Çok Paydaşlı Sağlık Sorumluluğunu Geliştirme Programı 2013-2023 Sağlığın Korunması ve Geliştirilmesine Çok Paydaşlı Yaklaşım YAŞAM ALANLARININ GELİŞTİRİLMESİ ANKARA, 2014
Çok Paydaşlı Sağlık Sorumluluğunu Geliştirme Programı 2013-2023 Sağlığın Korunması ve Geliştirilmesine Çok Paydaşlı Yaklaşım YAŞAM ALANLARININ GELİŞTİRİLMESİ Ankara, 2014
Bakanlık Yayın No: 982 ISBN: 978-975-590-531-0 1. Baskı Ankara 2014 Bu yayın, T. C. Sağlık Bakanlığı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu (Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı) tarafından hazırlanmış ve bastırılmıştır. Her türlü yayın hakkı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu na aittir. Kaynak gösterilmeden kısmen dahi olsa alıntı yapılamaz, çoğaltılamaz ve yayımlanamaz. Alıntı yapıldığında Kitabın adı, T. C. Sağlık Bakanlığı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu, Yayın No, basıldığı il ve yayımlandığı tarih belirtilmelidir. Ücretsizdir. Parayla satılamaz. Baskı: Anıl Matbaacılık Ltd. Şti. Özveren Sokak No:13/A Kızılay / ANKARA Tel: 0 312 229 37 41-42 2
BAŞ EDİTÖR Dr. Mehmet MÜEZZİNOĞLU Sağlık Bakanı KOORDİNATÖR EDİTÖR Prof. Dr. Eyüp GÜMÜŞ Müsteşar EDİTÖRLER Prof. Dr. Seçil ÖZKAN Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Başkanı Yrd. Doç. Dr. Talat BAHÇEBAŞI Düzce Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Prof. Dr. Süleyman GÖRPELİOĞLU Dışkapı Yıldırım Beyazıt Eğitim ve Araştırma Hastanesi Prof. Dr. Murat TOPBAŞ Karadeniz Teknik Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Dr. Seraceddin ÇOM Temel Sağlık Hizmetleri Eski Genel Müdürü Yrd. Doç. Dr. Hasan IRMAK Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Başkan Yardımcısı Dr. Hüseyin İLTER Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanı Uzm. Dr. Derya ÇAMUR Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı 3
PROGRAM KOORDİNATÖRLERİ Yrd. Doç. Dr. Talat BAHÇEBAŞI Düzce Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Prof. Dr. Süleyman GÖRPELİOĞLU Dışkapı Yıldırım Beyazıt Eğitim ve Araştırma Hastanesi Prof. Dr. Murat TOPBAŞ Karadeniz Teknik Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Yrd. Doç. Dr. Hasan IRMAK Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Başkan Yardımcısı Dr. Hüseyin İLTER Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanı Uzm. Dr. Derya ÇAMUR Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı SAĞLIK BAKANLIĞI PROGRAM YÜRÜTME EKİBİ Yrd. Doç. Dr. Hasan IRMAK Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Başkan Yardımcısı Dr. Hüseyin İLTER Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanı Uzm. Dr. Derya ÇAMUR Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Dr. Sertaç POLAT Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Tütün ve Diğer Bağımlılık Yapıcı Maddelerle Mücadele Daire Başkanı Uzm. Dr. Seda USUBÜTÜN Sağlık Bakanlığı Dış İlişkiler ve Avrupa Birliği Genel Müdürlüğü Dr. Alican DİLAVER Ankara İl Sağlık Müdürlüğü Dr. Tacettin KAKİLLİOĞLU Ankara İl Sağlık Müdürlüğü 4
Dr. Hüseyin DEMİREL Bursa Şevket Yılmaz Eğitim ve Araştırma Hastanesi Dr. Orhan Koray ARBERK Eskişehir Halk Sağlığı Müdürlüğü Dr. Rıfat PAMUK Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Dr. Caner HOYLADI Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Dr. Emel ÖZDEMİR ŞAHİN Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı ÇST. Yeliz KURT Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Yük. Gıda Müh. E. Ceylan KANTARCI Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Kim. Z. Gökçen AYDIN Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Yük. Çev. Müh. Hatice Sena ERGÜN Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Çev. Müh. Erol BIÇKICI Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Onur ÖZEN Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Nazan AKBİYİK Ankara Halk Sağlığı Müdürlüğü PROJE DOKÜMANTASYON PROGRAMI YAZILIM VE TASARIMI Dr. Levent ALKAN Düzce Halk Sağlığı Müdürlüğü Murat GÜRSEL Düzce Halk Sağlığı Müdürlüğü 5
