2. Fotoğraf Makinelerinin Sınıflandırılması Fotoğrafın icadından bu yana oldukça farklı yapı ve özelliklerde fotoğraf makineleri geliştirilmiştir. Bu nedenle de fotoğraf makinelerinin tümünü kapsayacak bir sınıflandırma yapmak zordur. Ancak film boyutu, bakaç (vizör) tipi, netlik yapma sistemi, kayıt ortamı gibi parametreler esas alınarak sınıflamalar yapılabilmektedir. Dijital fotoğraf makineleri geliştirildikten ve yaygınlaştıktan sonra, bu sınıflandırmaların bazılarının yetersiz kaldığını söylemek mümkündür. Örneğin film boyutunu esas alan sınıflandırma dijital fotoğraf makinelerini hiç kapsamamaktadır. Ancak farklı tipte fotoğraf makinelerinin incelenmesi hem fotoğrafın geçirdiği sürecin hem de fotoğraf tekniğinin daha iyi anlaşılması bakımından faydalı olacaktır. Bu nedenle kısacada olsa değişik sınıflandırma biçimlerine değinilecektir. 2.1. Fotoğraf Makinelerinin Film Boyutuna Göre Sınıflandırılması Kullanılan film boyutuna göre fotoğraf makineleri; büyük format orta format ve küçük format olmak üzere üç gruba ayrılmıştır. Büyük format makinelerde kullanılan filmlerin boyutları 9x12cm ve daha büyüktür. Orta format makinelerde kullanılan filmler ise 4.5x6cm, 6x6cm, 6x7cm gibi ölçülerdedir. Küçük format makinelerde ise 35mm ve APS filmler kullanılır. Geçmişte yaygın olarak kullanılan filmler Şekil 6 da gösterilmiştir. Bu şekilde gruplandırılan fotoğraf makinelerinin kullandıkları filimler farklı şekillerde de isimlendirilebilmektedir. Örneğin büyük format makinelerde kullanılan filmlere Sheet film, orta format makinelerde kullanılan filmlere roll, 120 ya da 220mm film, küçük format makinelerde kullanılan filmlere ise 135mm filmde denilmektedir. Her koşulda iyi ya da doğru bir film boyutu olduğunu söylemek mümkün değildir. Buruda belirleyici olan kişinin amacı ve koşullardır. Ancak kullanılacak film boyutu belirlenmeden önce aşağıdaki açıklamalar göz önünde tutulmalıdır; 1. Büyük format filimler az gren oluşturması, ton ve renk geçişlerindeki hassasiyetler bakımından da daha kaliteli sonuçlar oluştururlar. 2. Büyük baskı almak yönünden büyük format filmler daha avantajlıdır. Örneğin 4x5inch bir film 35mm bir filmin 13 katı yüzey alanına sahiptir ve 4x5inch lik bir filmden görüntü herhangi bir kalite kaybı olmadan 16x20 inch e kadar büyütülürken, 35mm filimde bu oran ancak 4x6inc dir. 3. Standart lens ve aynı f değeri ile çekilen fotoğraflarda küçük format makineler (yada filmler) büyük ve orta format makinelere (yada filmlere) göre daha geniş bir alan derinliği sağlarlar 4. Büyük format makineler konuyla fotoğrafçı arasında önemli bir fiziksel engel oluşturur. Küçük format makineler ise kolay hareket etmesi, çabuk ayarlanması gibi kolay kullanım özellikleriyle fotoğrafçıya ulaşmak istediği görüntüyü elde etmek bakımından önemli bir özgürlük sağlar. 5. Küçük format makinelerde, loş ışık koşullarında bile elde yapılan çekimlerde görüntüyü parlak göstermek mümkündür. 6. Küçük format makinelerin aksesuarları bol olarak bulunur ve hesaplıdır. Buna karşın büyük format makinelerin aksesuarları oldukça pahalıdır. 7. Bazı özel ışığa duyarlı filmler sadece büyük format makineler için üretilmiştir. Buna ek olarak büyük format filmlerde her çekimden sonra değişik özellikte bir film takma ve her filmi diğerinden bağımsız olarak işleme şansı vardır.
