ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ DİYARBAKIR KOŞULLARINDA FARKLI EKİM ZAMANLARININ BEŞ ŞEKER MISIRI (Zea mays L. saccharata Sturt.) ÇEŞİDİNDE TAZE KOÇAN VE TANE VERİMİ İLE BAZI TARIMSAL ÖZELLİKLERE ETKİSİ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI ADANA, 2011

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DİYARBAKIR KOŞULLARINDA FARKLI EKİM ZAMANLARININ BEŞ ŞEKER MISIRI (Zea mays L. saccharata Sturt.) ÇEŞİDİNDE TAZE KOÇAN VE TANE VERİMİ İLE BAZI TARIMSAL ÖZELLİKLERE ETKİSİ YÜKSEK LİSANS TEZİ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI Bu Tez./../2011 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği/Oyçokluğu ile Kabul Edilmiştir....... Prof. Dr. A.Can ÜLGER Doç. Dr. İsmail GÜL Prof. Dr.Veyis TANSI DANIŞMAN ÜYE ÜYE...... Doç. Dr. Celalettin BARUTÇULAR ÜYE.. Yrd.Doç.Dr.Gönül CÖMERTPAY ÜYE Bu Tez Enstitümüz Tarla Bitkileri Anabilim Dalında hazırlanmıştır. Kod No: Prof. Dr. İlhami YEĞİNGİL Enstitü Müdürü Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir

ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ DİYARBAKIR KOŞULLARINDA FARKLI EKİM ZAMANLARININ BEŞ ŞEKER MISIRI (Zea mays L. saccharata Sturt.) ÇEŞİDİNDE TAZE KOÇAN VE TANE VERİMİ İLE BAZI TARIMSAL ÖZELLİKLERE ETKİSİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI Danışman 2.Danışman Juri : Prof. Dr. Ahmet Can ÜLGER : Doç. Dr. İsmail GÜL Yıl:2011, Sayfa : 90 : Prof. Dr. Ahmet Can ÜLGER Doç. Dr. İsmail GÜL Prof. Dr.Veyis TANSI Doç. Dr. Celaleddin BARUTÇULAR Yrd. Doç. Dr.Gönül CÖMERTPAY Diyarbakır koşullarında; Jubilee, Lumina, Merit, Sakarya ve Vega şeker mısırı çeşitlerinin, 8 farklı zamanda (1 Nisan, 15 Nisan, 1 Mayıs, 15 Mayıs, 1 Haziran, 15 Haziran, 1 Temmuz ve 15 Temmuz) ekildiği bu deneme, tesadüf bloklarında bölünmüş parseller deneme desenine göre 3 tekrarlamalı olarak yürütülmüştür. Denemede ana parselleri ekim zamanları, alt parselleri ise çeşitler oluşturmuştur. Elde edilen tek yıllık sonuçlara göre, ekim zamanları arası farklılıklar; ilk koçan yüksekliği, koçan uzunluğu, tepe püskülü çıkarma süresi, koçan kalınlığı, sap kalınlığı, tane rengi, hasıl verimi, taze koçan verimi-kavuzlu, taze koçan verimikavuzsuz, koçanda tane ağırlığı, taze tane verimi ve koçanda tane sayısı istatistiki olarak önemli çıkmıştır. En yüksek hasıl verimi Lumina çeşidinden 01 Mayıs 2010 tarihli ekimde elde edilmiştir (3054 kg/da). En yüksek taze tane verimi Vega çeşidinden 01 Mayıs 2010 tarihli ekimde elde edilmiştir (1153 kg/da). Diyarbakır koşullarında taze tane üretimi amaçlı şeker mısırı ekimi için en uygun ekim zamanı 15 Nisan-15 Mayıs tarihleri arasındaki günler olup, en uygun çeşidin ise Vega olduğu saptanmıştr. Anahtar Kelimeler: Şeker Mısırı, Çeşit, Ekim Zamanı, Verim, Agronomik Özellik I

ABSTRACT MSc THESIS THE EFFECT OF DIFFIRENT SOWING TIMES ON FRESH EAR GRAIN YIELD AND SOME AGRONOMIC CHARACTERISTICS OF FIVE SWEET CORN (Zea mays L. saccharata Sturt.) VARIETIES UNDER DIYARBAKIR ECOLOGICAL CONDITION ÇUKUROVA UNIVERSITY INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES DEPARTMENT OF FIELD CROPS Supervisor 2.supervisor Jury :Prof. Dr. A.Can ÜLGER :Assoc. Prof. Dr. İsmail GÜL Year: 2011, Pages: 90 :Prof. Dr. A.Can ÜLGER :Assoc. Prof. Dr. İsmail GÜL :Prof. Dr.Veyis TANSI :Assoc. Prof. Dr. Celaleddin BARUTÇULAR :Assist. Prof. Dr. Gönül CÖMERTPAY This study was carried out to investigate the effects of different sowing times on fresh ear yield and some agronomic characteristics of different sweet corn cultivare in Diyarbakir in 2010. Five sweet corn cultivares (Jubilee, Lumina, Merit, Sakarya ve Vega) were used as material and the effects of eight different sowing times (1 April, 15 April, 1 May, 15 May, 1 June, 15 June, 1 July and 15 July) were investigated. The experiment was conducted as randomized complete block design with a split-plot design with three replications. Main plot was sowing times, varieties were sub-plots. According to obtained results, sowing time differences, first ear height, ear length, duration of tasseling, ear diameter, stem diameter, kernel color, herbage yield, fresh husked ear yield, fresh dehusked ear yield, kernel weight per ear, fresh kernel yield, and kernel number of ear were statically significant. The highest herbage yield (3054 kg/da) was obtained at Lumina variety and the sowing time with 01 May 2010. The highest fresh grain yield (1153 kg/da) was obtained at Vega variety and the sowing time with 01 May 2010. It was determined that the most suitable sowing time for sweet corn used in the fresh grain production in conditions of Diyarbakır was from 15 April to 15 May and the most suitable cultivare was Vega. Key Word; Sweet corn, cultivare,sowing times, yield, agronomic characteristic. II

TEŞEKKÜR Çalışmamın her aşamasında yardımlarını esirgemeyen ve bana Diyarbakır Koşullarında Farklı Ekim Zamanlarının Beş Şeker Mısırı (zea mays l. Saccharata sturt.) Çeşidinde Taze Koçan ve Tane Verimi ile Bazı Tarımsal Özelliklere Etkisi konulu yüksek lisans tezini veren yapıcı ve yönlendirici fikirleri ile bana daima yol gösteren danışman hocalarım Sayın Prof. Dr. Ahmet Can ÜLGER ve Doç. Dr. İsmail GÜL e sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Tezim süresince bana destek veren Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsündeki mesai arkadaşlarımdan başta Ziraat Mühendisi Sevda KILINÇ, Ziraat Mühendisi Şerif KAHRAMAN, Dr.Emine KARADEMİR, Ziraat Yüksek Mühendisi Remzi EKİNCİ, Dr.Çetin KARADEMİR, Ziraat Yüksek Mühendisi Hüsnü AKTAŞ, Ziraat Yüksek Mühendisi Murat KOÇ ve Veteriner Hekim Şahin TEZ olmak üzere yardımlarını gördüğüm tüm arkadaşlarıma, ayrıca arazi çalışmalarında bana yardımcı olan deneme ustası Abdulkerim YALÇINKAYA ya sonsuz teşekkür ederim. Araştırma döneminde manevi desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen aileme sonsuz teşekkür ederim. III

İÇİNDEKİLER SAYFA İÇİNDEKİLER ÖZ... I ABSTRACT... II TEŞEKKÜR... III İÇİNDEKİLER...IV SİMGELER VE KISALTMALAR... XII 1. GİRİŞ... 1 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR... 5 3. MATERYAL VE METOD... 17 3.1 Materyal... 17 3.1.1.Deneme Yeri ve Yılı... 17 3.1.2.Deneme Yerinin İklim ve Toprak Özellikleri... 17 3.1.3. Denemede Kullanılan Şeker Mısırı Çeşitleri... 20 3.1.4.Denemede Uygulanan Ekim Zamanları... 20 3.2. Metot... 20 3.2.1.Deneme Deseni, Ekim, Bakım İşlemleri ve Hasat... 20 3.2.2.İncelenen Özellikler... 21 3.2.3.Verilerin Değerlendirilmesi... 23 4. BULGULAR VE TARTIŞMA... 29 4.1. Tepe Püskülü Çıkarma Süresi (gün)... 29 4.2. Bitki Boyu (cm)... 31 4.3. İlk Koçan Yüksekliği (cm)... 33 4.4.Koçan Kalınlığı (mm)... 35 4.5. Koçan Uzunluğu (cm)... 37 4.6. Sap Kalınlığı (mm)... 39 4.7. Suda Çözünen Kuru Madde Miktarı ( Brix)... 41 4.8. Tane Rengi... 43 4.9. Hasıl Verimi (kg/da)... 50 IV