KALKINMA BAKANLIĞI PROGRAM YÜRÜTME EKİBİ Yılmaz TUNA Sosyal Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürü Fatih TÜRKMEN Sağlık ve Sosyal Güvenlik Dairesi Başkanı Nihan FİLA Planlama Uzmanı DÜZCE ÜNİVERSİTESİ PROGRAM YÜRÜTME EKİBİ Prof. Dr. Funda SİVRİKAYA ŞERİFOĞLU Rektör Prof. Dr. Nigar ÇAKAR Rektör Yardımcısı Yrd. Doç. Dr. Talat BAHÇEBAŞI Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı TEŞEKKÜR Programın planlanması ve geliştirilmesi sürecinde her türlü desteği vermiş olan Sağlık Eski Bakanı Prof. Dr. Recep AKDAĞ ile Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Eski Başkanları Doç. Dr. Mustafa AKSOY ve Doç. Dr. Turan BUZGAN a teşekkür ederiz. 6
BÖLÜM EDİTÖRLERİ Doç. Dr. Nuray YEŞİLDAL ÇELEBİLER Düzce Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Doç. Dr. Tacettin İNANDI Mustafa Kemal Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Prof. Dr. Cihad DÜNDAR Ondokuzmayıs Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Prof. Dr. Faruk YORULMAZ Trakya Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Prof. Dr. Günay SAKA Dicle Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Doç. Dr. Neşet HİKMET Özyeğin Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Prof. Dr. Muhsin AKBABA Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Yrd. Doç. Dr. Talat BAHÇEBAŞI Düzce Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı YAYIN KOMİSYONU Yrd. Doç. Dr. Hasan IRMAK Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Başkan Yardımcısı Doç. Dr. Nazan YARDIM Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Obesite, Diyabet ve metabolik Hastalıklar Daire Başkanı Dr. Kanuni KEKLİK Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Toplum Sağlığı Hizmetleri Daire Başkanı Dr. Mustafa Bahadır SUCAKLI Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Erken Uyarı-Cevap ve Saha Epidemiyolojisi Daire Başkanı TÜRKÇE YAYINA HAZIRLAMA Öğr. Gör. Nazlı YILDIZ Hacettepe Üniversitesi Ankara Devlet Konservatuvarı, Türk Dili ve Edebiyatı 7
Türkiye Halk Sağlığı Kurumu 8
Sağlıklı Yaşam Alanlarının Sağlanması Önsöz İnsana dair her alanda ve her işte, birey ve toplum sağlığını ilgilendiren bir unsur vardır. Bir binanın eşik yüksekliğinden, taşıt ve işyerlerinden çevreye salınan gazlara; gıda ürünlerinden, okul servislerinin niteliğine; çalışma ortamından,rekreasyon alanlarına kadar hayata dair herayrıntının insan sağlığı üzerine olumlu veya olumsuz etkisi bulunmaktadır. Sağlığa etkisi olan tüm unsurların bütüncül ve çok sektörlü yaklaşımla yeniden ele alınması günümüz toplumlarının öncelikli ilgi ve çalışma alanı haline gelmiştir. Son yıllarda koruyucu sağlık hizmetlerinin yaygınlaştırılması, bulaşıcı hastalıklarla mücadele edilmesi, ihtiyaç duyulan insan kaynaklarının geliştirilmesi, sağlık tesislerinin kurulması ve işletilmesi konularında Sağlık Bakanlığı nın planlama, uygulama ve denetim işlevlerinde önemli ilerlemeler kaydedildi. Sağlıkta dönüşüm programı çerçevesinde sağlığa erişim ve hizmet kalitesinde kayda değer iyileşmeler oldu. Bu kapsamda başta aile hekimliği, anne ve çocuk sağlığı, koruyucu sağlık hizmetleri, bulaşıcı hastalıklarla mücadele, hasta hakları, hastane ve hasta yatak sayısı,kurumsal yapılanma veinsan kaynakları olmak üzere pek çok alanda reform niteliğinde gelişmeler sağlandı. Sağlık alanında gelinen noktadan daha ileriye istikrar ve kararlılıkla yürümek, elde edilen başarı ve kazanımları sürdürmek için bilimin ışığında, birey ve toplum sağlığına etki eden tüm faktörleri göz önünde tutan adımlar atmaya devam etmeliyiz. Bu amaçla geliştirdiğimiz Çok Paydaşlı Sağlık Sorumluluğunu Geliştirme Programı ile sağlık alanında sunulan hizmetleri ülkenin altyapısı, sağlık sistemi ve toplumun gelişme özelliklerini dikkate alarak diğer sektörlerdeki paydaşlarla birlikte yeniden tanımlamayı; insan sağlığına olumsuz olarak etki eden faktörlerin