OAKA Cilt: 8, Sayı: 15, ss. 45-71, 2013 BÖLGESEL POLİTİKALAR AÇISINDAN AZERBAYCAN-İRAN İLİŞKİLERİ AZERBAIJAN-IRAN RELATIONS FROM A REGIONAL PERSPECTIVE ÖZET Halit MAMMADOV* Azerbaycan ve İran ortak tarihsel ve kültürel öğeleri paylaşan komşu ülkelerdir. Azerbaycan İran ilişkilerinde söz konusu öğelerin varlığı ciddi bir biçimde hissedilmektedir. 1991 yılında bağımsızlığını yeniden kazanan Azerbaycan ın, güney komşusu ile ilişkileri inişli çıkışlı bir seyir izlemiştir. Azerbaycan ve İran arasındaki temel sorunlar, tarihsel kültürel arka plan ve günümüz uluslararası ilişkileri bağlamında düşünülmelidir. Tarihsel kültürel anlamda ilişkilerde öne çıkan noktalar, İran da yaşayan Azerbaycan Türk nüfusunun varlığı ve Azerbaycan ın bir kısmının İran ın resmi ideolojisi olan İslam ın Şiilik mezhebine mensup olmasıdır. Bu iki nokta ilişkilere yön veren temel faktörlerdir. İran, kuzeyinde yaşayan Azerbaycan Türk nüfusu arasında etnik milliyetçiliğin yükselmesini tehdit olarak algılamaktadır. İran söz konusu milliyetçiğin Azerbaycan kaynaklı olduğunu iddia etmektedir. Azerbaycan ise İran ın Şiilik vasıtasıyla iç işlerine müdahalesinden rahatsızlık duymaktadır. Şii ve Sünni nüfusun Türk kimliği altında birlikte yaşama arzusu İran ın Azerbaycan da Şiiliği siyasallaştırmasıyla tehlikeye girebilir. Diğer yandan, günümüz Azerbaycan İran ilişkilerini bölgesel ve küresel sorunlar çerçevesinde değerlendirmek mümkündür. Hazar ın hukuki statüsünün belirsizliği ve İran nükleer krizi etrafında cereyan eden süreç, Azerbaycan İran ilişkilerinin geleceğini tayin edecek önemli faktörlerdir. Hazar ın hukuki statüsü etrafındaki belirsizlik Batı merkezli enerji projeleri açısından sorun teşkil etmektedir. Son dönemde Azerbaycan ın Batıyla ve özellikle İsrail le kurduğu yakın askeri ve siyasi ilişkiler İran rejimi tarafından kendisine yönelik güvenlik tehdidi olarak görülmektedir. Makalenin temel amacı, bölgesel politikalar çerçevesinde Azerbaycan ve İran arasındaki ikili ilişkileri incelemektir. Anahtar Kelimeler: Azerbaycan, İran, İsrail, Hazar Sorunu, Milliyetçilik, Şiilik ABSTRACT Azerbaijan and Iran are neighboring countries with common historical and cultural elements. The presence of these elements in their bilateral relations will be felt seriously. * Dr., Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi. E-posta: kh.mammadov@gmail.com 45
Halit MAMMADOV Azerbaijan has had volatile relations with its southern neighbor since securing its independence in 1991. The main problems between Azerbaijan and Iran must be considered from a historical and cultural context and current international affairs. The most crucial historical and cultural points are that there is an Azeri Turk population living in Iran, and some regions of Azerbaijan are under the influence of Iran s official ideology of Islamism and Shiite sectarianism. These two points are the main factors influencing bilateral relations. Iran perceives the growing Azeri nationalism in its northwest as an imminent threat and declares that the roots of this nationalism are in Azerbaijan. Azerbaijan, for its part, is disturbed by Iran using Shia sectarianism to interfere in its internal affairs. Iran s promotion of Shiite sectarianism in Azerbaijan threatens the desire of Sunni and Shia Turks to unite under a singular Turkish nationalism. The geopolitics of the broader region offer additional insight into problems inherent in bilateral relations. The Iranian nuclear crisis and the indefinite legal status of the Caspian Sea will both impact the future of Azerbaijan Iran relations, as well as Azerbaijan s relations with the Western countries due to the energy resources located there. Iran will interpret Azerbaijan s military and political relations with the West particularly Israel as a an attempt to intimidate Iran. The main aim of this article is to study Azerbaijan-Iran bilateral relations from a regional perspective. Key Words: Azerbaijan, Iran, Israel, Legal Status of Caspian Sea, Nationalism, Shiite Giriş Muhtelif kültürler arasındaki karşıtlık veya uzlaşmaların buluştuğu Kafkasya bölgesinde yerleşen Azerbaycan, tarihsel olarak dünya güçlerinin ilgi odağında bulunmuştur. Kafkasya bölgesi, halkların, uygarlıkların ve imparatorlukların yaşam alanı, geçiş yeri ve çatışma noktası olmuştur. Kafkasya tarihsel olarak Orta Doğu, Asya ve Avrupa arasında kara köprüsü rolünü oynamış, kuzey güney ve doğu batı ticaret yolları üzerinde yerleşmiştir. 