4.10. Taze Koçan Verimi-Kavuzlu (kg/da)... 52 4.11. Taze Koçan Verimi-Kavuzsuz (kg/da)... 55 4.12. Koçanda Tane Ağırlığı (g/koçan)... 58 4.13.Taze Tane Verimi (kg/da)... 60 4.14.Bitkide Koçan Sayısı (adet/bitki)... 62 4.15. Koçanda Tane Sayısı (adet/koçan)... 64 4.16. İncelenen Özellikler Arası İlişkiler... 66 5. SONUÇLAR VE ÖNERİLER... 71 KAYNAKLAR... 77 ÖZGEÇMİŞ... 89 EKLER... 90 V

ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 3.1. Diyarbakır İlinde 2010 yılında Kaydedilen Ortalama Sıcaklık ( C), Maksimum Sıcaklık ( C), Toplam Yağış (mm), Ortalama Nisbi Nem (%) Değerleri ve Bunlara Ait Uzun Yıllar Ortalamaları (1949-2010)... 17 Çizelge 3.2. Deneme Alanı Topraklarının Bazı Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri... 20 Çizelge 3.3. Denemede kullanılan şeker mısır çeşitleri ve temin edilen kuruluşlar... 20 Çizelge 4.1. Tepe Püskülü Çıkarma Süresi (gün) Özelliğine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları... 29 Çizelge 4.2. Ekim Zamanı, Çeşit ve Ekim Zamanı x Çeşit İnteraksiyonlarının Tepe püskülü çıkarma süresi (gün) Ortalama Değerleri ve EGF Testine Göre Oluşan Gruplar... 30 Çizelge 4.3. Bitki Boyu (cm) Özelliğine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları... 31 Çizelge 4.4. Ekim Zamanı, Çeşit ve Ekim Zamanı x Çeşit İnteraksiyonlarının Bitki Boyu (cm.) Ortalama Değerleri ve EGF Testine Göre Oluşan Gruplar... 32 Çizelge 4.5. İlk Koçan Yüksekliği (cm) Özelliğine İlişkin Varyans analiz Sonuçları... 34 Çizelge 4.6. Ekim Zamanı ve Çeşitlerin İlk Koçan Yüksekliği (cm) Ortalama Değerleri ve EGF Testine Göre Oluşan Gruplar... 34 Çizelge 4.7. Koçan Kalınlığı (mm) özelliğine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları... 36 Çizelge 4.8. Ekim Zamanı ve Çeşitlerin Koçan Kalınlığı (mm) Ortalama Değerleri ve EGF Testine Göre Oluşan Gruplar... 36 Çizelge 4.9. Koçan Uzunluğu (cm) Özelliğine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları... 38 Çizelge 4.10. Ekim Zamanı ve Çeşitlerin Koçan Uzunluğu ( cm.) Ortalama Değerleri ve EGF Testine Göre Oluşan Gruplar... 38 Çizelge 4.11. Sap Kalınlığı (mm) Özelliğine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları... 40 Çizelge 4.12. Ekim Zamanlarının Sap Kalınlığı ( mm) Ortalama Değerleri ve EGF Testine Göre Oluşan Gruplar... 40 Çizelge 4.13. Suda Çözünür Kuru Madde Miktarı ( Brix) Özelliğine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları... 41 VI

Çizelge 4.14. Çeşitlerin Suda Çözünür Kuru Madde Miktarı ( Brix) Ortalama Değerleri ve EGF Testine Göre Oluşan Gruplar... 42 Çizelge 4.15. L (Parlaklık) Özelliğine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları... 43 Çizelge 4.16. Çeşitlerin L ( Parlaklık) Ortalama Değerleri ve EGF Testine Göre Oluşan Gruplar... 44 Çizelge 4.17. a* Özelliğine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları... 45 Çizelge 4.18. Ekim Zamanı, Çeşit ve Ekim Zamanı x Çeşit İnteraksiyonlarının a* Ortalama Değerleri ve EGF Testine Göre Oluşan Gruplar... 45 Çizelge 4.19. b* Özelliğine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları... 46 Çizelge 4.20. Ekim Zamanı, Çeşit ve Ekim Zamanı x Çeşit İnteraksiyonlarının b* Ortalama Değerleri ve EGF Testine Göre Oluşan Gruplar... 47 Çizelge 4.21. a*/b* Özelliğine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları... 48 Çizelge 4.22. Ekim Zamanı, Çeşit ve Ekim Zamanı x Çeşit İnteraksiyonlarının a*/b* Ortalama Değerleri ve EGF Testine Göre Oluşan Gruplar... 49 Çizelge 4.23. Hasıl Verimi Özelliğine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları... 50 Çizelge 4.24. Ekim Zamanı, Çeşit ve Ekim Zamanı x Çeşit İnteraksiyonlarının Hasıl Verimi (kg/da) Ortalama Değerleri ve EGF Testine Göre Oluşan Gruplar... 51 Çizelge 4.25. Taze Koçan Verimi-Kavuzlu (kg/da) Özelliğine İlişkinVaryans Analiz Sonuçları... 53 Çizelge 4.26. Ekim Zamanı, Çeşit ve Ekim Zamanı x Çeşit İnteraksiyonlarının Taze Koçan Verimi-Kavuzlu (kg/da) Ortalama Değerleri ve EGF Testine Göre Oluşan Gruplar... 53 Çizelge 4.27. Taze Koçan Verimi-Kavuzsuz (kg/da) Özelliğine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları... 55 Çizelge 4.28. Ekim Zamanı, Çeşit ve Ekim Zamanı x Çeşit İnteraksiyonlarının Taze Koçan Verimi-Kavuzsuz (kg/da) Ortalama Değerleri ve EGF Testine Göre Oluşan Gruplar... 56 Çizelge 4.29. Koçanda Tane Ağırlığı (g/koçan) Özelliğine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları... 58 VII

Çizelge 4.30. Ekim Zamanı, Çeşit ve Ekim Zamanı x Çeşit İnteraksiyonlarının Koçanda Tane Ağırlığı (g/koçan) Ortalama Değerleri ve EGF Testine Göre Oluşan Gruplar... 59 Çizelge 4.31. Taze Tane Verimi (kg/da) Özelliğine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları... 60 Çizelge 4.32. Ekim Zamanı, Çeşit ve Ekim Zamanı x Çeşit İnteraksiyonlarının Taze Tane Verimi (kg/da) Ortalama Değerleri ve EGF Testine Göre Oluşan Gruplar... 61 Çizelge 4.33. Bitkide Koçan Sayısı (adet/bitki) Özelliğine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları... 62 Çizelge 4.34. Ekim Zamanı, Çeşit ve Ekim Zamanı x Çeşit İnteraksiyonlarının Bitkide Koçan Sayısı (adet/bitki) Ortalama Değerleri... 63 Çizelge 4.35. Koçanda Tane Sayısı (adet/koçan) Özelliğine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları... 64 Çizelge 4.36. Ekim Zamanı, Çeşit ve Ekim Zamanı x Çeşit İnteraksiyonlarının Koçanda Tane Sayısı (adet/koçan) Ortalama Değerleri ve EGF Testine Göre Oluşan Gruplar... 65 Çizelge 4. 37. İncelenen Özellikler Arası İlişkiler... 67 Şekil tablosu öğesi bulunamadı. VIII