iyileştirilmesi için ihtiyaç duyulan yöntem ve materyalleri sektörel kapsayıcılık içinde belirlemeyi; bu alandaki yetki ve sorumlulukları ortaya koymayı amaçladık. Yalnızca Sağlık Bakanlığı değil ülkemiz için sağlık alanında topyekûn kalkınma hamlesi olarak değerlendirilebilecek olan bu çalışmanın, sağlıklı, mutlu ve refah içerisinde yaşayacak bir toplumun temel kilometre taşlarından biri olacağını düşünüyorum. Programın en kısa sürede ve başarıyla uygulanacağına inanıyor; programı kurgulayan, detaylı çalışmalarla uygulanabilir hale getiren ve katkı sağlayan herkese teşekkür ediyorum. Dr. Mehmet MÜEZZİNOĞLU Sağlık Bakanı 9
Türkiye Halk Sağlığı Kurumu 10
Sağlıklı Yaşam Alanlarının Sağlanması 2003 yılından itibaren uygulamaya başlanılan Sağlıkta Dönüşüm Programı ile sağlık hizmetlerinin etkili, verimli ve hakkaniyete uygun şekilde organize edilmesi ve sunulması amaçlanmaktadır. Sağlıkta Dönüşüm Programıyla aile hekimliği, anne ve çocuk sağlığı, hastane ve hasta yatak sayıları, sağlık personeli, koruyucu sağlık, kurumsal yapılanma, bulaşıcı hastalıklarla mücadele ve hasta hakları olmak üzere pek çok alanda reform niteliğinde gelişmeler sağlanmıştır. Temel sağlık göstergelerinde çok kısa sürede önemli iyileşmeler kaydedilmiş, bebek ve anne ölüm hızları düşürülmüş ve doğumda beklenen yaşam süresi yükselmiştir. Elde edilen kazanımların korunması ve ileriye götürülmesi de en az bu süreç kadar zorlu olup bir o kadar kararlılık ve istikrar gerektirmektedir. Birey ve toplum sağlığı ile ilgili sorumluluklar yalnızca Sağlık Bakanlığı nın görev alanıyla sınırlı kalamayacak kadar geniş ve kapsamlıdır. Sağlığın geliştirilmesi ve toplum sağlığının ileri düzeye taşınabilesi için diğer tüm sektörlerin görev ve sorumluluklarının da net şekilde tanımlanması gerekmektedir. Dünya Sağlık Örgütü nün benimsediği temel sağlık hizmetlerine genel yaklaşım modelinde sağlığın tüm sektörlere entegrasyonu ve tüm sektörler ile ortak politikalar için işbirliği modelleri geliştirilmesi esas alınmaktadır. Eylül 2011 de Bakü de toplanan DSÖ Avrupa Bölgesi Toplantısında 2020 Sağlık Hedefleri olarak belirlenen 6 stratejik amaçtan biri, sağlık yönetişiminin iyileştirilmesi, tüm sektörlerdeki kilit aktörler ve karar vericilerin sağlık alanındaki sorumluluklarının ve sağlığın geliştirilmesinde potansiyel rollerinin farkında olmalarının sağlanmasıdır. Bakanlığımızın 2013-2017 Stratejik Planı nda yer alan önemli hedeflerden biri, sağlığı tüm politikaların merkezine alarak sağlığın sosyal belirleyicileri konusunda etkili eylemlerde bulunmaktır. Bu hedefe yönelik stratejiler ise çok sektörlü işbirliği kapsamında sağlığın sosyal belirleyicilerini etkileyen ve sağlıkta hakkaniyeti gözeten politika ve programlar yapmak ve yüksek öncelikli alanlarda sektörler arası işbirliğini güçlendirmek olarak belirlenmiştir. Uygulama aşaması 2014 yılından itibaren başlayacak olan Çok Paydaşlı Sağlık Sorumluluğunu Geliştirme Programı bu amaç ve hedefler doğrultusunda geliştirilmiştir. İlk aşaması olan koruyucu sağlık ve sağlığın geliştirilmesi hizmetlerine yönelik program geliştirilmesinde Sağlık Bakanlığı liderliğinde bilimsel olarak 33 üniversite ile uygulama birimleri olan tüm kamu kurum ve kuruluşları ile işbirliği yapılmıştır. Bu aşamada 12 bileşen altında 43 hedef çalışılmış ve bu çalışmalar sonucunda değişik branşlardan 235 akademisyen, 138 Sağlık Bakanlığı uzman çalışanı ve diğer paydaşlardan da konusunda uzman 386 kişinin katkısı ile Çok Paydaşlı Sağlık Sorumluğunu Geliştirme Programı Bölüm 1: Sağlığın Korunması ve Geliştirilmesine Çok Paydaşlı Yaklaşım hazırlanmıştır. Koruyucu sağlık ve sağlığın geliştirilmesi hizmetlerine yönelik program çalışmalarının tamamlanmasının ardından sağlık hizmeti sunumundaki bütüncüllük dikkate alınarak tedavi ve rehabilite edici sağlık hizmetlerine yönelik başlatılan çalışmalar halen devam etmektedir. Program ile ülkenin alt yapısı, sağlık sistemi ve