1 Günümüzde de Azerbaycan ve Kafkasya bölgesi dünyanın önemli tabii kaynaklarının bulunduğu ve stratejik enerji yollarının kesiştiği bir konuma sahiptir. İran köklü devlet geleneği ve güçlü ideolojik (Şii) yapısıyla Orta Doğu, Orta Asya ve Kafkasya bölgelerinin başlıca aktörlerindedir. İran, Kafkasya ve Hazar da Türkiye ve Rusya ile beraber üç önemli bölgesel aktörden biridir. Stratejik açıdan dünyanın en önemli bölgeleriyle komşu olan, bölgedeki su ve enerji nakil hatlarının tam ortasında yer alan İran, gerek sahip olduğu tabii kaynakları, köklü devletçilik geleneği, gerekse kültürel zenginliği, etnik yapısı ve potansiyelleriyle bölgesinin en önemli ülkelerinden biri olarak kabul edilmektedir. 2 1 Jim Nichol, Armenia, Azerbaijan, and Georgia: Political Developments and Implications for U.S. Interests, Congressional Research Service, CRS Report for Congress,15 Nisan 2011, ss. 6 45. 2 Kaan Dilek, İran ın Orta Asya Politikaları, Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Raporu, Yayın No. 7, Ankara, 2011, ss. 15 75. 46
Bölgesel Politikalar Açısından Azerbaycan-İran İlişkileri Dış politikada jeopolitik çıkarlarla ideoloji çatıştığı zaman Tahran hemen hemen her zaman, jeopolitik temelli kaygılara öncelik tanımaktadır. Bu bağlamda İran ın Orta Asya ve Kafkasya politikaları, öncelikle jeopolitik kaygılara dayanmaktadır. 3 Fakat İran Azerbaycan politikasında ideoloji ve pragmatizmi paralel yürütmektedir. İran ın diğer Kafkasya ülkeleri ile ilişkilerinde veya Orta Asya politikalarında jeopolitik ve pragmatizm daha ön plandadır. Modern İran dış politikasının ideolojik temelleri, 1979 İran Devrimiyle atılmıştır. Böylece, 1979 sonrası İran Şii teokrasisi ve Ayetullah (Dini lider) tarafından idare edilen bir ülke konumuna gelmiştir. Bu bağlamda İran dış politikası, dini liderlik gözetimindeki teokratik devletin devrim ve kuruluş felsefesi üzerinde inşa edilmiştir. Dolayısıyla, İran dış politikasının öncelikleri teokratik rejim ve onun egemen elitinin arzusuyla belirlenmektedir. 4 Azerbaycan İran ilişkilerinin gelişimi, tarihi ve modern paralel bağlamlarda düşünülmelidir. Azerbaycan bölgesi uzun yıllar İran (Pers) imparatorluğu ile muhtelif düzeyli ilişkiler içerisinde olmuştur. Tarihi Azerbaycan ın (şimdiki Güney Azerbaycan bölgesi ve Safevi sonrası Kuzey Azerbaycan ın bir kısmı) büyük bir kısmının Şii mezhebine mensup olması ve aynı zamanda İran Caferiliği etkisinde olduğu göz önünde bulundurulduğunda İran ve modern Azerbaycan kimlikleri arasında yakınlığı anlamak mümkündür. Mezhepsel anlamda Sünni olan Şirvanşahlarla ve Kızılbaş Şii olan Safeviler arasındaki mücadele, Azerbaycan kimliğine yön vermiştir. 1538 yılında Şirvanşahlar ın Safeviler tarafından ilhakıyla tek mezhep li döneme geçiş başlamıştır. Bu süreçle birlikte o zamana kadar hüküm süren dinsel hoşgörü dönemi sona ermiş, mezhepsel çatışmalar hız kazanmıştır. Bu bağlamda Şirvan ve Horasan bölgeleri tarihsel kültürel yapılarını muhafaza etmeye çalışmış, diğer bölgeler ise Safevi tesirine girmişlerdir. Tarihsel olarak dünya medeniyetlerinin geçiş noktasında bulunan ve bu medeniyetlerden etkilenen Azerbaycan, dil olarak Türkçeye, inanç mezhep anlamında İran a, siyasi açıdan ise Rusya ya bağlı olarak milletleşme süreci geçirmiştir. 3 Brenda Shaffer, Iran s Role in the South Caucasus and Caspian Region: Diverging Views of the U.S. and Europe, SWP Berlin Iran and Its Neighbors, Temmuz 2003, ss. 17 22. 4 Ziba Moshaver, Revolution, Theocratic Leadership and Iran s Foreign Policy: Implications for Iran-EU Relations, The Review of International Affairs, Cilt: 3, Sayı: 2, Kış 2003, ss. 283 305. 47
Halit MAMMADOV Şiiliği siyasallaştıran Safeviler in ve Çarlık Rusyası nın Osmanlı yı kendilerine tehdit olarak görmesiyle, söz konusu mezhebin Sünni olan Kuzey Azerbaycan da (özellikle Şirvan ve Kuzey Batı bölgelerde) yaygınlaşması söz konusu devletlerce desteklenmiştir. Bu süreç kendi tabii seyri ile gelişmemiş, Şiiliğin halka kabul ettirilmesinde zor kullanılmıştır. Kuzey Azerbaycan bölgesinde Kızılbaş baskılarına ve Şiileştirme politikalarına direnen Sünniler Osmanlı devletinin desteğine güvenerek Safevilere karşı birçok ayaklanmalarda bulunmuşlardır. 