8. Büyük format makineler nesne kontrolü için daha geniş bir hareket kabiliyetine sahiptir. 9. Dijital film tarayıcılar daha çok orta ve büyük format makineler için üretilmektedir. Şekil 6. Değişik boyutlardaki filmlere örnekler Bugün fotoğraf teknolojisinin neredeyse tamamen dijital teknolojilere kaydığı düşünülürse, yukarda sıralanan ve film seçmek için göz önünde tutulması gereken maddelerinde büyük oranda geçerliliğini kaybettiği düşünülebilir. Bazı maddeler için bu durum doğrudur. Örneğin sheet film kullanan makinelerde her çekimden sonra ayrı özellikte bir film kullanma ve her filmi diğerinden bağımsız olarak işleme şansı olduğu belirtilmiştir. Bugün dijital makinelerin hemen hemen tümünde bu iki özellikte vardır. Her çekim öncesi sensörün renk, ışığa duyarlılık özellikleri değiştirilebilmekte ve çekilen her bir fotoğraf bilgisayarda diğerinden bağımsız olarak işlenebilmektedir. Dolayısıyla bu tip bir kıyaslama anlamlı olmamaktadır. Buna karşın film boyutu ile baskı büyüklüğü ve baskı kalitesi arasında bir orantı olduğu belirtilmiştir. Aslında bu tip bir benzerliğin dijital makineler içinde kurulması mümkündür. Sensörün büyük olması hem baskı boyutunu hem görüntü kalitesini doğrudan etkilemektedir. Dolayısıyla dijital teknolojilere geçişle, fotoğrafın filmlerle bağlantısının tamamen kesildiğini söylemekte mümkün değildir. Bu duruma başka bir örnek ise dijital fotoğrafçılıkta kullanılan full frame, çarpan faktörü gibi sensör boyutuyla ilgili bazı kavramların temelini film boyutlarından almasıdır. Bu konuya ileri kısımlarda daha detaylı şekilde değinilecektir.
Sonuç olarak, filmler hakkında bazı temel bilgilerin bilinmesinin dijital fotoğrafçılığı da anlamada yarar sağlayacağı unutulmamalıdır. 2.2. Fotoğraf Makinelerinin Bakaç (Vizör) Tiplerine Göre Sınıflandırılması Fotoğraf makineleri bakaç tiplerine göre 4 grup altında toplanırlar. Bunlar; körüklü makineler, basit bakaçlı makinler, çift mercekli refleks makineler ve tek mercekli refleks makinelerdir. Bu fotoğraf makineleri aşağıda sırasıyla açıklanmıştır. a) Körüklü Fotoğraf Makineleri (View Cameras) Bu tip fotoğraf makinelerinin yapısı, Daguerre gibi fotoğrafın öncüleri tarafından ilk icat edilen fotoğraf makineleri ile oldukça benzerlik gösterir. İlk olarak icat edilen fotoğraf makineleri biri diğerinin içine geçmiş iki kutudan oluşmuştur. Bu birbirinin içine geçme hareketi aynı zamanda netliğinde yapılmasına olanak sağlamaktadır. Bu kutuların ön kısmında objektif arka kısmında ise görüntünün izlendiği cam ekran bulunmaktadır (Şekil 7). Körüklü makinelerdeki yapıda buna son derece benzerdir. Genellikle büyük format filmlerin kullanıldığı makinelerdir. Ancak bazı aparatların yardımıyla orta format filmlerde kullanılabilir. Hatta arka kısımlarına eklenen dijital bekler yardımıyla dijital fotoğraf makinesi olarak da kullanılabilmektedir. Şekil 7. Fotoğrafın öncülerinin kullandıkları ilk makineler. Körüklü makinelerin yapısı son derece basittir. Buna ek olarak, objektiften geçen görüntü doğrudan doğruya (pirizmadan ya da aynadan yansıtılmasan) arka taraftaki camda iki boyutlu olarak izlenebilir (Şekil 8) ve büyük format film ya da sensör kullanmanın tüm avantajlarını taşımaktadır. Ancak bu tip makineler boyutlarından dolayı genellikle stüdyo çekimleri için uygundur. Şekil 9 da değişik körüklü makine örnekleri ve çekim yapılırken takip edilen işlem sırası gösterilmiştir. Şekil 8. Körüklü makinede görüntünün izlenmesi