toplumun gelişme özelliklerini dikkate alarak koruyucu ve temel sağlık hizmetlerinin diğer sektörlerdeki paydaşlar ile yeniden tanımlanması, sağlık hizmetlerinin durumunun ve ihtiyaçlarının sektörel kapsayıcılık içinde belirlenmesi, paydaşların sağlık hizmetlerinin sunumundaki görev tanımlarının, yetki ve sorumluluklarının tanımlanması, iş akışlarının, kaynaklarının belirlenmesi, sunulan sağlık hizmetlerinin performans ölçütlerinin, bu ölçütlerin izleme değerlendirmesini yapacak paydaşların ve yaptırım yetkisi olan paydaşların belirlemesi hedeflenmektedir. Türkiye Büyük Millet Meclisi nde kabul edilen 2014-2018 Onuncu Kalkınma Planı nda yer bulan Bireylerin bedenen ve ruhen tam bir iyilik halinde olması için koruyucu sağlık hizmetleri, gerek bireye gerekse sosyal, biyolojik ve fiziki çevreye yönelik çok sektörlü bir yaklaşımla geliştirilecektir ifadesi ile geliştirilen programın bir devlet politikası haline getirilmesi konusunda önemli bir adım atılmıştır. Hem günümüze hem de geleceğe yönelik önemli katkılar sağlayacağına inandığım bu programın hazırlanmasında emeği geçen herkese teşekkür eder programın başarı ile uygulanmasını dilerim. Prof. Dr. Eyüp GÜMÜŞ Müsteşar 11
Yrd. Doç. Dr. Talat BAHÇEBAŞI Program Koordinatörü Düzce Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı (20 Haziran 1962-25 Ağustos 2013) Bu programı hayal eden, bilimsel altyapısını oluşturan, tarafları ikna ederek çalışmaları başlatan, tüm süreç boyunca büyük bir özveri, azim, heves ve üretkenlikle çalışan, her bir adım ilerlemede gözlerinde ışıltılar oluşan, halk sağlığı alanında hem bir akademisyen, hem de bir saha çalışanı olan Dr. Talat Bahçebaşı yı sevgi, saygı, özlem ve minnetle anıyoruz. 12
BİLEŞEN 5 Yaşam Alanlarının Geliştirilmesi HEDEF 5.1. Sağlıklı Yaşam Alanlarının Sağlanması HEDEF 5.2. Okul Sağlığı HEDEF 5.3. Umuma Açık Yerlerin İyileştirilmesi HEDEF 5.4. Sosyal Alanların Geliştirilmesi HEDEF 5.5. Sağlık Tesisleri Yönetiminin Geliştirilmesi HEDEF 5.6. Turizm Sağlığının Geliştirilmesi HEDEF 5.7. Mezarlıkların Düzenlenmesi 13
14
İÇİNDEKİLER HEDEF 5.1. Sağlıklı Yaşam Alanlarının Sağlanması... 17 HEDEF 5.2. Okul Sağlığı... 85 HEDEF 5.3. Umuma Açık Yerlerin İyileştirilmesi... 153 HEDEF 5.4. Sosyal Alanların Geliştirilmesi... 203 HEDEF 5.5. Sağlık Tesisleri Yönetiminin Geliştirilmesi... 269 HEDEF 5.6. Turizm Sağlığının Geliştirilmesi... 321 HEDEF 5.7. Mezarlıkların Düzenlenmesi... 379 15
16
HEDEF 5.1. Sağlıklı Yaşam Alanlarının Sağlanması
Türkiye Halk Sağlığı Kurumu BÖLÜM EDİTÖRLERİ Doç. Dr. Nuray YEŞİLDAL ÇELEBİLER Yrd. Doç. Dr. Talat BAHÇEBAŞI Düzce Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Düzce Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı BÖLÜM YAZARLARI** Tuba AYDIN Murat ÇAVUŞ Işık DEMİRÖZ Nuran DEMLİ Hasan DİKMEN Burcu DOĞAN Gamze PARLAYAN NARİN Esin ÖZDEMİR Tonguç ÖZDEMİR Emre ÖZDEN Ercan ÖZGAN Kadir SÖNMEZ Münir Devriş TAMKOÇ Timsal TEKER Bilgi YÜCEL Başbakanlık Toplu Konut İdaresi Başkanlığı, Mimar Gazi Üniversitesi Teknoloji Fakültesi, Arş. Gör. Türkiye Atom Enerjisi Kurumu, Mühendis Ankara Büyükşehir Belediyesi Türkiye Atom Enerjisi Kurumu, Mühendis Bayındırlık ve İskan Bakanlığı*, Şehir Plancısı Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Peyzaj Yük. Mimarı İçişleri Bakanlığı Mahalli İdareler Genel Müdürlüğü Türkiye Atom Enerjisi Kurumu, Mühendis Ankara Büyükşehir Belediyesi Düzce Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi, Doç. Dr. Bayındırlık ve İskan Bakanlığı*, Şehir Plancısı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı, Tıbbi Teknolog Ankara Büyükşehir Belediyesi Türkiye Atom Enerjisi Kurumu, Mühendis * Bakanlık yeniden yapılanma süreci öncesi katılım sağlamıştır. **Soyadına göre alfabetik olarak sıralanmıştır. 18