IX

ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 3.1. 2010 Yılına Ait Günlük Minimum, Maksimum Ve Ortalama Sıcaklık Verileri ( C) İle Ekim Zamanlarının Ortalama Tepe Püskülü Çıkarma Süreleri (gün)... 18 Şekil 3.2. 2010 Yılına Ait Günlük Minimum, Maksimum Ve Ortalama Nispi Nem Verileri (%) İle Ekim Zamanlarının Ortalama Tepe Püskülü Çıkarma Süreleri (gün)... 19 Şekil 3. 3. CIE. L,a*,b* renk modeli... 23 Şekil 3.4. Deneme alanından bir görüntü... 24 Şekil 3.5. Deneme alanından bir görüntü... 24 Şekil 3.6. Gözlem alma çalışmalarından bir görüntü... 25 Şekil 3.7. El Refraktometresi ile SÇKM tayini... 25 Şekil 3.8. Renk analizi tayini... 26 Şekil 3.9. SÇKM ( Brix ) tayini çalışmasından bir görüntü... 26 Şekil 3.10. Şeker mısır koçanlarına ait bir görüntü... 27 Şekil 3.11. Deneme alanından bir görüntü... 27 Şekil 4.1. Farklı Ekim Zamanlarında Çeşitlerin Hasıl Verimi Ortalama Değerleri (kg/da )... 52 Şekil 4.2. Farklı Ekim Zamanlarında Çeşitlerin Taze Koçan Verimi-Kavuzlu Ortalama Değerleri (kg/da )... 55 Şekil 4.3. Farklı Ekim Zamanlarında Çeşitlerin Taze Koçan Verimi-Kavuzsuz Ortalama Değerleri (kg/da )... 57 Şekil 4.4. Farklı Ekim Zamanlarında Çeşitlerin Taze Tane Verimi Ortalama Değerleri (kg/da )... 62 X

XI

SİMGELER VE KISALTMALAR da : Dekar ha : Hektar m : Metre cm : Santimetre mm : Milimetre g : Gram kg : Kilogram VK : Varyasyon Katsayısı EGF : En güvenilir fark 0 C : Santigrat derece SÇKM : Suda çözünen kuru madde İnt : İnteraksiyon E.Z : Ekim Zamanı XII

XIII

1.GİRİŞ 1. GİRİŞ Ülkemizde ve dünya da geniş alanlarda yetiştiriciliği yapılan mısır tahıllar içerisinde üretim miktarı bakımından buğdaydan sonra ikinci sırada yer almaktadır (FAO, 2008). Mısır çeşitleri 7 grupta incelenir. Bunlar; at dişi mısır, sert mısır, cin mısır, şeker mısırı, kavuzlu mısır, unlu mısır ve mumlu mısırdır. Bunlar içerisinde en çok yetiştirilenler at dişi ve sert mısırlardır (Elçi ve ark. 1987). Bunları şeker mısırı ve cin mısırı izlemektedir. Ülkemizde şeker mısırı için istatistik veriler bulunamamıştır. Dünya da en büyük şeker mısırı üreticisi ülke ABD, en fazla dondurulmuş taze şeker mısırı ihracatı yapan ülke ABD (64 980 ton), en önemli ithalatçı ülke ise Japonya dır (44 051 ton). (FAO, 2008). Türkiye de ise, 2008 yılında 4547 ton dondurulmuş şeker mısırı ithalatı yapılmıştır (FAO, 2008). Amerika Birleşik Devletleri ve birçok Avrupa ülkesinde şeker mısırı tüketimi genellikle et yemeklerinin yanında ekmek yerine, haşlanmış taze koçan halinde yenilerek yapılmaktadır. Haşlanmış taze mısır koçanı olarak genellikle tatlı mısır, diğer bir ifadeyle şeker mısırı tercih edilmektedir. Ayrıca, haşlanmış koçanlar, tereyağı ve tuz sürülerek yaygın olarak tüketilmektedir. Süt olum döneminde hasat edilen şeker mısır tanelerinin besin değeri oldukça yüksektir. Koçanları suda kaynatılarak ve ateşte közlenerek doğrudan tüketildiği gibi; koçanlarından ayrılan taneler konserve yapılarak, haşlanarak veya dondurularak da gıda sanayisinde değerlendirilmektedir. Bu sayede tüketimi yaz ayları ile sınırlı kalmayıp, geniş bir döneme yayılarak yeni bir besin kaynağı olarak karşımıza çıkmaktadır. Şeker mısırın taze olarak tüketimi hızla artarken, sade veya diğer bazı yiyeceklerle karışık olarak yapılan konserveleri ve salata garnitürleri de büyük kentlerde oldukça beğenilmekte ve tüketimi yaygınlaşmaktadır. Türkiye de şeker mısırı kavurgası da yaygın olarak tüketilmektedir. Ülkemizde mısır tarımının yapıldığı alanlarda yetiştirilebilen şeker mısırın tüketiminin artmasıyla birlikte; üreticilerimizin şeker mısır yetiştiriciliğine yönelmesi, tarımı hakkında bilgi sahibi olması ve taze hasat edilen şeker mısır koçanlarını işleyecek sanayi tesislerinin artması, şeker mısırı daha önemli bir konuma getirecektir. Ülkemizde taze mısır 1

1.GİRİŞ tüketimi daha çok at dişi ve sert mısırdan sağlanmaktadır. Tüketim potansiyelinin şeker mısır lehine kaydırılabilmesi sonucunda üretim ve tüketiminin artması beklenebilir. Şeker mısırın tanıtılması; ülkemizde tüketilen besin yelpazesinin genişlemesine, dengeli beslenmeye, üreticilere kazançlı ve alternatif ürün imkânı tanımaya ve tarım alanlarının etkili kullanımına katkı sağlayabilecektir. Taze koçan olarak tüketilen şeker mısırından tarlada arta kalan yeşil bitkiler, diğer bir ifadeyle sap ve yapraklar iyi bir hayvan yemidir. Bu bitkiler kıyılarak doğrudan hayvanlara yedirilebileceği gibi silaj yapımında da kullanılmaktadır. Taze koçan tüketimi amacıyla yetiştirilecek şeker mısırında, koçanların iri olması pazarda aranan en önemli özelliktir. Bu nedenle en iri koçanların oluşabildiği yetiştirme tekniklerinin uygulanması gerekmektedir. Konserve ve salamura amacıyla yetiştirilecek sanayi tipi şeker mısırında ise koçan iriliğinden ziyade taze koçanda tane verimi ön plana çıkmaktadır. Bu durumda da koçanda tane veriminin en yüksek olduğu yetiştirme koşulları bu amaca uymaktadır. Şeker mısırında, verimin yanı sıra kalite özellikleri de oldukça önemlidir. Özellikle de şeker oranı en önemli kalite unsurudur (Boyette ve ark., 1990). Ayrıca, şeker mısırının pazarlanmasında tüketici tercihleri de önemli bir faktör olarak ön plana çıkmaktadır. Ülkemizde, son yıllarda işlenmiş mısır ürünleri tüketimi arttığı halde, şeker mısırı yeterince tanınmadığından üretiminde önemli çıkışlar gözlenmemektedir. Diğer bir ifadeyle, şeker mısırı yetiştiriciliği ülkemizde, dar bir alanda ve az sayıda çeşitle yapılmaktadır. Türkiye de gıda sanayii gereksinimini karşılamak için çiftçilere sözleşmeli şeker mısırı ekimi yaptırmaktadır. Ekimi yaptırılan çeşitlerin çoğunluğunu eski çeşitler oluşturmaktadır. Bu çeşitlerin kalite özellikleri yeni çeşitlere kıyasla oldukça düşüktür. Bu nedenle de, sanayi kuruluşları genellikle istedikleri niteliklere sahip ürünü yurtdışından karşılama yoluna gitmektedir. Bunun sonucu olarak da, bir miktar şeker mısırı ithalatı söz konusudur. Şeker içerikleri arttırılmış ve şekerin nişastaya dönüşüm hızı düşürülmüş farklı tane renklerine sahip çok sayıda şeker mısırı çeşidi mevcuttur. Ülkemiz, şeker mısırı üretebilecek uygun ekolojik bölgelere sahip olmasına rağmen, hangi şeker mısırı çeşitlerinden hangi bölgede yüksek ve kaliteli ürün elde edilebileceği tam olarak araştırılarak ortaya konmamıştır. Üreticiler genellikle; eşzamanlı olgunlaşan, 2

