İNSANA DEĞİL İNŞAATA DAYALI KALKINMA POLİTİKASI Prof. Dr. Hasan Şimşek İstanbul Kültür Üniversitesi (www.hasansimsek.net) 15 Haziran 2014 Yurt dışındaki doktora eğitimim sırasında aldığım bir Eğitim Ekonomisi dersi bende gerçekten çok etki bırakmıştır. Bu olumlu etkilenme sonucunda eğitim ekonomisi konusunda birkaç tane daha ders almıştım. Eğitim Ekonomisi bana niçin ilginç gelmişti? Sosyal Bilimlerde insan davranışını ve insan ve toplumlara özgü muğlak süreçleri nicelleştirmek (sayısallaştırmak) kolay değildir. İlk aldığım eğitim ekonomisi dersi bu anlamda gözümü açmıştı. Gözümü açtığı gibi, ufkumu da açmıştı. Niçin eğitim alıyoruz? Eğitim alanlarla almayanlar arasındaki fark nedir? Özellikle Türkiye gibi bilgi ve becerilerin iş piyasası tarafından iyi ayrıştırılamadığı ülkelerde çevrenize baktığınızda zaman zaman bazı eğitim almamışların eğitim almışlardan daha iyi yaşadığına, daha iyi otomobillere bindiğine, çocuklarını pahalı özel okullarda okutabildiğine de tanık oluruz. Üniversite mezunlarının asgari ücretli iş edinmek için sıraya girmeleri, öte yandan eğitim düzeyi düşük bazı bireylerin siyasette, çalışma hayatında ekonomik ve toplumsal prestij anlamında daha iyi konumda olmaları halkın gözünde okulun toplumdaki işlevlerine gölge düşürebilir. Bu durum eğitim ve bireysel refah arasında halk arasında da yaygın olarak kabul gören olumlu ilişkiye gölge de düşürebilir. Zaten işin püf noktası da burada. Alınan eğitimin bireyin ve doğallıkla çevresinin gelecek yaşantısı üzerindeki etkisinin beklenenden (veya kitaplarda yazılandan) daha düşük olduğu durumlarda başka bazı şeylere dikkat edilmesi gereklidir. Ayrıştırıcı süreçlerden kasıt budur. O toplumda ekonomik ilişkilerin nasıl düzenlendiğine, ekonomik sistemin bilgi ve beceriyi ne kadar ayıklayabildiğine, ekonomik üretim süreci içindeki firma, kurum ve kuruluşların ne derece uzmanlaştıklarına bakmak gerekir. Düşük teknoloji yoğunluklu ekonomiler kas gücüne dayalı düşük becerili insan gücü gerektirdiğinden, bu gibi sistemlerde eğitim ve ileride elde edilebilecek yaşam kalitesi arasında ilişki beklenenin Page 1 of 8
altındadır. Bu tür ekonomiler ne iş olsa yapan türdeki düşük nitelikli insan gücüne dayalı ekonomilerdir. Biraz önce de değindiğim gibi, eğitim ekonomistleri eğitim süreçlerini nicelleştirme konusunda epeyce yol almış durumdalar. Örneğin, eğitim kademelerinde ilerlemenin uzun vadede bireye ve topluma getireceği refah düzeyini, yani ekonomik getiriyi hesaplayabiliyorlar. Eğitim ve ekonomik getiri denildiğinde iki tür getiriden söz ediyorlar. Getirinin bir türü eğitimin bireye kazandırdığı bireysel getiri ve topluma kazandırdığı toplumsal getiri. Her eğitim kademesi veya sürecinden birey ve toplum eşit yararlanmıyor. Örneğin, ilköğretim hem birey hem toplum açısından çok önemli ve bireysel ve toplumsal getirisi aynı anda çok yüksek. Daha önceki yazılarımın birinde dile getirdim. Tek başına ilkokul ve ortaokul öğrenimi bile bir bireyi yoksulluk sınırının üstüne çıkarmaya yetiyor. İlköğretimden toplum da çok kazanıyor. Temel bilgi ve becerilere sahip vatandaşlar elde ediyor. Oysa, örneğin, yüksek öğretimin bireye ekonomik geri dönüşü topluma ekonomik geri dönüşünden daha fazla. Yüksek öğretimin yaşam boyu süren bir olumlu etkisi söz konusu. Hatta bir bireyin aldığı yüksek öğretim bireyin çocuklarına ve yakın çevresine de olumlu olarak yansıyor. OECD 2012 yılında Yüksek Öğretimin Bireyler ve Ülkelere Getirisi Nedir başlığıyla kısa bir monograf yayınladı. Yayının girişinde şu özet bilgilere yer verilmiş: Ortalama olarak 25 OECD ülkesinde yüksek öğretim almış bir birey lise mezununa göre yaşamı boyunca erkekler dikkate alındığında 175,000 ABD Doları ve kadınlar dikkate alındığında 110,000 ABD Doları daha fazla kazanıyor. Eğitimin yüksek öğrenim görmüş bir bireye ekonomik katkısı lise eğitimi görmüş bir bireye oranla iki katı daha fazla. Yüksek öğrenim görmüş bir bireyin toplumuna ekonomik katkısı da epeyce yüksek. Üniversite eğitimi görmüş bir erkek yaşamı boyunca toplumuna 91,000 ABD Doları, bir kadın 55,000 ABD Doları ekonomik katkıda bulunuyor. Biraz önce ileri sürdüğümüz sav bu sayılarla da destekleniyor. Yüksek öğretimin bireye ekonomik katkısı topluma yaptığı ekonomik katkının bir hayli üstünde. Page 2 of 8