Sağlıklı Yaşam Alanlarının Sağlanması SAĞLIKLI YAŞAM ALANLARININ SAĞLANMASI A. YÖNETİCİ ÖZETİ Ülkemizde milyonlarca insan sağlık koşullarına uygun olmayan konutlarda yaşamaktadır. Kentsel alandaki en önemli konut sağlığı sorunlarından biri gecekondulardır. Gelişmekte olan ülkelerin ortak sorunu olan gecekondulaşma yetersiz alt yapı ve olumsuz konut koşullarını birlikte getirmekte, özellikle sanitasyon eksikliği, yeterli su kaynaklarının olmaması, atık uzaklaştırma, alt yapı yetersizlikleri, sağlık bakım hizmetlerinden yararlanamama ve ulaşılabilir bir sağlık hizmetinin bulunmaması, eğitim koşullarının yetersizliği en önemli sorunları oluşturmaktadır. Sağlıklı bir konut insanın, fizyolojik, sosyal ve ruhsal ihtiyaçlarını karşılayabilmeli, güvenli olmalı ve kazalara karşı korunmalı olmalıdır. İnsanın kendisini sağlıklı, rahat ve huzurlu hissettiği, komşularıyla barış içinde yaşadığı bir ortam olmalıdır. Konut, fiziksel, sosyal ve ruhsal önemli sağlık sorunlarının kaynağı olabilir. Devletin konut politikasında sağlıklı konut yapımının desteklenmesi için mevcut konut stoğunun sağlıklı konut açısından tespit edilmesi, Türkiye Sağlıklı Konut Enstitüsü nün kurulması, imar planlarında konut alanlarının belirlenmesinde ve konutun projelendirilmesi ile yapım sürecinde insan sağlığını etkileyen faktörlerin dikkate alınmasını sağlamak, peyzaj projelerinin zorunlu hale getirilmesi, konutların bölgesel ve kültürel/yöresel faktörlere göre yapılmasını sağlamak, konutlara doğa şartlarına uygun (güneşlenme, hava sirkülasyonu gibi..) kriterleri dikkate alacak şekilde yer seçilmesi gerekmektedir. Konut içinde sağlıklı ortam oluşturabilmek amacıyla; ev kazalarına neden olabilecek faktörlerin tespit edilmesi için çalışmalar yapmak, konut içi hava kalitesini olumsuz etkileyen risklerin azaltılmasını sağlayacak önlemler almak, vektörlerin konut içine girişini engellemek ve var olan vektörlerin kontrol altına alınmasını sağlamak, insan sağlığına zararlı kimyasal maddelerin (temizlik, boya, sprey vb.) kontrollü kullanılmasını sağlamak, rutubetli alanların oluşmasını engelleyecek tedbirlerin alınması gerekmektedir. Konut dışı alanlarda insan sağlığını etkileyecek risklerin azaltılmasını sağlamak için konutların baz istasyonları ve yüksek gerilim hatlarına uzaklığının insan sağlığını olumsuz etkilemeyecek şekilde belirlenmesi, atık su ve kanalizasyon sistemlerinin ve konut çöp toplama alanlarının insan ve çevre sağlığını etkilemeyecek şekilde tasarlanması bacalardan kaynaklanan karbonmonoksit zehirlenmelerini engellemek gerekmektedir. Konut sektöründe yer alan tüm paydaşların sağlıklı konut hakkında bilinçlendirilmesi için mesleki eğitim, hizmet içi eğitim (kurumlar içerisinde verilen sertifika programları, kurslar, eğitimler vb.), lisans düzeyinde eğitim, halk eğitimi, özellikle yerel yönetimlerce toplumu bilinçlendirici faaliyetler yapılmasına ihtiyaç vardır. Bu projenin gerçekleşmesi sonucunda toplumun toplum sağlığı korunacak, yaşam kalitesi yükseltilecek ve sağlıksız konut nedenli sağlık sorunlarıyla ilgili sağlık harcamaları azaltılacaktır. Bu amaçla öncelikli olarak 2013 Yatırım Planı kapsamında bağımsız bir Türkiye Sağlıklı Konut Enstitüsü kurulmalıdır. 19
Türkiye Halk Sağlığı Kurumu B. GİRİŞ KONUT SAĞLIĞI Yaşam alanı, canlının yaşamını sürdürebilmek için muhtaç olduğu alan olarak tanımlanmaktadır. Barınak ; en temel insan gereksinimlerinden birisidir ve bina ya da konut ( mesken ) olarak adlandırılabilmektedir.3194 sayılı İmar Kanununda, bina, kendi başına kullanılabilen, üstü örtülü ve insanların içine girebilecekleri ve insanların oturma, çalışma, eğlenme veya dinlenmelerine veya ibadet etmelerine yarayan, hayvanların ve eşyaların korunmasına yarayan yapılar olarak tanımlanmaktadır(1). Ev, apartman gibi kalıcı olarak ve özel amaçla yapılmış; insan barınaklarına konut denmektedir. Konutlar, yaşam alanları adı altında yer almakta ve insan sağlığı üzerinde önemli etkileri bulunmaktadır. Konut yapılacak yerin seçiminden başlayıp, çizilecek proje, inşaat aşamasında kullanılan malzeme, iç ortam hava kalitesi, konut