1.GİRİŞ kardeşlenmeyen, iri koçanlı, sarı taneli, şeker içeriği yüksek, hastalık ve zararlılara dayanıklı ve yüksek verimli çeşitleri tercih etmektedirler. Şeker mısırında ilk geliştirilen çeşitler düşük şeker oranına sahiptir. Dünyada yeni geliştirilen şeker oranları yüksek çeşitler hızla bunların yerini almaktadır. Ülkemizde şeker oranı artırılmış yeni çeşitler üreticiler tarafından fazla tanınmamaktadır. Yurdumuzda, Jubilee ve Merit gibi düşük şeker içerikli çeşitlerin yanında populasyon veya kompozit niteliğindeki çeşitler de yetiştirilmektedir (Sencar ve ark.,1992; Cesurer ve Ülger, 1997a; Sencar ve ark.,1999; Turgut ve Balcı, 2001; Öktem ve Öktem, 2006). Ekim zamanı yetiştiricilik açısından büyük önem arz etmektedir. Şeker mısırı üretiminde, erken ve geç ekim zamanları denenmelidir. Bir bölgenin son don tarihi ile ilk don tarihleri ekimin ne kadar erken ve benzer şekilde ne kadar geç yapılabileceğini sınırlayan önemli faktörlerdir. Bilindiği gibi taze tüketim amacıyla yetiştirilen şeker mısırında erken ve geç turfanda üretimi taze koçan pazarlamasında büyük önem taşımaktadır ve bu dönemlerde üretilen koçanlar yüksek fiyattan alıcı bulabilmektedir. Ancak, deneme gözlemlerimize göre ekim tarihinin erken tarihlere çekilmesinin riskli bir iş olduğu, Mart ayında havaların iyi gittiği ekstrem yıllarda, bu tarihte yapılacak ekimlerde, erkenci çeşitlerden daha iyi verim alınabileceği söylenebilir. Ancak, üreticilere yapılacak tavsiyelerde, hava koşullarının uygun gitmediği yıllarda, erken dönemde yapılan ekimlerde, beklenen verimlerde düşüşler olabileceği göz ardı edilmemelidir. Diğer bir ifadeyle, bitkilerde verim, genetik potansiyellerinin yanında çevre ve yetiştirme tekniklerine bağlı olarak da değişiklik göstermektedir (Ülger ve Becker, 1989; Precheur ve ark., 2006). Fide döneminde soğuğa toleranslı çeşitlerin ıslah edilerek, Mart ayı başlarında ekilmesi ve bu yolla ekim tarihinin, fidelerin soğuk havalardan zarar görmeyecek kadar geriye çekilmesi halinde güvenilir ve rizikosu az mısır yetiştiriciliği yapılabilecektir. Ya da bu tip erken ekimlerde, sera, örtü altı ya da fide şaşırtma usulü yetiştiriciliğin devreye sokulması gerekecektir. Tabii bununda ekonomik analizinin iyi yapılması zorunludur. Farklı yetişme sürelerine sahip çeşitler ve ekim zamanlarına bağlı uzun hasat aralığı taze koçan olarak tüketime sunulan şeker mısırında marketler için pazarlamada süreklilik sağlamaktadır. Ülkemizde, mısır 3

1.GİRİŞ üretilen bölgelerin çoğunda hasattan sonra ürün nemli olduğundan mısır kurutma tesislerine gereksinim vardır. Şeker mısırında ise, tanelerin kuruması beklenmeden süt olum döneminde hasat edildiğinden kurutma işlemine gerek kalmamaktadır. Söz konusu bölgelerde, şeker mısırı iyi bir alternatif olma potansiyeline sahiptir. Bu bağlamda, şeker mısırı üretiminin arttırılması için bölgelere uygun, yüksek verimli şeker mısır çeşitlerinin adaptasyon kabiliyetlerinin ve ekim zamanlarının belirlenmesi ve araştırma sonuçlarının uygulamaya aktarılması büyük önem arz etmektedir. Bu çalışmada; Diyarbakır koşullarında beş şeker mısırı çeşidinde farklı ekim zamanlarının taze tane ve koçan verimi ile diğer bazı özelliklere etkisinin belirlenmesi amaçlanmaktadır. Elde edilecek sonuçlara göre; bölgeye uygun olan çeşit ve en uygun ekim zamanı üreticilerimize önerilecektir. 4

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Şeker mısırı süt olum döneminde hasat edildiğinde diğer mısır tiplerinden daha fazla şeker içermektedir. Tatlı olma özelliği nişasta geninin resesif mutantlarından ileri gelmektedir (Tracy, 1994; Kleinhenz, 2001). Şeker oranı üzerinde etkili olduğu belirtilen iki gen su ve sh 2 olarak adlandırılmaktadır. Genellikle su tipindeki çeşitlerin süt olum dönemindeki suda çözünür kuru madde içerikleri 11-12 Brix dolayındadır (Beckingham, 2007). Süt olum döneminden sonra su tipi mısırlarda şeker hızla fitoglikojen ve nişastaya dönüşmektedir. Bu nedenle, su tipi mısırların yerini şeker oranı daha yüksek se ve sh 2 tipi çeşitler almaktadır (Kleinhenz, 2001). Se ve sh 2 tipi şeker mısırları su tipi şeker mısırlarına göre sırasıyla % 25-50 ve % 50-100 oranında fazla şeker içermektedirler (Orzolek ve ark., 2000). Se ve sh 2 tipli mısırlarda süt olum döneminde yapılan hasattan sonra şekerin nişastaya dönüşümü daha yavaş olmaktadır (Kleinhenz, 2001). Sh 2 tiplerinin tatlılığını koruma özellikleri yüksek olmasına karşın, taneleri küçük ve buruşuk yapıdadır. Sh 2 çeşitlerinde şeker seviyesi genellikle 14-22 Brix arasında değişmektedir (Beckingham, 2007). Ülkemizde Jubilee ve Merit gibi su genine sahip normal şeker içerikli çeşitler ile populasyon ya da kompozit niteliğindeki çeşitlerin ekimi yapılmaktadır (Sencar ve ark.,1992; Cesurer ve Ülger, 1997a; Sencar ve ark.,1999; Turgut ve Balcı, 2001; Öktem ve Öktem, 2006). Ülkemizde değişik şeker mısırı çeşitlerinin farklı bölgelerde ana ürün veya ikinci ürün koşullarında denendiği çalışmalarda; çeşitlerin yıllara ve çevrelere göre taze koçan verimlerinin dekara 650-2200 kg arasında, hasıl verimlerinin ise dekara 1400-3500 kg arasında değişim göstediği bildirilmiştir (Koçak ve Köycü, 1994; Öktem ve Öktem, 1999; Sencar ve ark., 1999; Gençtan ve Uçkesen, 2001). Şeker mısırı tüketicileri tane rengi ve şeker oranına önem vermektedirler. Genellikle; sarı renkli çeşitler tercih edilmektedir (Lerner and Dana, 2007). Şeker içeriğinin tahmininde kolay ölçülebildiği için suda çözünür kuru madde miktarının refraktometre ile Brix olarak tayini yöntemi kullanılmaktadır (Eşiyok ve 5

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR ark., 2004). Brix ölçümü; toplam şeker miktarı hakkında kaba ve genel bir bilgi vermektedir. Hiller ve ark. (1975), ABD de yürüttükleri bir çalışmada,fanfare, Rapid Pak ve Stylepak çeşitlerini 20 gün aralıklarla 3 ekim zamanında denediklerini, birinci ve ikinci koçanların verimlerinin ve olgunlaşma periyotlarının çeşitler arasında önemli farklılıklar gösterdiğini, ekim zamanı ve sıcaklık toplamının bu özellikleri etkilediğini açıklamışlardır. Domenech and Manguel- Crespo (1977), Porto Riko da yürüttükleri bir çalışmada, 10 farklı şeker mısır çeşidini 1 er aylık aralıklarla ektiklerini, erkenci çeşidin ekimden 68-75 gün sonra, geçci çeşidin ise 80-96 gün sonra hasat edilebildiğini, çeşitlerde ortalama pazarlanabilir koçan sayısının 12.128 koçan/ha ile 34.069 koçan/ha (Ekim ve Mart ayı ekimleri) arasında değiştiğini, en yüksek koçan sayısının 39.425 koçan/ha değeri ile Hawaii 68 çeşidinden elde edildiğini bildirmişlerdir. Manguel-Crespo (1977), Porto Riko da yürüttükleri bir çalışmada, Mart, Haziran, Eylül ve Aralık aylarında ekim yaparak 4 şeker mısır çeşidini denediğini, en yüksek pazarlanabilir verimin 38060, 29304, 45245 ve 49289 koçan/ha ile Mart, Haziran, Eylül ve Aralık ekimlerinden elde ettiğini, en yüksek verimin USDA 34, PR 50 ve Hawaiian Hybrid çeşitlerinin Eylül ayı ekimlerinden sırasıyla 31 774, 36468 ve 33570 koçan/ha olarak elde ettiğini bildirmiştir. Yaklich (1978), ABD de yürüttüğü bir çalışmada, sekiz şeker mısır çeşidini erken, yetersiz ve optimum ekim zamanında denediğini, tarla çıkışı ve ekim zamanları arasında korelasyon bulunduğunu, laboratuar testleri yaparak tarla çıkışı ile yaşlanmanın hızlanması, çimlenme hızı, soğuk testi, tetrazolium boyama, iletkenlik testi, standart çimlenme ve kök uzunluğu arasında korelasyon saptadığını belirtmiştir. Chang ve ark. (1979), Tayvan da yürüttükleri bir çalışmada, iki ekim zamanında 4 şeker mısır çeşidini denediklerini, tanedeki toplam şeker içeriğinin tozlanmadan 22-30 gün sonra maksimum seviyeye arttığını, ikinci ekimde bu seviyeye ulaşıldığı, olgunlaşmaya kadar seviyenin azaldığı, 25 C de 1, 2, 3, 4, ve 5 6

