık ve Kapalı Bağlantı Şeması 9.3.1 SENSORLERI Ayarlama ve Kurma 1. Bağlantıya geçmeden önce elektriği kesiniz. Camı, yaylı klemensi çekerek çıkartınız, 144
2. Şekil 9.10 a uygun olarak bağlantıyı yapınız. 3. Armatürü sabitleyip lambayı takınız. 4. Elektrik gelir gelmez lamba yanacaktır. Lambaların ısınma süresi 30 saniyedir. Sensor bu süre geçtikten sonra normal olarak fonksiyonlarını yerine getirir. 5. Sensör kapağım sökerek ayar butonları yardımı ile ortam ışığını ve zamanı ayarlayınız. (Şekil 9.11 e bakınız) 6. Camı yerine yerleştiriniz. Sensörlerin Kurulması: Şekil 9.10: Sensör bağlantı şeması Şekil 9.11: Sensör bağlantı aşamaları 145
Sensörler Takılırken Dikkat Edilmesi Gereken Konular: 1. Hatalı algılamaları engellemek için klimaların hava sirkülasyonu olan bölgelerine, pencere ve ısı kaynaklarının önlerine montaj yapılmamalıdır. 2. Dış mekanlarda montaj yapıldığında sensörün direkt olarak ağaçlar ile karşı karşıya gelmemesine dikkat edilmelidir. Aksi takdirde ağaç dallarının hareketi amaç dışı algılamalara neden olabilir. 3. Düzgün pozisyonlarda ve sabit mekanlarda sensörler daha verimli olarak çalışırlar. 9.4 FLÜORESAN LÂMBA TESİSATI BAĞLANTI ŞEMASI Fluoresan lamba çalışma prensibi: Cıvalı düşük basınç deşarjlı lambalarda cam tüp içindeki cıva buharı, ateşlemeden sonra mor ötesi ışınlar yayar. Bu ışınlar, camın iç tarafındaki flüoresan tarafından görülerek ışığa dönüştürülür. Flüoresanm türüne göre farklı bir ışık rengi ile aydınlatma sağlanır. Fluoresan lambalarla aydınlatma, lambaların müşterek özellikleri yüksek verim, aynı güçteki akkor flamanlı lambalara göre % 85 daha az elektrik tüketimi ve yaklaşık sekiz ile on beş kat daha uzun ömürlüdürler. Değişik tip ve dekoratif özelliklerde yapılmaları nedeniyle, konferans salonları, iş merkezleri ve mağazalarda daha çok kullanılır. Bu lambalar aşırı ısınmamaları, ışık akılarının fazlalığı, ışık dağılımlarının düzenli olması gibi nedenlerden ötürü diğer lambalara göre daha çok tercih edilmektedir. Ancak bu üstünlüklerinin yanında yardımcı araçlara ihtiyaç duyması, ilk kuruluş maliyetinin pahalı olması ve çalışma sırasında devrenin güç katsayısını olumsuz etkilemesi gibi sakıncaları da bulunmaktadır. Fluoresan lambaların montajı sırasında balast kullanılır. Ayrıca, modem, tam elektronik, yüksek frekans çalıştırma cihazları, geleneksel balast ların yerini almakta ve daha ekonomik bir kullanım, daha fazla ışık konforu ve daha uzun ömür sağlamaktadır. Şekil 9.12 de 40 W lık bir flüoresan lambanın açık bağlantı şeması görülmektedir. Şekil 9.12: 40 Watt lık Fluoresan Lambanın Açık Bağlantı Şeması 146
Şekil 9.13: 40 Watt lık Fluoresan Lambanın Kapalı Bağlantı Şeması Şekil 9.13 de görüldüğü gibi 40 Wattlık bir balastla 2x20 Wattlık fluoresan lamba seri bağlanarak çalıştırılabilir. Fakat şebeke geriliminin 220 volt tan az olması, lambalardan birinin bozuk olması, starterlerden birinin arızalı olması gibi durumlarda sistemde yer alan hiç bir lamba çalışmayacağı için bu bağlantı türü çok fazla kullanılmaz. Şekil 9.14: 2x20 Watt lık Fluoresan Lambaların 40 Wattlık balast ile çalıştırılması Flüoresan lambaların üç fazlı sistemle beslenmesi özellikle atelyelerde çok rastlanır. Atelyelerde bulunan lambalar bir faz ile beslenirse stroboskobik olay olarak isimlendirilen, hareket eden cisimleri duruyormuş gibi veya ters yönde dönüyormuş gibi gösteren olayı yaratırlar ki buda iş kazalarına neden olur. Bunu önlemek için makinalarla çalışılan yerlerde Şekil 9.14 de görüldüğü gibi üç fazlı dağıtım sistemi kullanılır. Bu bağlantılar 20 Wattlık fluoresan lambalar için 20 Wattlık balastlar kullanmak suretiyle aynen yapılabilir. 147
Şekil 9.15: Fluoresan Lambaların 3 fazlı Sisteme Açık ve Kapalı Bağlantı Şeması 148