çevresini de içeren bir çok faktör insan sağlığını olumsuz etkileyebilmektedir. Sağlık; bedensel, ruhsal ve sosyal bakımlardan tam bir iyilik hali olarak tanımlanmaktadır. Sağlıklı bir konut insanın fizyolojik, sosyal ve ruhsal ihtiyaçlarını karşılayabilmeli, güvenli olmalı ve kazalara karşı korunmalı olmalıdır. Konut fiziksel, sosyal ve ruhsal önemli sağlık sorunlarının kaynağı olabilir. Konutların sağlık alt yapısını sağlayan su ve atık uzaklaştırma sistemlerinin yanı sıra yapı teknolojisinin de sağlıkla yakından bağlantısı vardır. Dünyada milyonlarca insan sağlık koşullarına uygun olmayan konutlarda yaşamaktadır. Ülkemizde kentsel alandaki en önemli konut sağlığı sorunlarından biri gecekondulardır. Gelişmekte olan ülkelerin ortak sorunu olan gecekondulaşma yetersiz alt yapı ve olumsuz konut koşullarını birlikte getirir. Özellikle sanitasyon eksikliği, yeterli su kaynaklarının olmaması, atık uzaklaştırma, alt yapı yetersizlikleri, sağlık bakım hizmetlerinden yararlanamama ve ulaşılabilir bir sağlık hizmetinin bulunmaması, eğitim koşullarının yetersizliği en önemli sorunları oluşturmaktadır. TOKİ ülkemizde 2003 yılında gerçekleştirilen yasal düzenlemeler çerçevesinde, kentsel dönüşüm projelerinde de faaliyet göstermek üzere yetkilendirilmiştir fakat 2012 yılından itibaren Çevre ve Şehircilik Bakanlığı nın yetkisi altındadır. Toplu Konut İdaresi Kaynaklarının Kullanım Şekline İlişkin Yönetmelik kapsamında, TOKİ gecekondu bölgelerinin dönüştürülmesi ve iyileştirilmesi amacıyla finansman sağlama yı da yönetim kaynaklarının kullanılacağı alanlar arasına katmıştır. TOKİ 2003 ten bu yana belediyelerle işbirliği içinde yaşam alanları planlamaya ve çağdaş kentleşmeye yönelik kapsamlı bir politika izlemektedir. Belediyeler ile işbirliğine gidilerek kentsel yenileme projeleri başlatılmıştır (2). 20
Sağlıklı Yaşam Alanlarının Sağlanması Türkiye deki konutların çoğunluğunun, asgari sağlık koşullarına sahip olmayan konutlar olduğu, nüfusun yaklaşık yarısının sağlıksız konutta yaşadığı, birçok insanın ise bir konutunun bulunmadığı söylenebilir (3). TÜİK in verilerine göre Türkiye deki konutların %17.5 inin tuvaletinin, %6.2 sinin banyosunun, %4.9 unun mutfağının konut içinde yer almadığı görülmektedir (3). Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması na (TNSA-2008) göre hanelerin %20 sinde yatak odası başına 3 ve daha fazla kişi düştüğü bildirilmektedir (4). Bir konutun sağlık standardının düşüklüğünü belirlemekte olan temel özellikler şöyle sıralanabilir: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. Su kaynağı kontamine ise, Su kaynağı ev dışında ise, Tuvalet ortak ya da konutun dışında ise, Oda başına nüfus 1.5 kişinin üzerinde ise, Yatak odasında aşırı kalabalık söz konusu ise, Kişi başına uyuma alanı 3.7 m2den az ise, İki ayrı çıkış kapısı yoksa, Odaların dörtte üçünde ısıtma olanağı yoksa, Elektrik yoksa, Penceresiz oda varsa, Bina ileri derecede harap ise, Konut yapım bölgesi, sanayi bölgelerine yakın yerleşimli, aşırı trafik ve gürültüye sahip ise ek sağlık sorunları ortaya çıkmaktadır(5). Bu çalışmada konut sağlığı, konut dışı alan, konut yapım aşaması, konut içi ve eğitim olmak üzere dört ana başlık altında incelenmiştir. Böylelikle halk sağlığı açısından evin sağlıklı ve güvenli olmasının yanı sıra ekosistemin hava ve su kalitesi, inşaat, yenileme ve döşeme, mobilya seçimi, temizleme ve ev bakımı, havalandırma, aydınlatma, enerji etkinliği ve diğer konularda bütüncül bir yaklaşımla hedefler belirlenmiş ve uygulama stratejileri geliştirilmiştir. 21
Türkiye Halk Sağlığı Kurumu C. DURUM ANALİZİ 22