5 SSCB döneminde Azerbaycan la İran dini kimliği arasında bir kopma yaşanmışsa da, bağımsızlık sonrası İran Azerbaycan politikasını mezhepsel bir perspektifte geliştirmiştir. İran ın söz konusu politikalarının karşısında en büyük engeli Azerbaycan da mevcut olan seküler sistem ve Türkiye nin Azerbaycan üzerindeki etkisi oluşturmuştur. Türk kimliğinin halk tarafından daha çok benimsenmesi, İran ın Azerbaycan istikametindeki mezhepçi politikalarının ve en nihayetinde devrim ihracının önünü kesmiştir. Her şeye rağmen, İran Şiilik üzerinden Azerbaycan kamuoyunda etki kurma çabasından vazgeçmemiştir. Makalede Azerbaycan İran ilişkileri yukarıda bahsettiğimiz tarihsel süreç ve modern uluslararası ilişkiler çerçevesinde ortaya çıkan bölgesel sorunlar kontekstinde incelenmiştir. Azerbaycan ın tarihsel ve kültürel alış verişte bulunduğu ülkelerden biri olan İran la ilişkileri söz konusu bölgesel kontekste inişli çıkışlı bir seyir izlemiştir. Azerbaycan İran ilişkilerini etkileyen ve yön veren etkenler sıralanırken, Azerbaycan nüfusunun bir bölümünün İslam dininin Şia mezhebine mensup olması ve İran ın kuzeyinde yaşayan 25 milyona yakın Azerbaycan Türkü nün varlığı üzerinde durulması gereken önemli iki husustur. İran Şiiliği bölgeselleştirirken Azerbaycan da, etnik milliyetçiliği bölgeselleştirerek İran karşısında statükoyu muhafaza etmeye çalışmaktadır. Azerbaycan İran ilişkilerine yön veren faktörler sadece bu sorunlarla sınırlı değildir. Hazar ın hukuki statüsü sorunu ve İran nükleer krizi etrafında oluşan 5 Safevi tarihi için bkz. Oktay Efendiyev, Azerbaycan Safeviler Dövleti, (Bakü: Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, 1993), ss. 131 139. Ayrıca bkz., Fahrettin Kırzıoğlu, Osmanlılar ın Kafkas Ellerini ni Fethi (1451 1590), (Türk Tarih Kurumu: Ankara, 1998), ss. 251 389; Sadık Müfit Bilge, Osmanlı Çağında Kafkasya (1454 1829), (Kitabevi Yayınları: İstanbul, 2012), ss. 3 690 ; Tofik Mustafazade, XVIII Yüzillik XIX Yüzilliyin Evvellerinde Osmanlı Azerbaycan Münasebetleri, (Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası: Bakü, 2002), ss. 3 372; Behram Hasanov, Sovyet Kuşağından Sovyet Sonrası Kuşağına Azerbaycan da Din, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Din Sosyolojisi Bilim Dalı, İstanbul, 2007, ss. 6 236. 48
Bölgesel Politikalar Açısından Azerbaycan-İran İlişkileri jeopolitik açmaz ikili ilişkileri etkileyen diğer önemli nedenlerdir. Son dönemde Azerbaycan ın İsrail ile geliştirdiği ilişkileri de bu iki bölgesel sorun çerçevesinde değerlendirmek mümkündür. Hazar ın hukuki statüsü sorunu, Nabucco ve Trans Hazar gibi enerji projelerinin geleceğine yönelik soru işaretlerinin artmasına neden olmaktadır. Hazar sorununun belirsizliği ve nükleer kriz süreci, Azerbaycan İran ikili ilişkilerinin karakterini değiştirerek, bölgesel ve küresel konjonktüre dayalı bir ilişkiler bütünü ortaya çıkarmaktadır. Diğer yandan, İran ın Azerbaycan la savaş halinde olan Ermenistan a sağladığı iktisadi ve siyasi destek, ilişkilerde ciddi güven bulanımı olduğunu gözler önüne sermektedir. İran ın Kafkasya politikasında ideoloji ve pragmatizm arasındaki çelişkiyi müşahede etmek mümkündür. İran ın jeopolitik kaygılarından ötürü Ermenistan yanlısı tutumu, Azerbaycan ve İran arasındaki ilişkilerin menfi zeminde gelişmesinin esas nedenidir. İran, Azerbaycan ın Türkiye ve Batı istikametinde kurduğu ilişkilerden her zaman rahatsızlık duymuş ve Dağlık Karabağ meselesinde Ermenistan yanlısı bir politika yürütmüştür. İran, son dönemde Kafkasya istikametindeki politikasına hız vermektedir. 2009 yılında Ermenistan la imzalanan demiryolu anlaşması Bakü Tiflis Kars demiryolu hattına karşı cevap niteliğindedir. ABD nin bölgedeki etkinliği arttıkça İran ın Kafkasya politikası, hızlı bir şekilde Rusya ve Ermenistan istikametli gelişmeye devam edecektir. Azerbaycan İran ilişkilerini etkileyen faktörlerden biri de, Azerbaycan dış politikasının Batı merkezli olarak gelişmesidir. Azerbaycan, bir yandan coğrafyanın ona sunmuş olduğu meydan okuma ve imkânları çok yönlü ve dengeli dış politikayla bertaraf etmeye veya değerlendirmeye çalışırken bir yandan da küresel sistem içerisinde kendine yer edinmeye çalışmıştır. Azerbaycan ın küresel sisteme entegrasyonunda ABD ve AB ile ilişkiler bu çerçevede önem kazanmıştır. Azerbaycan ın petrol zenginliği, Kafkasya da ABD ve İran çıkarları arasındaki rekabette potansiyel bir odak noktasıdır. Bağımsızlığını kazanmasından bu yana Azerbaycan, Hazar Denizi nde en kolayca ulaşılabilir petrol rezervi erişimi olan, Batılı şirketler için cazip bir hedef olagelmiştir. 6 İran nükleer krizi etrafında gelişen süreçte Azerbaycan her ne kadar resmi söylemde tarafsız bir pozisyona sahip olduğunu ifade etse de, bu konuda Batılı ülkelerle ortak bir kaygı taşıdığı açıktır. 6 Varun Vira, The United States and Iran: Competition Involving Turkey and the South Caucasus, A Report of the CSIS Burke Chair in Strategy, Mart 2012, ss. 2 29. 49