Aşağıda Şekil 1 de de görüldüğü gibi yüksek öğretim, Anadolu tabiriyle, bire on-on beş veren bir yatırımdır. Yüksek öğretimli bir Portekizli, lise mezunu bir Portekizli yle kıyaslandığında yaşam boyunca lise mezununa oranla 373,000 ABD Doları daha fazla kazanmaktadır. Aynı şekilde yüksek öğretimli bir Amerikalı lise mezunu bir Amerikalı yla karşılaştırıldığında 323,000 Dolar, bir İtalyan 311,000 Dolar, bir Macar 230,000 Dolar, bir Alman 147,000 Dolar daha fazla kazanmaktadır. OECD ortalaması 175,000 Dolardır. Bir Türk için bu oran 64,000 Dolardır ve OECD ülkeleri içinde yüksek öğretimin bireysel getirisi en düşük Türkiye de gerçekleşmektedir. Japonya, Kore, Kanada gibi yüksek öğretimde katkı payının yüksek olduğu ülkelerde yüksek öğretimin bireye maliyeti bir miktar daha düşük olurken, İsveç, Norveç, Danimarka, Belçika, Finlandiya gibi yüksek öğretimin tamamen kamu kaynaklarından finanse edildiği ülkelerde kişiye yüklenen maliyet neredeyse sıfırdır. Dolayısıyla, bu ülkelerde yüksek öğretimin bireylerin yatırımlarına oranla refahına katkısı çok daha yüksektir. Bu noktada şunu belirtelim. Yukarıda verilen rakamlar ortalama rakamlardır. Örneğin bazı yüksek öğretimli Portekizli ler, Amerikalılar, Türkler yukarıda belirtilen rakanların çok daha üzerinde de kazanıyorken, bazıları da bu rakamın çok altında kazanıyor olabilirler. Bu değişkenlik kişinin yüksek öğretim alanına, yetkinliklerine, bireyin çalıştığı sektörün insan kaynakları profiline göre değişiklik gösterebilir. Page 3 of 8
Şekil 1: Yüksek öğretimin bireye maliyeti ve faydası (2007 yılı için) (Renk kodları: Bizim açımızdan önemli olan sadece siyah renktir ve kişiye doğrudan maliyeti gösterir) (Yüksek öğretimin bireye getirisi en sağda okla Net present value in equivalent USD gösterilmiştir) Kaynak: http://www.oecd.org/edu/skills-beyondschool/education%20indicators%20in%20focus%206%20june%202012.pdf Eğitimin her kademesi gibi yüksek öğretim topluma da ciddi ekonomik yararlar sağlar. Bu ilişkiyi biz akıl yoluyla ve gözlemlerimizle tahmin edebiliriz, ancak eğitim ekonomistleri bunu sayılara dökerek bize açık seçik göstermektedirler. Bunun için Şekil 2 ye bakınız. Örneğin, yüksek öğretim almış bir Amerikalı yaşamı boyunca toplumuna yaklaşık olarak ortalama 194,000 Dolar, bir Alman 169,000 Dolar, bir Hollanda lı 95,000 Dolar, bir Avusturyalı 85,000 Dolar değerinde ekonomik yarar sağlamaktadır. Kamudan yüksek öğretime yapılan yatırımla yüksek öğretimin toplumsal getirisi karşılaştırıldığında, bazı ülkeler diğerlerine göre daha üstün durumdadır. Örneğin, Amerika da devlet yüksek Page 4 of 8
öğretimine her birey için kamu kaynaklarından yaklaşık 35,000 Dolar kaynak sağlarken, bunun karşılığında o bireyin toplumsal getirisi sonucunda 194,000 Dolar yarar sağlamaktadır. Getiriden maliyet çıkarıldığında Amerikan toplumu yüksek öğretim sisteminden birey başına net 160,000 Dolar ekonomik yarar sağlamaktadır. Bu da bire 5,5 bir getiri demektir. Yüksek öğretimin ekonomik getirilerinin yanı sıra diğer toplumsal, kültürel, siyasal ve teknolojik katkıları göz önüne alındığında, yüksek öğretim son derece karlı bir yatırım alanı olarak ortaya çıkmaktadır. Yüksek öğretim üzerinden elde edilen toplumsal ve ekonomik yarar Türkiye için 22,000 Dolar civarındadır. Türk yüksek öğretimine aktarılan kamu kaynaklarının grafikteki görünümü ülke olarak birey başına 22,000 Doların yarısının biraz altındadır. Yani, Türkiye de bir birim kamu kaynağından 2 birimden biraz fazla yarar elde etmekteyiz. Demek ki Türk yüksek öğretimi Amerikan, Alman, Belçika, Macaristan, Slovenya yüksek öğretimleriyle karşılaştırıldığında daha verimsiz işlemektedir. En azından bu rakamlara bakıldığında bile, fayda-maliyet açısından yüksek öğretimimizin ciddi bir reforma ihtiyacı olduğu görülmektedir. Page 5 of 8