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR gün depolandığında şeker içeriğinin % 12, 26, 39, 51 ve 60 oranında, 10 C de depolandığında % 2, 14, 22, 31 ve 45 oranında azaldığı bildirilmiştir. Chang ve ark. (1980), Tayvan da yürüttükleri bir çalışmada Tainan 14 ve Tainan 15 çeşitlerinin ekimlerinin 8 Eylülden 5 Şubat a kadar geciktirilmesi ile ekimden- püsküllenmeye ve püsküllenmeden-hasata kadar geçen sürenin arttığını, en yüksek şeker içeriği için gerekli gün sayısında geniş bir varyasyonun olduğunu, fakat bunun ekim zamanı ile ilişkili olmadığını belirtmişlerdir. Fujino (1980), Japonya da yürüttüğü çalışmada, 15 Mart, 15 Mayıs ve 21 Temmuz tarihlerinde 3 yıl boyunca ekim yaptığını, 88 mısır çeşidi ile cluster analizi yaparak, 12 grubun olgunlaşma tarihi bakımından benzer olduğunu saptadığını bildirmiştir. Ekimden hasada kadar olan periyodun ekimin gecikmesi ile azalma eğiliminde olduğunu, bu sürenin erkenci çeşitte 59-93 gün, geççi çeşitte 79-112 gün arasında değiştiğini, erkenci ve geççi çeşit arasındaki farklılığın ekimin gecikmesi ile birlikte azaldığını, geççi çeşitte tanenin daha büyük olduğunu ve koçan ağırlığı yönünden benzer olduklarını, erken olgunlaşan çeşidin erken ekiminde koçanlarının ticari kullanım için çok küçük olduğunu, çeşitler arasında koçan uzunluğu, koçan çapı, tane büyüklüğü ve sıradaki tane sayısı yönünden farklılıklar belirlediğini açıklamıştır. Nakahodo ve Manrique (1980), Peru da yürüttükleri bir çalışmada, Sekiz adet şeker mısır ıslah hattı ve onlardan geliştirilen 25 adet tek melezi yaz ve kış ekimi yaparak koçan verimi, koçan boyu, pazarlanabilir koçanların oranı ve çeşitli verim komponentleri yönünden kıyasladıklarını, BU82-1 hattının yüksek verimli olduğunu, genelde daha iyi verimin kış ekiminden elde edildiğini belirtmişlerdir. Story ve ark.( 1983), ABD de yürüttükleri bir çalışmada, Silver Queen şeker mısır çeşidinin Bonanza ve Jubilee çeşitlerinden önemli derecede daha az koçan kurdu yoğunluğu göstrediğini, verimin insektisit uygulamalarından önemli derecede etkilenmediğini, Bonanza çeşidinin bütün ekim zamanlarında diğer çeşitlerden daha yüksek verim verdiğini bildirmişlerdir. White (1984), ABD de yürüttükleri bir çalışmada, Florida Staysweet ve Summer Sweet 7200 çeşitlerini 16 ve 30 Mart ile 13 Nisan da ektiğini, 12.70, 17.78, 22.86 ve 27.94 cm aralıklarla sıra üzerindeki bitkiler arasında boşluk bırakıldığını, 7

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR verim, koçan büyüklüğü ve koçan dolum şeklinin değerlendirildiğini, her iki çeşidinde geciken ekimlerde verimlerinin arttığını, en yüksek koçan sayısının 12.70 cm aralığından elde edildiğini, koçan ağırlığı ve uzunluğunun daha geniş aralıklarda arttığını, bitkiler arasındaki aralığın genişlemesinin koçan olgunluğunda 1 ile 3 gün arasında farklılığa yol açtığını bildirmiştir. Granberry ve McLaurin (1986), ABD de yürüttükleri çalışmada, 1984 yılında 29 çeşidi 16 Mart ve 19 Nisan da ektiklerini, ilk ekimde en erkenci çeşit olan Horizon un 70 günde optimum olgunluğa Florida Stay Sweet çeşidinin 94 gün içerisinde bu olgunluğa ulaştığını, ikinci ekimde Horizon un 56 günde, Florida Stay Sweet in 78 günde ortalama olgunluğa ulaştığını, 5 haftalık geciken ekimin ortalama olgunluk süresini 14-16 gün kısalttığını bildirmişlerdir. Bar-Zur ve ark. (1990), ABD de yürüttükleri bir çalışmada, yeni geliştirilen NY717, NY856 ve NY863 hibrit şeker mısır çeşitlerini yoğun kültürel koşullar altında Jubilee ve Napier çeşitlerinin pazarlanabilir verimi ile kıyasladıklarını, bu çeşitlerin tanelerinde iki kat daha fazla şeker içerdiklerini NY856 ve NY863 çeşitlerinin silindirik koçan şekline sahip olduklarını ve koçanlarının tamamen dolu olduğunu, tane yoğunluklarının Jubilee ye benzediğini, NY717 çeşidinin ise bodur büyüme gösterdiğini ve yatmaya dayanıklı olduğunu, uzun silindirik koçana sahip fakat geç dönem ekimlerinde tane dolumunun zayıf olduğunu saptadığını belirtmiştir. Olsen ve ark. (1990), Avustralya da yürüttükleri bir çalışmada, altı şeker mısır çeşidinin kış ortası, erken ve geç ilkbaharda ekim yapılarak kıyaslandığını, verimin Temmuz, Eylül ve Kasım ekimlerinde sırasıyla, 9.30, 7.99 ve 7.62 ton/ha olduğunu, en yüksek verimin Sucro (9.1-13.7 ton/ha), en düşük verimin Honey Sweet (2.9-5.4 ton/ha) çeşidinden elde edildiğini, hastalık şiddetinin kış ortası ekiminde düşük olduğu, kabuğu soyulmuş ortalama koçan ağırlığının mevsim sonundaki ekimlerde azaldığı, koçan uzunluğu ve kullanılabilir uzunluk oranının ekim zamanı ile çok az değiştiğini bildirmişlerdir. Wilson ve Trawatha (1991), ABD de yürüttükleri bir çalışmada, şeker mısır çeşidi Florida Staysweet çeşidini 1987-1988 yıllarında, Nisan, Mayıs ve Haziran aylarında ekim yaparak, püsküllenmeden 22-90 gün sonra hasat ettiklerini, 1987 8