Şekil 9. Değişik körüklü fotoğraf makinesi örnekleri ve çekim sırasında takip edilen işlem sırası a) Basit Bakaçlı (Vizörlü) Fotoğraf Makineleri (Direct Viewfinder Cameras) Bu tip fotoğraf makinelerine küçük format kompakt makinelerde denmektedir. Bu makineleri körüklü ve refleks makinelerden ayıran en önemli özelliği görüntüye lensten bağımsız ayrı bir pencereden bakılmasıdır. Bu durum fotoğrafçının gördüğü kadraj ile duyarlı yüzeye düşen kadrajın tam olarak aynı olmamasına neden olmaktadır. Bu durum paralaks hatası olarak da ifade edilmektedir. Paralaks hatası, konu makineye ne kadar yakınsa o kadar fazla olmaktadır. Bazı fotoğraf makinelerinde paralaks hatasının önüne geçebilmek için bakacın içinde dikdörtgen çerçeveler bulunur. Bu çerçeveler sonuç görüntüsünün nerede olduğunu gösterir (Şekil 10). Şekil 10. Basit bakaçlı fotoğraf makinelerinde paralaks hatası Basit bakaçlı makineler genellikle amatör kullanıma yönelik olarak üretilmiştir. Bu nedenle de fotoğraf çekene deklanşöre basmaktan başka iş bırakmayacak şekilde planlanmışlardır. Şekil 11 de basit bakaçlı bir fotoğraf makinesinin kısımları gösterilmiştir. Bugün basit bakaçlı fotoğraf makinelerine benzeyen dijital fotoğraf makineleri oldukça yoğun olarak üretilmekte ve kullanılmaktadır. Bu tip dijital fotoğraf makinelerinde yapısı fotoğraf çekene deklanşöre basmaktan başka bir iş bırakmayacak şekilde tasarlanmaktadır. Buna ek olarak bu tip dijital fotoğraf makinelerinde, lensten bağımsız olan bir pencere bulunmamakta, konu fotoğraf
çekiminden önce makinenin arkasında bulunan LCD ekrandan izlenmektedir. Dolayısıyla kompakt dijital fotoğraf makineleri için paralaks hatasından bahsetmek mümkün değildir. Şekil 11. Solda APS film, sağda ise 35 mm film kullanan makine örnekleri görülmektedir. A: Deklanşör, B: Batarya durumu, çekilen kare sayısı gibi bilgileri gösteren LCD ekran, C: Bakaç, D: IR autofocus sistem pencereleri, E: Otomatik pozlama için ışık sensörü, F: Flaş G: Lens zoom kontrol tuşu Geçmişte film kullanan basit bakaçlı fotoğraf makinelerinin profesyonel tipte olanları da üretilmiştir. Leica ve Contax markaları 35mm film kullanan objektifi değiştirilebilir ve fotoğrafçıya birçok müdahale olanağı sağlayan kompakt makineler üretmişlerdir. Hatta büyük ve orta formatta film kullanan basit bakaçlı fotoğraf makineleri bile üretilmiştir (Şekil 12). Şekil 12. Profesyonel amaçlı kullanılan basit bakaçlı fotoğraf makinelerine örnekler. A: Manuel/ otamatik telemetreli Contax 35mm, B: Manuel telemetreli Leica 35mm ve objektifleri, C: 4 x 5 inch film kullanan Baseboard kamera, D: 6 x 4 cm film kullanan basit bakaçlı kamera b) Refleks Fotoğraf Makineleri Refleks fotoğraf makinelerinin bakaç mekanizması, fotoğraf makinesinin icadından önce taslak çizmek için kullanılan kamera obscura ile aynıdır. Kamera obscura da objektifin arka kısmına 45 o açıyla yerleştirilmiş olan ayna, objektiften geçen görüntüyü kamera obscura nın üst kısmında bulunan yatay yüzeye yansıtır. Böylece objektiften geçtiğinde ters olarak oluşan görüntü üst kısımdaki yüzeyde düzgün şekilde görülür (Şekil 13). Bakaç sistemi bu prensiple çalışan iki tip fotoğraf makinesi vardır. Bunlar çift mercekli refleks fotoğraf makineleri (twin lens reflex) ve tek mercekli refleks (single lens reflex) fotoğr af makineleridir.