Sağlıklı Yaşam Alanlarının Sağlanması KONUT Bina: Kendi başına kullanılabilen, üstü örtülü ve insanların içine girebilecekleri ve insanların oturma, çalışma, eğlenme veya dinlenmelerine veya ibadet etmelerine yarayan, hayvanların ve eşyaların korunmasına yarayan yapılardır. (3194 sayılı İmar Kanunu) (1) Konut: Ev, apartman gibi sürekli ve özel amaçla yapılmış olup; insanların barındıkları yerlerdir. Konutların Yapısal Sınıflandırılması: Betonarme Konutlar, Ahşap Konutlar, Çelik Konutlar, Toprak Konutlar, Karma Konutlar. - Planlama; 3194 sayılı İmar Kanunu ve ilgili Yönetmeliklerine göre ilgili idareler nazım ve uygulama imar planlarını yapar veya yaptırır ve uygularlar. İmar planında, imar planına esas jeolojik etütler, bitki örtüsü, topografik yapı, iklim koşulları, afet riskleri, sosyo ekonomik yapı gibi faktörler göz önüne alınarak yerleşim alanları belirlenir. Plan Yapımına Ait Esaslara Dair Yönetmeliğe uygun olarak planlar hazırlanır. Yapılar, 3194 sayılı İmar Kanunu ve ilgili yönetmeliklerinde (Planlı Alanlar Tip İmar Yönetmeliği, Sığınak Yönetmeliği, Otopark Yönetmeliği vb.) ve imar planlarında yer alan yapılaşma esaslarına uygun olarak inşa edilir. Plansız alanlarda; Plansız Alanlar Tip İmar Yönetmeliğine göre uygulama yapılmaktadır. -Projelendirme; Planlı Alanlar Tip İmar Yönetmeliğinin 57. Maddesine göre Yapı Ruhsatına esas olarak aşağıda yer alan projeler hazırlanır. Mimari (Mimar) Peyzaj (Peyzaj Mimarı) Statik (inşaat mühendisi); Zemin Etüdü Raporu-(inşaat, jeoloji ve jeofizik mühendisi) Elektrik (Elektrik Mühendisi) Mekanik (Makine Mühendisi) Isıtma, soğutma ve havalandırma Doğalgaz projesi Yalıtım (ısı, nem, su ve ses...) 23
Türkiye Halk Sağlığı Kurumu - Yapı Malzemeleri Yapı Malzemelerinin Sınıflandırılması 1. Taşıyıcı ürünler Mekanik özellikleri yüksek olan ürünler. (taş, tuğla, çelik, ahşap, beton vb..) Yapıda yük taşıyan bölümlerde (taşıyıcı duvar, kolon, kiriş, döşeme, temel vb) kullanılır. 2. Koruyucu ürünler Yapıyı iç ve dış etkenlerden (ısı, ses, su, nem, toz vb.) koruyan yalıtım ürünleridir. (polistren, cam yünü, bitüm vb.) 3. Kaplama ürünleri Yapı elemanlarının yüzeylerinde kullanılan ve işlevler doğrultusunda farklı görevler üstlenen bitiş ürünleridir (boya, ahşap, parke, seramik vb)(6). - Yapı Ruhsatı Yapı ruhsatı, 3194 sayılı İmar Kanunu ve ilgili yönetmeliklerine göre belediye ve mücavir alan sınırları içerisinde belediyeler, dışarısında ise il özel idareleri tarafından verilir. Köy ve mezraların yerleşik alanlarında köy nüfusuna kayıtlı ve köyde sürekli oturanların yaptıracakları konut, hayvancılık veya tarımsal amaçlı yapılar için yapı ruhsatı ve yapı kullanma izni aranmamaktadır. Ancak, yapının fen ve sağlık kurallarına uygun olması ve il özel idaresinin görüşünün alınmasından sonra muhtarlıktan izin alınması gerekmektedir. Yapı ruhsatı almak için belediye veya il özel idarelerine yapı sahipleri veya kanuni vekillerince dilekçe ile müracaat edilir. Dilekçeye sadece tapu (istisnai hallerde tapu senedi yerine geçecek belge), mimari proje, statik proje, elektrik ve tesisat projeleri, resim ve hesapları, röperli veya yoksa ebatlı kroki eklenmesi gereklidir. Belediyeler veya İl Özel İdarelerince ruhsat ve ekleri incelenerek eksik ve yanlış bulunmuyorsa müracaat tarihinden itibaren en geç otuz gün içinde yapı ruhsatı verilir. - Yapı Denetimi 4708 sayılı Yapı Denetimi Hakkında Kanun ve uygulama yönetmeliklerine göre yapılır (7). - Yapı Kullanma İzni Yapı kullanma izni, 3194 sayılı İmar Kanunu ve ilgili yönetmeliklerine göre belediye ve mücavir alan sınırları içerisinde belediyeler, dışarısında ise il özel idareleri tarafından verilir. 24