ÖZET Aydınlatma tesisatlarında kullanılan anahtarlar kullanış amaçlarına göre isim alır. Adi anahtar, bir lamba veya lamba grubunu aynı anda bir yerden yakıp, söndürmeye yarar. Özellikle elektrikli araçların aydınlatma, ısıtma, havalandırma ve küçük güçlü alıcıların çalıştırılmalarında çok kullanılır. Komütatör anahtar, iki lamba veya iki ayrı lamba grubunu bir yerden ayrı ayrı zamanlarda, aynı anda yakıp söndüren anahtar türüdür. Aydınlatma tesislerinde özellikle misafir odası ve salonlarda bulunan avize veya apliklerin çalıştırılmalarında kullanılır.vaviyen anahtar, bir lamba veya lamba grubunu iki ayrı yerden kumanda etmek için kullanılır.elektrik iç tesislerinde kullanılacak fiş ve prizler Türk Standartlarına uygun olmalıdır. Prizler dağıtım kutusu olarak kullanılamaz. Konutlarda salon ve mutfaklar için en az iki, oda ve banyo için en az bir priz tesis edilmelidir. Bir fazlı devrelerde priz linyelerine bağlanacak sorti sayısı 7 den fazla olmamalıdır. Ayrıca çamaşır makinesi, bulaşık makinesi ve elektrikli ocak için, her linyeye bir topraklı priz olmak üzere üç adet ayrı linye tesis edilmelidir. Apartmanlarda, merdiven boşluğunun aydınlatılması için merdiven otomatiği tesisleri kullanılır. Lambaların ışık verme süreleri, merdiven otomatiklerinin üzerinde yer alan ayar düğmesi ile yapılır. Her kata konulan yeteri sayıdaki butonlar (liht anahtar) vasıtası ile de istendiği zaman lambaların ışık verme süresi başlatılabilir. Merdiven otomatikleri yapı itibariyle mekanik ve elektronik olmak üzere iki ayrı tipte yapılır. Günümüzde en çok elektronik olan türleri kullanılmaktadır. Son zamanlarda merdiven aydınlatma işlemlerinde sensörlü aydınlatma sistemleri de kullanılmaya başlanmıştır. Flüoresan lambalar, cıvalı düşük basınç deşarjlı lambalarda, cam tüp içindeki cıva buharı, ateşlemeden sonra mor ötesi ışınlar yayar. Bu ışınlar, camın iç tarafındaki flüoresan tarafından görülerek ışığa dönüştürülür. Flüoresanın türüne göre farklı bir ışık rengi ile aydınlatma sağlanır. Flüoresan lambalarla aydınlatma, lambaların müşterek özellikleri yüksek verim, aynı güçteki akkor flamanlı lambalara göre % 85 daha az elektrik tüketimi ve yaklaşık sekiz ile on beş kat daha uzun ömürlüdürler. Flüoresan lambaların montajı sırasında balast kullanılır. Ayrıca, modem, tam elektronik, yüksek frekans çalıştırma cihazları, geleneksel balastların yerini almakta ve daha ekonomik bir kullanım, daha fazla ışık konforu ve daha uzun ömür sağlamaktadır. 149
DEĞERLENDİRME SORULARI Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz. 1. Bir salondaki avizeye ait 5 adet lamba (3+2) iki grup hâlinde ayrı ayrı yakılıp söndürülmek istenmektedir. Salona hangi tesisat uygulanmalıdır.? a) adi anahtar tesisatı b) ara vaviyen anahtar tesisatı c) vaviyen anahtar tesisatı d) komitatör anahtar tesisatı 2. Dubleks bir dairenin gerektiğinde alt kattan yakılıp üst kattan söndürülebilecek veya üst kattan yakılıp alt kattan söndürülebilecek lamba grubu için hangi tesisat uygulanmalıdır? a) adi anahtar tesisatı b) ara vaviyen anahtar tesisatı c) vaviyen anahtar tesisatı d) komitatör anahtar tesisatı 3. Elektrik tesisat projesinin bir bölümü olan yukarıdaki şema neyi ifade etmektedir? a) merdiven otomatiği tesisatı b) kapı kilidi tesisatı c) adi anahtar tesisatı d) vavien anahtar tesisatı 150
4. Aşağıdakilerden hangisi fluorasan lamba montajında kullanılan malzemelerden değildir? a) balast b) soket c) starter d) transformatör Çözümünü yaptığınız değerlendirme sorularını kitabınızın sonunda yer alan yanıt anahtarı ile karşılaştırınız. Yanlış cevaplarınızın nedenini bulup bu konudaki eksikliğinizi mutlaka tamamlayınız. 151