Şekil 13. Geçmişte nesnelerin çizimi için kullanılan ve bugünkü refleks makinelerin görüntüyü bakaca aktarma biçiminin atasını oluşturan camera obscura örneği 1. Çift Mercekli Refleks Fotoğraf Makineleri: Bu tip fotoğraf makinelerinde bulunan lenslerden birisi (üstte olan) sabit bir ayna yardımıyla görüntüyü ekrana aktırır. Diğer lens ise aynı görüntüyü ışığa duyarlı yüzeye aktarır. Öncelikle üstteki lensten netlik, kompozisyonla ilgili ayarlar yapılır. Lensler ikiz olduğundan aynı ayarlamalar alttaki lens içinde yapılmış olur. Bu tip fotoğraf makinelerinin; sessiz şekilde çekim yapılabilmesi, çekimden önce görüntünün, iki boyutlu olarak görülebilmesine olanak sağlaması, görüntü üst kısımda oluştuğundan tabana yaklaşarak çekim olanağı sağlaması gibi avantajları vardır. Küçük ve orta format film kullanan modelleri bulunmaktadır. Ancak dijital teknoloji ile beraber pek kullanım alanları kalmamıştır (Şekil 14). Şekil 14. Çift mercekli refleks makine örneği. Üstteki lens görüntünün izlenmesini, alttaki lens ise görüntünün fotoğrafının çekilmesini sağlar 2. Tek Mercekli Refleks Fotoğraf Makineleri: Görüntünün bir ayna ve bir prizma yardımıyla bakaca aktarıldığı, objektiften geçen görüntünün bakaçtan doğrudan göründüğü fotoğraf makineleridir. Bu tip fotoğraf makineleriyle çekim dört aşamadan oluşmaktadır. İlk aşamada, objektiften geçen görüntü ayna ve prizma yardımıyla bakaca aktarılır. Bu aşamada fotoğrafçı netlik ve ışık ayarlarını yapar. Fotoğrafçının deklanşöre basması fotoğraf çekiminde ikinci aşamayı başlatır. Deklanşöre basıldığında ayna yukarı kalkar ve böylece objektiften geçen görüntü perde üzerine düşer. Üçüncü aşamada ise perde açılarak görüntü ışığa duyarlı yüzeye düşer. Perdenin ne kadar süre açık kalacağı
ve duyarlı yüzeye ne kadar ışık düşeceği kullanılan moda göre fotoğrafçı tarafından ya da makine tarafından belirlenir. Bu sürenin tamamlanmasıyla 4 aşama olan perdenin kapanma ve aynanın tekrar 45 o lik konumu alma işleri gerçekleşir. Böylece fotoğrafçı görüntüyü tekrar bakaçtan görmeye başlar. Bu işlem sırası Şekil 15 de gösterilmiştir. Şekil 15. Tek mercekli refleks (SLR) makinelerde görüntünün bakaca aktarılması ve çekim aşamaları Bu tip fotoğraf makineleri kompakt makinelerden sonra amatör olarak, ayrıca profesyonel olarak ta yoğun biçimde kullanılmıştır. Filmli modellerinde genellikle küçük format (35mm film) film kullanılmıştır. Dijital fotoğrafçılıkta da SLR makineler gerek amatör gerekse profesyonel maksatlı olarak yoğun olarak kullanım alanına sahiptir. 2.3. Fotoğraf Makinelerinin Kayıt Ortamına Göre Sınıflandırılması Fotoğraf makineleri kayıt ortamına göre analog ve dijital olmak üzere iki grup altında toplanabilir. Analog fotoğraf makinelerinde ışığa duyarlı yüzey üzerinde görüntü kimyasal tepkimelerle oluşur. Örneğin siyah beyaz filme ışık nüfuz ettiğinde gümüş halojenürler (Gümüş klorür (AgCl), gümüş bromür (AgBr), gümüş iyodür (AgI)) kristalleri fotokimyasal yoldan elementsel gümüşe (Ag) indirgenir. Böylece film üzerine