Sağlıklı Yaşam Alanlarının Sağlanması Yapı tamamen bittiği takdirde tamamının, kısmen kullanılması mümkün kısımları tamamlandığı takdirde bu kısımlarının kullanılabilmesi için inşaat ruhsatını veren belediye, il özel idaresinden; 27 nci maddeye göre ruhsata tabi olmayan yapıların tamamen veya kısmen kullanılabilmesi için ise ilgili belediye ve il özel idaresinden izin alınması mecburidir. Mal sahibinin müracaatı üzerine, yapının ruhsat ve eklerine uygun olduğu ve kullanılmasında fenni olarak mahzur görülmediğinin tespiti gerekir. Köy ve mezraların yerleşik alanlarında köy nüfusuna kayıtlı ve köyde sürekli oturanların yaptıracakları konut, hayvancılık veya tarımsal amaçlı yapılar için yapı ruhsatı ve yapı kullanma izni aranmamaktadır. Ancak, yapının fen ve sağlık kurallarına uygun olması ve il özel idaresinin görüşünün alınmasından sonra muhtarlıktan izin alınması gerekmektedir. - Periyodik Denetim Mevcut uygulamada denetim yapılmamaktadır ancak denetim yapılmasını önermekteyiz. - Yaptırımlar (Cezalar) Ruhsatsız veya ruhsat ve eklerine aykırı olarak başlanan, imar mevzuatına aykırı olarak yapılan yapılara ilişkin 3194 sayılı İmar Kanunu nun 32. ve 42. madde hükümleri ilgili idareler tarafından uygulanmaktadır. - Yöresel Faktörler o Mağara, kayadan oyma yapılar gibi doğal oluşumlu yaşam alanları hakkında mevzuat ve stan- dart eksikliği, o Yapının inşaatında yöresel malzemelerin kullanılması, - Özürlüler Kentlerimiz sadece özürlüler için değil, tüm bireyler için de mekansal engelleri oldukça fazla barındırmaktadır. Tüm özürlü grupları ve herhangi bir nedenle hareket yetileri kalıcı veya geçici kısıtlı insanları da kapsamak üzere engelli terimini kullanarak, kentsel mekanlarımızın engellilerin de rahat dolaşımını içerecek biçimde, yaşanabilirlik düzeyinin yükseltilmesi, bu mekanların erişilebilir ve kullanışlı düzenlenmesi ile doğrudan ilgilidir. Bu nedenle toplumsal ve fiziksel çevrenin düzenlenmesi, planlama ve tasarım aşamasından itibaren, tüm engelliler dahil, bütün insanların kullanım ve erişebilirlik gereksinimlerini karşılayacak biçimde, erişilebilir ve kullanışlı olarak düzenlenmelidir. Fiziksel çevrenin düzenlenmesine ilişkin olarak engelsiz mekan tasarımı birbirini tamamlayan şu üç ortamda da, birbirini tamamlayacak biçimde, geçerlidir: 25
Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Kentsel mekanlar: Sokaklar, meydanlar, parklar vb. açık yeşil alanlar Bina mekanları: Bina içleri bunların birbirlerine geçiş alanı olan bahçe bina girişi vb. Bina ya bitişik çevre Engelsiz tasarımın tüm insanlar için her mekanda geçerli duruma getirilmesi çalışmaları sonunda evrensel tasarım adı altında belli ilkeler geliştirilmiştir. Evrensel tasarım ın yedi ilkesi: o o o o o o o Kullanımda eşdeğerlik, Kullanımda esneklik, Basitlik ve sezgilenebilirlik, Algılanabilir bilgilendirme, Hatanıntolere edilmesi, Fiziksel gücün az kullanımı, Yaklaşım ve kullanım ölçü ve mekanı olarak tanımlanır. Projelendirme aşamasında özürlülere uyumlu mekânlar tasarlanmalıdır.(8-14) - Ev Kazaları Evde, evin bölümlerinde veya evin çevresinde beklenmedik bir şekilde olan kişide geçici veya kalıcı olarak sakatlık veya ölüme yol açabilen sağlığı olumsuz etkileyen olaylardır. Evlerde genellikle görülen kazalar; düşme, yanma, zehirlenme, kesik, elektrik çarpmaları ve boğulmalardır. Ev kazalarında çocuklar, yaşlılar ve fiziksel, mental/sosyal özürlüler en önemli üç risk grubunu oluşturur. Ev kazaları özellikle çocuklar ve yaşlı insanlar için ölümlere yol açabilen önemli bir halk sağlığı sorunudur. Özellikle düşmeler her iki grup içerisinde hem hastalık yükü hem de ölüm riski açısından en sık görülen yaralanma türüdür. Çocuklar tehlikelerin bilincinde olmamaları, çevresel risklere daha duyarlı ve açık olmaları, bulma ve öğrenme konularında meraklı olmaları gibi nedenler dolayısıyla ev kazaları açısından yüksek riske sahiptir. Yaşlılar; bu yaş grubunda akut ve kronik hastalıkların sık görülmesi, fizyolojik değişiklikler, unutkanlık, erken yorulma vb. nedenlerle ev kazaları açısından yüksek riske sahip diğer bir gruptur. Yaşlılar en sık düşme, yanık ve zehirlenme tipindeki kazalardan etkilenmektedir. Ülkelere ve yaş gruplarına göre farklılıklar olsa da, tüm kazaların %25 i ev kazalarından oluşmaktadır. Avrupa da her yıl tıbbi bakım gerektiren 20 milyon ev kazası meydana gelmektedir. Bunların yaklaşık 2 milyonu hastaneye yatırılmakta ve yaklaşık 83.000 kişi ölmektedir. İngiltere de 1999 yılında tıbbi müdahale gerektiren 2.8 milyon 26