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR yılında geç ekimde yaprakların don zararından dolayı ölüme gittiğini, ekimlerin Mayıs ortasına kadar geciktirilmesinin 1987 yılında çıkış oranını % 50 oranında azalttığını, ekimin Haziran ortalarına kadar geciktirilmesi ile çıkış oranının 1987 yılında % 30, 1988 yılında ise % 40 oranında azaldığını açıklamışlardır. Sarı ve Abak. (1997), GAP Bölgesinde 1995-1996 yılları arasında yürüttükleri araştırmada, Jubille, Merit, Golden Beauty ve lochief çeşitlerini kullanarak 15 gün aralıklarla 4 ekim zamanını denediklerini, şeker mısır üretimi için en uygun ekim zamanının Nisan ayının ortalarından Mayıs ayının ilk haftasının sonuna kadar olduğu, Nisan ekiminin koçan verimi ve kalitesi için tercih edilebileceğini bildirmişlerdir. Waligora (1997), Polonya da 1993-1995 yılları arasında yaptığı çalışmada, Gama, Candle, Lumidor şeker mısır çeşitlerini kullandığını, ekimlerin Nisan ayının son 10 gününde ve bu tarihten 15 ile 30 gün sonra tekrar yapıldığını, geciken ekimlerin bitkide koçan sayısı, koçan uzunluğu ve sürgün sayısını azalttığını, fakat bu etkilerin iklim koşullarının etkisinden daha az önemli bulunduğunu bildirmiştir. Sezer (1999), Çarşamba Ovasında ana ürün olarak yetiştirilebilecek şeker mısır çeşitlerinde taze koçan verimi ve verim öğelerini belirlemek amacıyla yapılan çalışmada, yaş koçan verimi yönünden çeşitler arasında çok önemli (p<0.01) seviyede farklılık belirlemiş olup, özellikle vejetasyon periyodu uzun olan çeşitlerin erkencilere kıyasla daha yüksek verim sağladığını bildirmiştir. Sencar ve ark. (1999), şeker misirinda (Zea mays L. saccharata Sturt.) koltuk almanin verim ve bazi özelliklere etkisi araştırmasında Tokat bölgesinde, birinci ürün tarımı için tüketici açısından en iyi koçan özelliklerine sahip Jübilee çeşidini önerdikleri bildirilmektedir. Sencar ve ark. (1999), ekim zamanının gecikmesine paralel olarak dekara koçan veriminin azaldığını saptadıklarını bildirmektedirler. Anıl ve Sezer. (2003), Çarşamba ovasında yürüttükleri çalışmada, 10 Mayısta (bir yerden başka bir yere ekim, transplantation), 10, 20 ve 30 Mayıs tarihlerinde direk ekim yaptıklarını, taze koçan verimi, verim kriterleri ve şeker mısır çeşitlerinin kalitesini belirlediklerini, çeşitler arasında bitki boyu, ilk koçan yüksekliği, koçan uzunluğu, koçan çapı, tane sayısı, tek koçan ağırlığı yönünden önemli farklılıkların 9

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR görüldüğünü, Taste çeşidinin Fortune çeşidinden daha yüksek değerler gösterdiğini, her parseldeki koçan sayısı, koçan verimi ve tek koçan ağırlığının 10 Mayıs ekiminde, kuru madde miktarının ise 20 ve 30 Mayıs ekimlerinde en yüksek değerlere ulaştığını bildirmişlerdir. Bozokalfa ve ark. (2004), Ege Bölgesi koşullarında ana ve ikinci ürün bazı hibrit şeker mısırı (Zea mays L. saccharata) çeşitlerinin verim kalite ve bitki özelliklerinin belirlenmesi araştırmasında, Ege Bölgesi koşullarında ilkbahar ve sonbahar dönemi için yetiştirilen şeker mısır çeşitlerinin bitki ve koçan özelliklerinin belirlendiği çalışmada, her iki yetiştirme dönemi için verim ve kalite özellikleri bakımından genel olarak çeşitler arasında istatistiki farklılıklar olduğu bildirilmiştir. Çeşitler genel olarak değerlendirildiğinde, İlkbahar döneminde en yüksek verim 1610 kg/da ve 1594 kg/da ile ACX 232 ve Multi 610 çeşitlerinden elde edilmiştir. Sonbahar döneminde ise verim değerleri daha düşük elde edilmiş, en yüksek verim 1102 kg/da ile Multi 610 çeşidinden elde edilmiştir. En yüksek suda çözünür kuru madde değerinin her iki dönemde Merit F1 çeşidinden elde edildiği bildirilmiştir. Eşiyok ve ark. (2004), in bildirdiğine göre, Şeker mısırda yetiştirilecek çeşitlerin belirlenmesinde uniform olgunlaşma gösteren, kardeşlenmeyen, iri koçanlı, sarı taneli, şeker içeriği yüksek, hastalık ve zararlılara dayanıklı ve yüksek verimli çeşitler tercih edilmektedir (Thomson ve Kelly., 1957). Menemen koşullarında en yüksek koçan ağırlığının 21370 kg/ha ve 20180 kg/ha ile GH 2547 ve ACX 232 şeker mısır çeşitlerinden elde edildiği bildirilmiştir. Kwabiah (2004), 2001-2003 yılları arasında Kanada da yürüttüğü çalışmada plastik malçlama ve ekim zamanının (1, 15 ve 29 Mayıs) etkisini araştırdığını, ekimden olgunlaşmaya kadar geçen gün sayısı, toplam pazarlanabilir verim ve ekonomik net geliri belirlediğini, ekim zamanının bu parametreler üzerinde önemli etkisinin bulunduğunu, yıl etkisinin önemli olmadığını, malçlamanın toplam pazarlanabilir verim hariç diğer incelenen özelikler yönünden çeşitler arasında farlılıklara yol açtığını belirtmiştir. Tuncay ve ark. (2005), in bildirdiğine göre, Ana ürün ve ikinci ürün olarak yetiştirilecek tatlı mısırlarda erken ekimlerde dekara veya bitki başına koçan sayısı artarken (Cal ve Obendorf, 1972; Kırtok, 1998; Sarı ve Abak, 1997), bitki boyu 10

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR (Akman ve Sencar, 1991; Aldrich ve ark., 1982; Park ve ark., 1987; Sencar ve ark., 1997) ve koçan boyu (Aldrich ve ark., 1982; Park ve ark., 1987; Sencar ve ark., 1997) azalmaktadır. Geç ekimlerde ise olgunlaşma süresinin kısaldığı bildirilmektedir (Turgut, 2000). Eşiyok ve Bozokalfa (2005), ekim ve dikim zamanlarinin tatli misirda (Zea mays L.var. saccharata) verim ve koçanin bazi agronomik karakterleri üzerine etkisi araştirmasinda yetiştirme zamanı ve yetiştirme tekniklerinin mısır çeşitlerinin bazı agronomik özellikleri üzerine etkisi önemli bulunmuştur. Yetiştirme döneminin kavuzlu ve kavuzsuz koçan ağırlığı, koçan çapı, verim, SÇKM üzerine etkisi istatistiki olarak önemli bulunmuştur. Yetiştirme tekniğinin ise kavuzlu ve kavuzsuz koçan ağırlığı, koçan çapı, verim, SÇKM, etüvde kuru madde ve kroma (renk canlılığı ve matlığı) değerleri üzerine önemli etkisinin bulunduğu bildirilmiştir. Öktem ve Öktem (2006), Bazı şeker mısırı (Zea mays L. saccharata Sturt) genotiplerinin, harran ovası koşullarında verim karakteristiklerinin belirlenmesi amacıyla yaptıkları araştırmada, incelenen özellikler bakımından çeşitler arasında önemli farklılıklar olduğu bildirilmiştir. İki yılın ortalama sonuçlarına göre; taze koçan verimi 838.5 (Secerac) ile 1637 kg/da (Vega) arasında, tek koçan ağırlığı 182.0 g (Jubilee) ile 251 g (Vega), koçan uzunluğu 17.2 cm (Secerac) ile 23.3 cm (Lincoln), koçan çapı 37.8 mm (Jubilee) ile 47.4 mm (Martha), koçanda tane sayısı 531 (Secerac) ile 749 adet/koçan (GH-2547), bitki boyu 168 cm (Secerac) ile 206 cm (GH-2547), ilk koçan yüksekliği 56.3 cm (Merit) ile 70.1 cm (GH-2547), sap çapı ise 19.3 mm (Merit) ile 24.5 mm (Martha) arasında değiştiği bildirilmiştir. Öktem ve Öktem (2003), Güneydoğu Anadolu bölgesinde en uygun ekim zamanını belirlemek amacıyla Şanlıurfa da 2000 ve 2001 yıllarında çalışmada; 25 Nisan, 10 Mayıs, 25 Mayıs, 10 Haziran, 25 Haziran, 10 Temmuz, 25 Temmuz, 10 Ağustos ekim zamanları ele alınmıştır. Ekim zamanları arasında her iki deneme yılında da taze koçan verimi, tepe püskülü çıkarma süresi, koçan çapı, koçanda tane sayısı, taze tek koçan ağırlığı ve koçan kavuz oranı bakımından istatistiki önemde (**P < 0.01) farklılıklar belirlenmiştir. En yüksek taze koçan verimi 2000 ve 2001 deneme yıllarında (1775 ve 1723 kg/da) 25 Temmuz; en düşük değerler ise (182 ve 155 kg/da) 25 Nisan ekim zamanında belirlenmiştir. Taze koçan verimi her iki 11