Halit MAMMADOV Etnik ve Mezhepsel Sorunların Gölgesinde Gelişen İlişkiler Azerbaycan İran ilişkilerini etkileyen iki önemli sorunsaldan bahsetmek mümkündür. Birincisi, Şii kimliğinin Azerbaycan üzerindeki etkisidir. İran Şiiliği, Azerbaycan ile ilişkilerinde temel avantajı olarak görmektedir. Zira Azerbaycan nüfusunun bir kısmını Şii mezhebine inanalar oluşturmaktadır. 7 İran, Şiiliğin ruhani merkezi olan Kum da Şii din adamlarının eğitim ve faaliyetlerini desteklemek için olağanüstü miktarda para harcayarak etrafındaki Şii toplumları üzerinde etki kurmaktadır. 8 Tahran böylece Şii topluluklarla dayanışma bağları oluşturarak ülkelerin iç işlerine müdahalede bulunmaktan da çekinememektedir. İran yönetimi, 1979 İslam Devrimini bu metotla komşu ülkelere ihraç etmeyi hedeflemiştir. Azerbaycan Şiiliğinin Caferi koluna mensup olması İran ın bu ülke üzerindeki mezhep politikalarını daha da elverişli duruma sokmaktadır. 9 Azerbaycan İran ilişkilerinin gelişim sürecini etkileyen ikinci önemli faktör İran da yaşayan Azerbaycan Türklerinin varlığıdır. 10 Azerbaycan ın bağımsız devlet olarak varlığı, İran da yaşayan çok sayıda Azerbaycan Türkü arasında kimlik keşfi sürecini tetiklemiştir. 11 Azerbaycan coğrafyasının bugünkü haliyle ikiye bölünmesi, İran ve Çarlık Rusya arasında gerçeklesen savaşlar neticesinde imzalanan 1828 tarihli Türkmençay Andlaşması na dayanmaktadır. 12 Bu antlaşmaya göre Aras Nehrinin kuzeyinde kalan kısım Çarlık Rusyası na, güneydeki Azerbaycan Türklerinin 7 Azerbaycan ın kuzeyi ağırlıklı olarak Sünni, en güney ve Orta Azerbaycan Şia mezhebine mensuptur. Sünni mezhebine mensup insanlar %30-35 oranındadır. Şia nüfusun %65 civarındadır. Ancak bu farklılık hiçbir şekilde örneğin, Irak toplumunda mevcut olan bir mezhepsel ayırımın Azerbaycan toplumunda söz konusu olduğunu göstermemektedir. Azerbaycan da birçokları (özellikle Sovyet dönemi kuşağı) Şii ve Sünni İslam arasındaki temel ayırımların farkında bile değildir. Bu konuda geniş bilgi için bkz. Svante E. Cornell, The Politicization of Islam in Azerbaijan, Silk Road Paper, Central Asia Caucasus Institute Silk Road Studies Program, John Hopkins University, Washington DC, Ekim 2006, ss. 21 22. 8 Michael Eisenstadt, The Strategic Culture of the Islamic Republic of Iran Middle East Studies, MES Monographs, Sayı: 1, Ağustos 2011, ss. 1-14. 9 Şialığın diğer önemli kolları Zeydiyye ve İsmailiyye kollarıdır. Şialığın siyasal nazariyesi için bkz., Ahmet Vaezi, Shia Political Thought, (London: Islamic Centre of England, 2004). 10 Azerbaycan Türklerinin önemli kısmı İran ın beş bölgesinde Batı Azerbaycan, Doğu Azerbaycan, Zencan, Erdebil ve Gilan da yaşamaktadır. İran ın başkenti Tahran ın yarısını ve Şialar açısından önemli Kum Azerbaycan Türklerinin çoğunlukta olduğu bölgelerdir. Bu konuda bkz. Rasim Agayev, İran. Naçionalniy Faktor, Vestnik Analitiki, 3(29), 2007, ss. 5 6. 11 Brenda Shaffer, Sınırlar ve Kardeşler, Çev. Ali Gara, Vüsal Kerimov, (İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2008), ss. 240 242. 12 Cemil Doğaç İpek, Güney Azerbaycan Türklerinde Kimlik Sorunu, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Cilt: 12, Sayı: 1, Yaz 2012, ss. 267-283. 50
Bölgesel Politikalar Açısından Azerbaycan-İran İlişkileri nüfusun çoğunluğunu içeren bölge ise İran a bırakılmıştır. Tarih boyunca söz konusu bölgenin büyük bir kısmı, İran coğrafyasında yönetimde olan Ağkoyunlu, Karakoyunlu, Safevi, Afşari ve Kaçar hanedanlarına ev sahipliği yapmıştır. 13 Soğuk Savaşın ardından Azerbaycan ın bağımsızlığını yeniden kazanması güneyde yaşayan Azerbaycan Türkleri için motivasyon kaynağı oluşturmuştur. 1989 yılından beri aktif olan milliyetçi şiarlarla güneyde yaşayan Azerbaycan Türklerinin İran dan ayrılması konusu gündeme gelmiştir. Elçibey döneminde siyasal söylem olarak dile getirilen bu düşünce İran yönetimini rahatsız etmiştir. Tahran yönetimi 25 milyona yakın Azerbaycan Türkünün varlığını ve yükselen Azeri milliyetçiliğini ulusal birliği ve toprak bütünlüğü için tehdit olarak algılamıştır. 14 Söz konusu nüfusun Azerbaycan devletinin yanı başında bulunması ve İran ın kuzeybatısında yoğunlaşan bu nüfusla kuzey ve güney arasında etnik konsolidasyonun sağlanmış olması bütünleşme idealinin coğrafi anlamda nesnel dayanağını oluşturmuştur. 