ışığın yansıdığı yerlerde kararma ve negatif görüntü oluşur (Şekil 16). Dijital fotoğraf makinelerinde ise, ışığa duyarlı yüzey sensördür. Sensörün üzerine düşen görüntü ise sayısal olarak oluşur. Dijital makinelerde görüntünün oluşması ile ilgili kısımlar ileriki kısımlarda daha detaylı biçimde açıklanacaktır. Şekil 16. Solda gümüş kristallerinin elektron mikroskobunda yaklaşık 3000 kez büyütülmüş hali gözüktmektedir. Sağda siyah beyaz bir filmin katmanları görülmektedir. 1. katman koruyucu jelatin bir yüzeydir. Flimi sürtünmelere karşı korur. 2. katman ışığa duyarlı emilsyon yüzeydir. 3. katman emilsyonun sabitlendiği yüzeydir. 4. katman emilsyondan geçen ışığın tekrar yansımamasını sağlar. 5 katman ise sert jelatin bir katmanıdır. Filmin kurutulması sırasında bükülmelere engel olur.
2.3.1. Dijital Fotoğraf Makinelerinin Sınıflandırılması Dijital fotoğraf makinelerinin sınıflandırılmasında makinelerin kapasiteleri ve becerileri esas alınmaktadır. Bu esasa göre dijital fotoğraf makineleri kompakt, DSLR-like ve DSLR fotoğraf makineler olarak üçe ayrılmaktadır. a) Kompakt Dijital Fotoğraf Makineleri Bu tip dijital fotoğraf makineleri, genel olarak amatör kullanıma hitap etmektedir (Şekil 17). Özellikleri sınırlıdır ve çekim yapana fotoğrafa müdahale olanağı vermez. Bakaç tiplerine göre yapılan sınıflandırmayla bir eşleştirme yapılacak olursa, kapasite ve kullanım amacı bakımından basit bakaçlı fotoğraf makineleri gibi değerlendirilebilir. Ancak kompakt dijital fotoğraf makinelerinde bakaç bulunmamaktadır. Konuya makinenin arka yüzündeki ekrandan bakılmaktadır. Üretim ve kullanım amacı kapsamında bu tip fotoğraf makinelerinin oldukça başarılı sonuçlar verdiği söylenebilir. Şekil 17. Dijital kompact makine örneği b) DSLR like (SLR benzeri ) Fotoğraf Makineleri Kompakt fotoğraf makineleri ile DSLR fotoğraf makineleri arasında bir gruptur. Kullanıcıya birçok müdahale olanağı sağlar hatta bazıları manüel çekim seçeneğine sahiptir. Sensörleri kompakt fotoğraf makinelerine göre daha büyüktür. Görüntü ekrandan izlendiği gibi bakaçları da bulunur. Ancak objektif değiştirme seçeneği yoktur. Bundan dolayı da geniş aralıkta bir zoom objektifleri bulunur. DSLR fotoğraf makinelerine göre daha küçüktürler. Bundan dolayı da taşınmaları daha kolaydır. Ancak görüntü kalitesi, sensör boyutu gibi özellikler bakından DSLR makinelerin avantajlarına sahip değildirler (Şekil 18) c) DSLR Fotoğraf Makineleri Bu tip fotoğraf makineleri temelde tek mercekli refleks makinelerdir. Genel yapıları bakaç tiplerine göre fotoğraf makineleri başlığı altında anlatılmıştır. Aradaki en önemli farklılık duyarkat ın film yerine sensör olması ve çekilen fotoğrafın sayısal biçimde depolanmasıdır. DSLR fotoraf makineleri objektiflerinin değişebilmesi ve daha büyük sensör boyutları ile DSLRlike fotoğraf makinelerinden ayrılmaktadır. Bu notların ileriki kısımlarında DSLR fotğraf makinelerinin üzerinde durulacak ve daha detaylı biçimde açıklanacaktır (Şekil 19).
Şekil 19. DSLR makine örneği