Şekil 2: Yüksek öğretimin topluma maliyeti ve faydası (2007 yılı için) (Renk kodları: Kırmızı ABD Doları bazında toplumsal getiri; yeşil ABD Doları bazında toplumsal maliyet) Page 6 of 8
Bu rakamlara baktığımızda bir konuyu daha irdelemekte yarar var. Özellikle yüksek öğretimde beyin göçü özellikle gelişmekte olan ülkeler açısından çok ciddi bir sorundur. Örneğin, Türkiye den yüksek öğretim için ABD ye giden ve çeşitli gerekçelerle orada kalan ve yerleşen bireyler aracılığıyla ciddi oranda bir ötelenmiş ekonomik yarardan Türkiye vazgeçmektedir. Kendi ülkesinde, örneğin Türkiye de, yaşamı boyunca ortalama 65,000 Dolar bir gelir üstünlüğü sağlayabilecek birey ABD ye yerleştiğinde 194,000 Dolarlık bir potansiyel gelir üstünlüğü elde etmeye aday hale gelmektedir. Doğal olarak, bu durum çok cazip ve akıl çeldirici bir ödüldür. Toplumsal yarara gelindiğinde durum daha vahim bir hal almaktadır. Lisansüstü bir derece için, örneğin ABD ye giden bir Türk ün, o zamana kadar ki bütün eğitim maliyeti Türk halkının vergilerinden karşılanmıştır. Bu birey üniversite mezunu veya lisansüstü bir derece sahibi olarak ABD de istihdam edilmeye başlandığında Amerikan toplumu sıfır masrafla bu birey üzerinden yaklaşık olarak 194,000 Dolar yarar sağlamaya başlamaktadır. Dünyanın her tarafından parlak beyinler gelişmiş ülkelere akın ederken kendileriyle birlikte ciddi bir ekonomik değeri de birlikte götürmektedirler. Bu gerekçelerle, bugün dünyada en büyük eşitsizlik kaynaklarından birisi de beyin göçü olgusu etrafında şekillenmiştir. Emperyalizm gelişmekte olan ülkelerin sadece madenlerini ve doğal kaynaklarını kendi çıkarı için kullanmıyor. Bir ülkenin en değerli varlığı olan insan sermayesini de örtülü mekanizmalarla kendine transfer ediyor. Buna sadece beyin göçü demek yetmez, bir ülkenin insan sermayesini zaafa uğratması anlamında beyin göçürümü demek daha doğru olur. Ancak, şunu da kabul etmek gerekir. Emperyalizm bu sömürüyü başımıza silah dayayarak da yapmıyor. Herkes daha iyi koşullarda yaşamak ister. Yaptığı şeyi yaparak kendisi ve ailesi için daha iyi bir ekonomik gelecek kurmak ister. Dünyanın en büyük hava limanını inşa etmeye yeltenen bir ülkede bir yardımcı doçent ayda 1,300 ABD Doları, bir doçent ayda 1,500 ABD Doları kazanabiliyorsa, bana göre kalkınma önceliklerimizi ciddi biçimde sorgulamamız gerekli. Page 7 of 8
Bir zamanlar Barajlar Kralı bir başbakanımız vardı. 1960 ve 1970 lerde Güney Kore, Singapur, Tayvan insan sermayelerini geliştirmek için eğitimlerini stratejik alan olarak belirleyip büyük oranda eğitimlerine yatırım yaparken bizim Barajlar Kralı başbakanımız GAP la övünüp oy topluyordu. Güney Kore, Singapur bugün dünyanın gelişmiş sayılı ekonomileri oldular, oysa GAP hala tam anlamıyla bitmedi! Türkiye GAP yoluyla bir Güney Kore olamadı. 1960-1970 lerde Türkiye de GAP a yatırılan kaynaklar eğitime yatırılmış olsaydı o eğitilmiş insan sermayesi Türkiye ye 5 tane GAP daha inşa ederdi. Şimdi de benzer bir durum var. Galiba sorun şurada: Türkiye de sağ siyaset ekonomik kalkınmayı sadece havaalanı ve baraj inşa etmek olarak bellemiş. Bunun nedeni de çok belli: Meyveleri yirmi yıl sonra alınacak ve bütün ulusun topyekün geleceği yararına bir yatırım yerine, kısa vadede inşaatı gösterek oy toplama kurnazlığı. 13. yüzyılda Hacı Bektaşi Veli söylemiş: İlimden gidilmeyen yolun sonu karanlıktır! Türkiye de son altmış yılda karanlıktan bir türlü çıkamıyor. Hacı Bektaşi Veli bir şey daha söylemiş: Benim Kabe m insandır! 21. yüzyılda da insanı merkeze koymayan bir kalkınma politikasının başarılı olması mümkün değildir. Page 8 of 8