15 Bütün bunların ışığında, Elçibey in Birleşik Azerbaycan retoriği İran açısından ciddi endişeyle karşılanmıştır. 16 İran, Elçibey yönetiminin milliyetçi söylemlerine, Dağlık Karabağ da Ermenistan a sağladığı iktisadi ve siyasi destekle cevap vermiştir. Diğer yandan İran da yaşayan Azerbaycan Türkleri Güney Azerbaycan Milli Oyanış (Uyanış) Hareketi (GAMOH) çatısı altında örgütlenerek bağımsızlık taleplerini kurumsallaştırmışlardır. GAMOH un esas faaliyet istikametini İran da yaşayan Azerbaycan Türklerinin bağımsızlığına ulaşması oluşturmuştur. 17 13 Saleh Kamrani, Why South Azerbaijan Matters, Turkish Policy Quartely, Cilt: 8, Sayı: 4, Kış 2009/2010, ss. 147 151. 14 Svante E. Cornell, The Politicization of Islam in Azerbaijan, Silk Road Paper, Central Asia Caucasus Institute Silk Road Studies Program, John Hopkins University, Washington DC, Ekim 2006, ss. 42 46. 15 Turgut Demirtepe, Türkiye İran-Azerbaycan İlişkileri: Sorunlar ve Fırsatlar, USAK Gündem, 19 Nisan 2011, (http://www.usakgundem.com/yazar/2066/türkiye-iran-azerbaycan-ilişkilerisorunlar-ve-fırsatlar.html) (Erişim Tarihi: 22.08.2012). 16 Elçibey dönemi Azerbaycan dış politikası için bkz. Nazim Cefersoy, Elçibey Dönemi Azerbaycan Dış Politikası, (Ankara: ASAM Yayınları, 2001), ss. 3 164. 17 Örgütün liderliğini Dr. Mahmud Ali Çehregani yapmaktadır. GAMOH Azerbaycan Türklerinin yaşadığı İran topraklarının 1924 den beri Farslar tarafından işgal altında oldukları görüşünü savunmakta ve bu yönde uluslararası ve bölgesel faaliyetlerde bulunmaktadır. Fakat GAMOH un İran da yaşayan bütün Azerbaycan Türkleri üzerinde tam anlamda etkili olduğunu söylemek zordur. GAMOH hakkında geniş bilgi için bkz., (http://www.gamoh.biz) (Erişim Tarihi: 27.05.2013). 51
Halit MAMMADOV Fakat milliyetçi söylemlere rağmen Kuzey ve Güney Azerbaycan arasında, yirminci yüzyıl siyasi gelişmeleri bağlamında önemli sosyo-kültürel farklar oluştuğunu ve bu farkların, toplumların zihninde kurumsallaşması dikkate alındığında, kuzey ve güneyin entegrasyonu ciddi engellere takılmıştır. 18 Sosyo-kültürel farklılıklar İran da yaşayan Türkler arasında, İranlılık kimliği daha da güçlendirmiş ve böylece İran ın toprak bütünlüğü korunmuştur. 19 Ayrıca bölgede oluşan yeni siyasi şartlarda söz konusu söylemler dar alana sıkışmıştır. İran yönetimi, Dağlık Karabağ da Ermenistan ı destekleme politikası izleyerek Azerbaycan ın kendi iç işlerine müdahalesini minimalize etmeye çalışmıştır. Böylece İran her ne kadar kendini bütün Müslümanların haklarının koruyucusu ve savunucusu olarak tanımlasa da, dış politika uygulamalarına bakıldığında, dini bir meşruiyet aracı olarak kullandığı anlaşılmaktadır. 20 Dağlık Karabağ da Ermenistan a sağlanan destekte bu gözükmektedir. İran, Dağlık Karabağ sorununda Ermenistan ın yanında yer almakla yetinemeyerek, savaş sürecinde Azerbaycan ın güney bölgesinde bulunan Talış 21 etnik grubu içerisindeki ayrılıkçı fikirlere destek vermiş ve mikro milliyetçiliği tetiklemiştir. Haydar Aliyev in iktidara gelmesinden sonra, milliyetçi söylemlerin yerini rasyonel ve pragmatik söylemler alsa da, Azerbaycan İran gerginliği devam etmiştir. Cumhurbaşkanı Aliyev, Azerbaycan da propaganda amaçlı faaliyette gösteren İran destekli grupları bertaraf etse de İran, halk nezdinde özellikle sosyal ve kültürel alanda söz konusu gruplardan (özellikle mollalardan) kendi menfaati için yararlanmaya devam etmiştir. 22 Bu bağlamda İran Azerbaycan Şiilerinin dini duyguları ve bu amaçla tesis edilmiş olan Azerbaycan İslam Partisi vasıtasıyla, 18 Cemil Doğaç İpek, Güney Azerbaycan Türklerinde Kimlik Sorunu, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Cilt: 12, Sayı: 1, Yaz 2012, s. 277. 19 Atay Akdevelioğlu, İran İslam Cumhuriyeti nin Orta Asya ve Azerbaycan Politikaları, Uluslararası İlişkiler, Cilt: 1, Sayı: 2, Yaz 2004, ss. 129-160. 20 Mehmet Şahin, İran Dış Politikasının Dini Retoriği Akademik Orta Doğu, Cilt: 2, Sayı: 2, 2008, ss. 7 17. 21 Talış etnik grubu Azerbaycan ın güneyinde İran sınırında yaşamaktadırlar. Farsçaya yakın bir dil konuşmaktadırlar. Tamamı Şii mezhebine mensuptur. Sayıları 76 bindir. 1990 larda İran ın desteğiyle Alikram Hummatov liderliğinde Talış-Muğan Cumhuriyeti ni kurulmuş, fakat Haydar Aliyev in iktidara gelmesiyle Hummatov tutuklanmış, sözde Cumhuriyetin varlığına son verilmiştir. Günümüzde son bölgesel gelişimler ışığında İran Talış ayrılıkçıklarına destek sağlamakta ve bu yolla Azerbaycan da siyasi istikrarsızlık yaratmaya çalışmaktadır. 22 Svante E. Cornell, The Politicization of Islam in Azerbaijan, s. 43. 52