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR deneme yılında da erken ekim zamanlarında (25 Nisan-25 Haziran) düşük bulunmuştur. Araştırma sonuçları; Şeker mısır için en uygun ekim zamanının Şanlıurfa ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde benzer iklim koşullarına sahip yerler için 25 Haziran ile 25 Temmuz arası olduğunu tespit etmişlerdir. Iglesias ve ark. (2005), İspanya da Mondial Gala elma çeşidinde yaptıkları çalışmada, a*/b* değeri ile antosiyanin içeriği arasında yüksek bir korelasyonun (0.52-0.58) olduğunu bildirmektedir. Öktem ve Öktem (2006) in bildirdiğine göre, (Sencar ve ark., 1992; Koçak ve Köycü, 1994; Cesurer ve Ülger, 1997a; Sencar ve ark., 1999). Çeşitler arasında taze koçan verimi yönünden farklılık olması, çeşitlerin farklı genotipik yapıya sahip olmaları ve çevre koşullarından farklı etkilenmelerinden kaynaklanmaktadır. Mohammadi ve Alıkhanı (2007), İran da, 4 farklı ekim zamanı (22 Mayıs, 10 Haziran, 1 Temmuz ve 21 Temmuz) ve 4 farklı bitki sıklığını (4500, 5500, 6500 ve 7500 bitki/da) denedikleri araştırmalarında, ekim zamanı ve bitki sıklığının yaprak ve sap ağırlığını (taze ve kuru ağırlık), yaprak alanı indeksini ve yaprak/sap oranını önemli derecede etkilediğini, koçanları alındıktan sonra koçansız toplam yeşil aksam veriminin yanında ayrıca ham protein ve mineral besin maddelerinin (P, Ca, Na, K ve Mg) belirlendiğini ve ekim zamanı ile bitki sıklığının bu özellikleri etkilediğini, en yüksek yeşil aksam veriminin 5000 kg/da ile 10 Haziran ekiminden elde edildiğini bildirmişlerdir. Iglesias ve ark. (2008), İspanya da sekiz adet Gala elma çeşitlerinde yaptıkları çalışmada, a*/b* değeri ile antosiyanin içeriği arasında yüksek bir korelasyonun (0.73-0.74) olduğunu bildirmektedir. Koca ve ark. (2008), Dilimleyerek,taneleyerek ve koçanlı dondurularak depolanmış şeker mısırda meydana gelen kalite değişimlerini belirlemek amacıyla yaptıkları çalışmada, 6 ay depolama sonunda, toplam şeker ve toplam karotenoid değerleri ile duyusal özellikler dikkate alındığında koçanlı şekilde dondurmanın en uygun işlem olduğunu tespit etmişlerdir. Mokhtarpour ve ark. (2008), İran da, 5 ekim zamanı (24 haziran, 9 Temmuz, 24 Temmuz, 18 Ağustos ve 23 Ağustos) ve 4 bitki yoğunluğu (4500, 5500, 6500 ve 7500 bitki/da) ile yaptıkları çalışmada, koçan uzunluğu, bitki boyu, tohum ağırlığı, 12

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR tane/koçan oranı ve hasat indeksinin yıl farklılığından etkilendiğini, maksimum koçan ağırlığının 1281 kg/da ile üçüncü yıldan elde edildiğini, maksimum verimin 4500-5500 bitki/da sıklığı ve yaz ekiminden elde edildiğini tespit etmişlerdir. Jordanov (2008), Bulgaristan da yürüttüğü çalışmada, farklı şeker mısır hibrit çeşitlerinde standart koçan ağırlığı ve verim değerinin genotiplere ve ekim zamanlarına göre değiştiğini, geciken ekim zamanının iklim koşullarından dolayı risk oluşturduğunu, bitkinin gelişme süresi boyunca risk faktörünün dikkate alınması gerektiğini belirtmiştir. Lushsinger ve Camilo (2008), Şili de yürüttükleri çalışmada, Jubilee, Bonanza ve GF-2757 şeker mısır çeşitlerini 12 Ekim, 5 Kasım, 15 Aralık ve 8 Ocak tarihlerinde ekim yaparak denediklerini, GF-2757 ve Bonanza çeşitlerinin 12 Ekim ve 5 Kasım ekimlerine uygun olduğunu, bitki boyu yönünden çeşitler arasında önemli farklılıkların bulunduğunu, bitkide koçan sayısı, birim alanda koçanlı bitki sayısının ekim zamanları yönünden farklılık gösterdiğini, çeşitler ve ekim zamanı arasındaki farklılıkların püskül çıkışı, koçan uzunluğu, koçan çapı, sapı, koçan ağırlığı yönünden önemli olduğunu bildirmişlerdir. Deng ve ark. (2009), Çin de, farklı ekim zamanlarının Jitian 6 ve Yuetian 3 şeker mısır çeşitlerinin büyüme ve gelişme faktörleri üzerine etkisini araştırdıklarını, ekim zamanının çeşitlerin büyüme ve gelişme faktörlerini önemli ölçüde etkilediğini, bitki boyu ve yaprak sayısının en az etkilenen, koçan boyunun ise en fazla değişkenlik gösteren özellik olduğunu bildirmektedirler. Garcia ve ark. (2009), Georgia da 2004-2006 yılları arasında 2 lokasyonda yürüttükleri çalışmada 3 adet şeker mısır çeşidini kullandıklarını, 2004 yılında 1 ekim zamanı, 2005 yılında 6 ekim zamanı ve 2006 yılında ise 4 ekim zamanını 2 farklı sulama rejimi altında çalıştıklarını, bitki büyüme değişkenlerinden yaprak alanı indeksi (LAI), bitki boyu ve toprak yüzeyindeki biyolojik ağırlığı çıkıştan püsküllenme başlangıcına kadar ölçtüklerini, en ılık ve en soğuk gelişme sezonunda çıkış gün sayısının 4 ile 12 gün arasında değiştiğini, üç şeker mısır genotipinin gelişiminin, yaprak alanı indeksi (LAI), bitki boyu ve biyolojik ağırlık ile birlikte sap, kın ve yaprakların ekim zamanlarından açık bir şekilde etkilendiğini, püskül çıkışı başlangıcında farklılığın % 5 düzeyinde önemli olduğunu, daha uzun gelişme 13

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR periyodu gösteren çeşitlerin daha yüksek kurumadde ürettiğini, ekim zamanı, genotipler, bitki komponentleri ve bunlar arasındaki interaksiyonların önemli olduğunu bildirmişlerdir. Mohammadi ve ark. (2009), İran da şeker mısırın ekonomik koçan verimi ve şeker içeriği üzerine ekim zamanı ve bitki sıklığının etkisini araştırdıklarını, verim ve verim komponentleri olarak koçan oluşumunu sağlayan bitkide koçan sayısı, koçan uzunluğu ve çapı, her koçandaki sıra ve sıradaki tane sayısının belirlendiğini, en yüksek taze koçan veriminin 3250 kg/da ile 10 Haziran ekimi ve 7500 bitki/da uygulamasından elde edildiğini, koçan veriminin aynı zamanda bitki sıklığından da etkilendiğini, toplam şeker ve sakarozun (6.96 ve 4.97) değeri ile bu uygulamadan elde edildiğini, 10 Haziran ekiminde yaklaşık 2800 kg/da taze koçan verimine ulaşıldığını bildirmektedirler. Khan ve ark. (2009), Pakistan da 2007 yılında yürüttükleri ekim zamanı çalışmasında 25 Nisan, 25 Mayıs, 16 Haziran, 26 Temmuz ve 18 Ağustos tarihlerinde Mingora, Mansehra, Swabi, Parachinar ve Azam yerel şeker mısır çeşitlerini kullandıklarını, bütün parametrelerin ekim zamanı, çeşit ve ekim zamanı x çeşit interaksiyonundan etkilendiğini, % 50 püsküllenme gün sayısının ekim zamanının gecikmesi ile azaldığını, Swabi çeşidinin maksimum 1729 kg/da olan biyolojik verime 25 Nisan ekiminde ulaştığını, minimum verimin Parachinar çeşidinin 18 Ağustos ekiminden elde edildiğini bildirmişlerdir. Çalışmada Azam çeşidinin maksimum taze tane veriminin 409 kg /da, hasat indeksinin % 27.21 olduğu ve 26 Temmuz ekiminde bu değerlere ulaşıldığı, 62 kg/da olan minimum taze tane veriminin ve 7.16% hasat indeksinin Parachinar ve Mingora çeşitlerinin 18 Agustos ekiminden elde edildiği bildirilmektedir. Vijay ve ark. (2009), Hindistan da 4 ekim zamanı (7 Haziran, 21 Haziran, 7 Temmuz ve 21 Temmuz) çalışmasında maksimum yaprak alanı (44 cm 2 ) ile en yüksek bitki boyu değerinin (127.10 cm) 21 Temmuz ekiminden elde edildiğini, 21 Temmuz ve 7 Haziran ekimlerinin bitki ağırlığı yönünden benzer değerler gösterdiğini (127.20 ve 127.96 g/bitki), 21 Haziran ekiminde minimum 76.78 gün, 7 Temmuz ekiminde maksimum 82.67 günde koçan olgunluğuna ulaşıldığı, koçan ve 14