Bölgesel Politikalar Açısından Azerbaycan-İran İlişkileri kamuoyunun üzerinde etkili olmuş ve kontrol sağlamıştır. 23 Bu dönemde İran Dağlık Karabağ sorununda Ermenistan ın yanında olmaya devam etmiş, bu ülkeyi ekonomik olarak desteklemiştir. 2005 2006 yıllarında Azerbaycan İran ilişkilerinde bir yumuşama dönemi yaşanmış ticaret, güvenlik ve enerji sektörü dâhil olmakla farklı alanlarda işbirliği yapılmıştır. Bu çerçevede 20 Aralık 2005 yılında Aliyev ve İran Cumhurbaşkanı Ahmedinejad ın katılımıyla, Nahçivan için yeni bir doğalgaz boru hattının açılışı gerçekleştirilmiştir. 24 2007 yılında İran ın Ermenistan ın doğalgaz ihtiyaçlarını karşılamak için boru hattı projesi gerçekleştirilmesi, ilişkileri olumsuz yönde etkilemiştir. İran bu dönemde de Azerbaycan ın Türk kimliğini Şia kimliğinden daha çok önemsemesinin devam ettiğini ve Azerbaycan ın bunu içselleştirdiğini endişeyle izlemiştir. Bu bağlamda İran 2008 yılında yaşanan Rusya Gürcistan savaşından sonra, Türkiye tarafından bölgesel güvenliğin sağlanmasına yönelik geliştirilen Kafkasya İstikrar ve İşbirliği Platformu inisiyatifine karşı kendi projesini ortaya atmıştır. İran diplomasisi, söz konusu girişime alternatif 3+3 formatını (üç Güney Kafkasya ülkesi ve İran, Türkiye ve Rusya yı kapsayan) Dışişleri Bakanı Mottaki nin Azerbaycan a yaptığı ziyaret çerçevesinde ilk kez müzakereye açmıştır. 25 2009 yılından itibaren İran, Ermenistan ın bölgesel izolasyondan kurtulması için 2008 yılında ilk aşaması biten doğalgaz boru hattının ikinci aşamasına başlamıştır. İran rejimi ayrıca Bakü Tiflis Kars demiryolu projesine cevap olarak İran ve Ermenistan arasında bir demiryolu inşası yapmayı düşünmektedir. İki ülke arasındaki sorunlara rağmen, ekonomi ve ticaret alanlarında işbirliğinden bahsetmek mümkündür. 23 Emil Souleimanov & Ondrej Ditrych, Iran and Azerbaijan: A Contested Neighborhood, Middle East Policy, Cilt: 14, Sayı: 2, Yaz 2007, ss. 101 115. 24 Varun Vira, Erin Fitzgerald, Brandon Fite, The United States and Iran: Competition Involving Turkey and the South Caucasus, CSIS, Mart 2012, ss. 19 24. 25 Sergey Drujilovskiy, İrano Tureçkoe Soperniçestvo v Zakavkazie, Obozrevatel, Sayı: 4, 2012, ss. 43 48. 53
Halit MAMMADOV İran Nükleer Krizi Etrafında Gelişen Azerbaycan İsrail İlişkileri Azerbaycan İran ilişkilerinin önemli sorunsallarından birini İran nükleer krizi etrafında yaşanan süreç ve bu çerçevede Azerbaycan ın Batı ve İsrail ile ilişkilerinin son dönemdeki gelişimi teşkil etmektedir. Azerbaycan ın bağımsızlık sonrası Batı yanlısı bir politika izlemesi, İran rejimi tarafından memnuniyetle karşılanmamıştır. 1979 sonrası İran politikalarını Batı (özellikle Amerikan) karşıtlığı üzerine inşa etmiştir. İran ın bu yönde bir hedefi olduğuna dair yaşanan kaygı başta ABD olmakla Batı ülkelerinin tepkisiyle karşılanmıştır. Bu bağlamda ABD öncelikle İran ın nükleer silah üretmesini engellemeyi ve yine İran ın İslam dünyası ve Orta Doğu daki nüfuz genişlemesini dengelemeyi hedeflemiştir. 26 1990 ların ilk yıllarından itibaren ABD ve AB enerji politikaları çerçevesinde, Azerbaycan ve Güney Kafkasya ülkeleriyle ilişkilerini koordineli yürütmüştür. Bu bağlamda ABD açısından Azerbaycan sahip olduğu doğal kaynaklarla Batı için alternatif bir tedarikçi olarak stratejik önem taşımıştır. 27 Azerbaycan ve Batı arasındaki ilişkilerde temel noktayı 1994 yılında imzalan ve siyasi tarihe Yüzyılın Anlaşması olarak geçen petrol anlaşmaları oluşturmaktadır. 1994 yılında imzalanan bu anlaşma ile Azerbaycan Batı eksenli bir dış politika yürüteceğini adeta deklare etmiştir. Azerbaycan ın bu tercihi onun bağımsızlığını daha güçlendirmiş ve milli çıkarlarını daha iyi muhafaza etmesi açısından yeni bir aşamayı başlatmıştır. Azerbaycan Hazar bölgesinde sahip olduğu doğal kaynakların Batı pazarlarına ulaştırılmasında ABD ve Avrupa Birliği ile ilişkilere önem vermiştir. ABD Hazar enerji kaynaklarının küresel pazarlara çıkışını desteklemiş, ayrıca Güney Kafkasya ülkelerinin Rusya veya İran ın etkisine dâhil olamaması istikametinde bölge ülkeleriyle stratejik işbirliğini geliştirmiş ve derinleştirmiştir. Batı yla ilişkiler çerçevesinde Azerbaycan NATO nun barış yaratma (peace making) misyonlarına destek vermiş, 2000 yılında Avrupa Konseyi ne üye seçilmiştir. NATO nun 1994 yılındaki Brüksel Zirvesinde Güney Kafkasya ülkelerinin bağımsızlıklarına, toprak bütünlüklerine ve egemenliklerine destek belirtil- 26 ABD İsrail İran Türkiye: Ortadoğu da Değişen Güç Dengeleri, Dış Politika, Stratejik Araştırmalar Enstitüsü, SAE, Eylül 2009, ss. 4 6. 27 Daniel Fried, United States and Turkey and Azerbaijan: A Strategic Partnership, The Defence Institute of Security Assistance Management (DISAM) Journal, Mart 2008, ss. 30 34. 54
Bölgesel Politikalar Açısından Azerbaycan-İran İlişkileri miştir. Aynı yılda Azerbaycan ın NATO nun Barış için Ortaklık programına katılmasını içeren bir anlaşma imzalamıştır. 28 Bu anlaşmayla Azerbaycan Batı yla ilişkilerin stratejik önem içerdiğini ve bölgesel konularda Batı nın desteğini kazanma niyetinde olduğunu göstermiştir. Böylece, Trans Atlantik kurumlara entegrasyon, Azerbaycan ın uluslararası arenadaki konumunu güçlendirmesi açısından önem taşımıştır. 29 2002 yılında İran ın UAEA (Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı) nın bilgisi dışında nükleer silah yapımında kullanılabilecek uranyum zenginleştirilmesi çalışmaları yaptığının duyulması ve bu amaçla Natanz da uranyum zenginleştirme ve Arak ta ağır su tesisi inşa ettiğinin ortaya çıkması, ABD İran ilişkilerini daha riskli bir duruma sokmuştur. 30 İran rejimi özellikle 11 Eylül sonrasında Azerbaycan ın da bulunduğu Orta Asya ve Kafkasya daki bölgesel gelişmelerin kendi ulusal güvenliğine nasıl bir etkide bulunacağını hesaplamaya çalışmıştır. 31 Söz konusu bölge ülkelerinin terör konusunda ABD nin yanında yer alması ve lojistik destekte bulunması İran rejimi tarafından ciddi endişeyle karşılanmıştır. Azerbaycan, jeopolitik konumu, güney Azerbaycan da yaşayan yirmi beş milyon Azeri nüfusun politik etkinliği ve bu nüfusun rejim değişikliğinde olası rolü nedeniyle İran etrafında cereyan sorunda dikkate alınması gereken önemli bir aktör olarak ön plana çıkmıştır. 32 İran ın nükleer programı ve ABD ve müttefiklerinin İran a karşı yürüteceği herhangi bir askeri operasyon en fazla Azerbaycan ı etkileyecektir. İran la 618 km sınıra malik olan Azerbaycan bu nedenle iki blok arasında dengeli bir politika izlemek zorunda kalmıştır. Azerbay- 28 Elnur Mehdiyev, Geostrategiçeskie İntresi NATO v Azerbaydjane, Obozrevatel, Sayı: 7, 2009, ss. 94 106. 29 Sudaba Zeynalova, Azerbaydjano Germanskie Otnoşeniya v Kontekste İntegratsyi Azerbaydjana v Evropeyskoe Soobşestvo, (Mütercim: Bakü, 2008), ss. 10 11. 30 Talha Köse, İran Nükleer Programı ve Orta Doğu Siyaseti: Güç Dengeleri ve Diplomasinin İmkânları, SETA Yayınları, I. Baskı, Ağustos 2008, ss. 15 20. 31 Kaveh Afrasiabi & Abbas Maleki, Iran s Foreign Policy After 11 September, International Institute for Caspian Studies, Cilt: 9, Sayı: 2, Kış/Bahar 2003, ss. 255 265; Ayrıca bkz. Iran: Time for a New Approach, Co-Chairs Zbigniew Brzezinski, Robert M. Gates, Council on Foreign Relations, New York, 2004, ss. 8 20. 32 Nihat Ali Özcan, İran Sorununun Geleceği, Senaryolar, Bölgesel Etkileri ve Türkiye ye Öneriler, TEPAV Orta Doğu Çalışmaları, Haziran 2006, ss. 65 66 55
Halit MAMMADOV can resmi söylem olarak İran ın nükleer programına tarafsız konumdadır. 33 Diğer taraftan Azerbaycan güvenlik alanında aktif bir şekilde ABD yle ilişkilerini geliştirmiş, uluslararası terörizmle mücadele çerçevesinde Irak ve Afganistan a askeri birlikler göndermiştir. Ciddi güven bunalımı içerisinde olan Azerbaycan İran ilişkileri, son dönemde İsrail in Kafkaslarda etkin bir politika hayata geçirmesi ve Azerbaycan ile askeri işbirliğini genişletmesiyle daha da gergin boyuta taşınmıştır. İsrail, İran ın nükleer silah elde etmesini kendi varlığına karşı bir tehdit olarak görmekte ve bunu dış politika stratejisinin ana maddesi haline getirmektedir. 34 İsrail bu çerçevede, İran meselesi bakımından en stratejik konumda bulunan ülke olan Azerbaycan la ilişkilerine önem vermektedir. Azerbaycan, Türkiye ve Mısır dan sonra İsrail ile stratejik ve ekonomik ilişkilerini en fazla geliştiren üçüncü Müslüman ülke konumundadır. İki ülke arasındaki diplomatik ilişkiler, Nisan 1992 yılında tesis edilmiş, 1994 yılında İsrail Bakü Büyükelçiliği faaliyete başlamıştır. 35 Azerbaycan da yüzyıllardır bulunan Yahudi azınlık ve Yahudi cemaati söz konusu ilişkilerin geliştirilmesinde önemli bir faktör rolünü oynamaktadır. 36 Azerbaycan, Türkiye ile birlikte ABD deki Ermeni lobisine karşı Yahudi lobisiyle ilişkilerini geliştirmiştir. Ermeni diasporasının BTC projesine karşı faaliyetleri Yahudi lobisinin desteğiyle bertaraf edilmişti. Azerbaycan BTC tanıtımı için, Capitol Hill de Kafkas Yahudileri ve ABD deki örgütlü Yahudi cemaati arasında başarılı bir kamu diplomasisi hayata geçirmiş ve 1999 yılında İpek Yolu hakkındaki yasa ABD tarafından onaylanmıştı. 