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR yeşil yem veriminin 21 Temmuz ekiminde (1089 ve 2021 kg/da) en yüksek değerlere ulaştığı bildirilmiştir. Panahi ve ark. (2010), İran da 2007-2008 yıllarında yürüttükleri çalışmalarında, iki ekim zamanı (5 Mayıs ve 20 Mayıs) ile 9 hibrit şeker mısır çeşidini denediklerini, verim ve verim komponentleri üzerine ekim zamanlarının önemli bir etkisinin bulunmadığını, çeşitler arasında verim ve verim komponentleri yönünden önemli farklılıkların izlendiğini, en yüksek tane veriminin 1537 kg/da ile Harvest Gold çeşidinden elde edildiğini bildirmektedirler. Znidarcic ve ark. (2008), Slovenya da yürüttükleri çalışmada, en yüksek koçan ağırlığının Tasty Sweet Trophy F1 çeşidinden elde edildiğini, birim alanda koçan sayısının koçan ağırlığı ile negatif yönde yakın korelasyon gösterdiğini, toprak tipinden kaynaklanan farklılığın çözülebilir şeker bileşimi yönünden önemli bir etkisinin olmadığını, çeşitler arasında şeker içeriği yönünden önemli farklılıklar belirlediklerini bildirmişlerdir. İdikut ve ark. (2005), 1997-1998 yıllarında Kahramanmaraş koşullarında, iki şeker mısır çeşidi (Merit ve Jubilee) üç farklı ekim zamanı (15 Mart, 30 Mart ve 15 Nisan) ve yetiştirme tekniği (Normal Ekim, Plastik Tünel ve Fide Usulü) kullanılarak yürüttükleri çalışmada, çeşitlerin ekim zamanlarına (15 Mart, 30 Mart ve 15 Nisan) göre olgunlaşma süreleri 90 110 gün arasında değiştiğini, fide usulü yetiştirme tekniği erkenciliği sağladığını, fide usulü ve plastik tünel yetiştirme tekniğinde, taze koçan ve hasıl verimi normal ekime göre önemli derecede yüksek ve ekim zamanlarının hasıl verimine etkisinin önemsiz olduğunu tespit etmişlerdir 15

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR. 16

3.MATERYAL VE METOD 3. MATERYAL VE METOD 3.1 Materyal 3.1.1.Deneme Yeri ve Yılı Araştırma, Diyarbakır da Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü deneme alanında, 2010 yılında yürütülmüştür. Deneme yeri, Dicle nehri kenarında taban arazide olup, denizden yüksekliği 500-700 metre civarında ve 37 o 55 kuzey enlem ile 40 o 12 doğu boylamındadır. 3.1.2.Deneme Yerinin İklim ve Toprak Özellikleri 3.1.2.1.İklim Özellikleri Denemenin yürütüldüğü Diyarbakır ilinde, yazları sıcak ve kurak, kışları ise nispeten soğuk ve yağışlı bir iklim görülmektedir. Diyarbakır ilinde araştırmanın yürütüldüğü 2010 üretim sezonunda kaydedilen bazı iklim değerleri Çizelge 3.1 de verilmiştir. Çizelge 3.1. Diyarbakır İlinde 2010 yılında Kaydedilen Ortalama Sıcaklık ( C), Maksimum Sıcaklık ( C), Toplam Yağış (mm), Ortalama Nisbi Nem (%) Değerleri ve Bunlara Ait Uzun Yıllar Ortalamaları (1949-2010) AYLAR Aylık Ort. Sıc. ( 0 C) Uzun Yıllar Ort. Sıc. ( 0 C) Aylık Mak. Sıc. ( 0 C) Uzun Yıllar Mak. Sıc.( 0 C) Ort. Nisbi Nem (%) Uzun Yıl. Ort. Nisbi Nem (%) Aylık Ort. Yağış (mm) Uzun Yıl.Ort. Yağış (mm) Nisan 14.2 13.8 22.0 20.5 60.4 63.0 22.4 70.5 Mayıs 20.4 19.2 28.1 27.0 49.3 56.0 31.6 42.1 Haziran 27.2 26.0 35.8 33.7 29.1 31.0 11.2 6.9 Temmuz 32.3 31.0 40.3 38.1 19.6 27.0 0 0.6 Ağostos 32.0 30.3 40.3 38.0 17.5 28.0 0 0.4 Eylül 27.0 24.8 35.5 33.9 27.4 32.0 0.4 2.7 Ekim 18.1 17.1 31.0 33.4 56.0 48.0 63.0 31.1 Kasım 11.1 96.0 24.0 15.1 41.1 67.5 0.0 54.1 Kaynak; Diyarbakır Meteoroloji Bölge Müdürlüğü Verileri. 17

3.MATERYAL VE METOD Ortalama olarak yıllık toplam yağış miktarı 491 mm olup, bunun genellikle büyük bir kısmı kış aylarında ve erken ilkbaharda yağmaktadır. Uzun yıllar alınan meteorolojik verilere göre ilk donlar Ekim ayı sonunda, son donlar ise Nisan ayı sonunda görülmektedir. Ortalama nispi nem % 54 olup, aylık nispi nem ortalamaları Temmuz ve Ağustos aylarında % 20 lere kadar düşmektedir. Aralık ve Ocak aylarında ise % 77 civarında olmaktadır. Araştırmanın yürütüldüğü yıllara ait iklim verileri uzun yıllar ile karşılaştırıldığında 2010 üretim sezonunda bütün aylara ait yağış miktarı ve ortalama nisbi nem değerleri uzun yılların altında görülmekte, ortalama sıcaklık yönünden kıyaslama yapıldığında, 2010 yılı ortalama sıcaklık değerlerinin tüm aylarda uzun yılların üzerinde değerler aldığı Çizelge 3.1 de görülmektedir. Araştırmanın yürütüldüğü yıla ait günlük minimum, maksimum ve ortalama sıcaklık verileri ile ekim zamanlarının ortalama tepe püskülü çıkarma sürelerinin işaretlenmesi, Şekil 3.1 de ve günlük minimum, maksimum ve ortalama nispi nem verileri ile ekim zamanlarının ortalama tepe püskülü çıkarma sürelerinin işaretlenmesi, Şekil 3.2 de görülmektedir. Şekil 3.1. 2010 Yılına Ait Günlük Minimum, Maksimum Ve Ortalama Sıcaklık Verileri ( C) İle Ekim Zamanlarının (EZ) Ortalama Tepe Püskülü Çıkarma Süreleri (gün) ( Kaynak; Diyarbakır Meteoroloji Bölge Müdürlüğü) 18

3.MATERYAL VE METOD Şekil 3.2. 2010 Yılına Ait Günlük Minimum, Maksimum Ve Ortalama Nispi Nem Verileri (%) İle Ekim Zamanlarının (EZ) Ortalama Tepe Püskülü Çıkarma Süreleri (gün) ( kaynak; Diyarbakır Meteoroloji Bölge Müdürlüğü). 3.1.2.2. Toprak Özellikleri Denemenin kurulduğu Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü deneme alanının toprakları kırmızı-kahverengi olup, büyük toprak grubunun hakim olduğu Siirt-Diyarbakır-Şanlıurfa yayı üzerinde bulunmaktadır. Bu topraklar düz ve düze yakın eğimlerde derin ve orta derin ABC profilli zonal topraklar olup, bunların organik madde ve fosfor kapsamları ise yüksektir. Bu alanların tuzluluk ve alkalilik problemleri yoktur. Toprak profilleri boyunca (0-150 cm) içerdikleri yüksek orandaki kil (% 49-67) nedeniyle kışları genişleyip şişmekte, yazları ise büzülerek derin çatlaklar oluşturmakta, yüzeyden 80-90 cm derinliklere inen çatlaklar meydana gelmektedir. Deneme alanının ekim öncesi toprak analiz sonuçları Çizelge 3.2 de verilmiştir. 19