37 Azerbaycan İsrail ilişkileri özellikle 2009 sonrası petrol ve askeri teçhizat alanlarını kapsayacak şekilde stratejik işbirliği düzeyine çıkmıştır. Bu süreçte 1,6 milyar doları kapsayan askeri işbirliğin yanı sıra İsrail in Azerbaycan toprak- 33 David M. Herszenhorn, Iran and Azerbaijan, Already Wary Neighbors, Find Even Less to Agree On, New York Times, 5 Haziran 2012. 34 Carol Migdalovitz, Israel: Background and Relations with the United States, CRS Report for Congress, Eylül 2008, ss. 1 2 ve ss. 13-15. 35 Michael B. Bishku, The South Caucasus Republics and Israel, Middle Eastern Studies, Cilt: 45, Sayı. 2, Mart 2009, ss. 295 314. 36 Shamkal Abilov, The Azerbaijan Israel Relations: Non Diplomatic, But Strategic Partnership, Orta Asya ve Kafkasya Araştırmaları, Cilt: 4, Sayı: 8, 2009, ss. 138 156. 37 Alexander Murinson, Azerbaijan Turkey Israel Relations: The Energy Factor, Middle East Review of International Affairs, Cilt: 12, Sayı: 3, Eylül 2008 2008, s. 49. 56
Bölgesel Politikalar Açısından Azerbaycan-İran İlişkileri larını İran a karşı istihbarat alanı olarak kullanması da gündeme getirilmiştir. 38 Azerbaycan resmi olarak böyle bir faaliyetin bulunmadığını defalarca beyan etse de, İran Azerbaycan ın Tahran Büyükelçisini Dışişleri Bakanlığı na çağırmış ve bu konuda izahat talebinde bulunmuştur. 39 Azerbaycan la İsrail arasındaki askeri işbirliği süreci, 2011 yılından başlayarak hız kazanmıştır. Söz konusu dönemde İsrail, Azerbaycan da insansız hava uçakları (Aerostar ve Orbiter uçakları) üretmeye başlamıştır. 40 Son olarak Azerbaycan İsrail den mayın temizleme sistemleri POMİNS 2 (Portable mine neutarlization system) almıştır. Söz konusu sistem, kendi alanında son teknolojik unsurları kapsamaktadır. 41 Azerbaycan ın silahlanmasının nedenini, Ermenistan la savaş halinde olmasıyla izah etmek mümkündür. Zaman zaman resmi düzeyde de bu konu dile getirilmektedir. Fakat İsrail kendi stratejik çıkarları çerçevesinde hareket ederek ileride Azerbaycan ı İran a karşı istifade etmek için bir jeostratejik bölge olarak değerlendirmektedir. İran ve İsrail arasındaki rekabetin güçlenmesine paralel olarak, jeopolitik konumu itibariyle Azerbaycan ve Güney Kafkasya bölgesi söz konusu rekabetin yaşanacağı alan haline dönüşmektedir. 42 Tarafların argümanları ve çıkarları farklı olsa da, gelecekte yaşanacak olası bir İran müdahalesinde Azerbaycan en fazla zarar görebilecek ülkelerin başında gelmektedir. İsrail le askeri ilişkiler kısa vadede elverişli olsa da, orta ve uzun vadede nasıl bir katkı sağlayacağını öngörmek kolay değildir. Azerbaycan İsrail le ilişkilerinin gelişmesini üçüncü bir ülke aleyhine olmadığını resmi düzeyde deklare etmiş olsa da, İran söz konusu ilişkilerin ve geli- 38 Iran Rebukes Azerbaijan for Allegedly Aiding Israel s Mossad, Haaretz, 12 Şubat 2012, (http://www.haaretz.com/news/diplomacy-defense/iran-rebukes-azerbaijan-for-allegedlyaiding-israel-s-mossad-1.412511) (Erişim Tarihi: 22.08.2012). 39 Bu konuda bkz., Vneshnaya Politika Azerbaydjana Vsegda Bila Mnogovektornoy i Sbalansirovannoy-MİD, Trend İnformatsionniy Agenstvo, 29 Şubat 2012, (http://www.trend. az/news/karabakh/1998001.html) (Erişim Tarihi: 22.08.2012). 40 Elmira Tariverdiyeva, Iran Nedovolen Sotrudniçestvom İzrailya i Azerbaydjana v Voennoy Sfere, İnformaçionno Analitiçeskiy Çentr, İzuçenia Obşestvenno Politiçeskiy Prochessov na Postsovetskom Prostranstve, 1 Mart 2012, (http://www.ia-centr.ru/expert/12780/) (Erişim Tarihi: 24.08.2012). 41 Vladimir Yankeleviç, Protiv Kogo Drujit Budem, Polosa, 26 Mart 2012, (http://inosmi.ru/ asia/20120328/189253353.html) (Erişim Tarihi: 22.08.2012). 42 Emil Souleimanov, Is Azerbaijan Becoming Area of Confrontation Between Iran and Israel?, CACI Analyst, 2 Ağustos 2012, (http://www.cacianalyst.org/?q=node/5711) (Erişim Tarihi:22.08.2012). 57
Halit MAMMADOV şen askeri işbirliğinin kendisine karşı yöneldiğini iddia etmektedir. İran rejimi bu çerçevede Azerbaycan karşı Ermenistan a daha açık bir destek vermekte ve mezhepsel politikalarla Azerbaycan ın iç işlerine müdahale etmeye devam etmektedir. 43 Hazar ın Hukuki Statüsü Sorunu SSCB nin dağılmasının ardından, Hazar bölgesinde yeni jeopolitik bir atmosfer oluşmuştur. Hazar jeopolitiği Yeni Büyük Oyun çerçevesinde yeniden şekillenmiştir. XIX. yüzyılda İngiltere ve Rusya arasında gelişen Büyük Oyun 44 un devamında bu ülkelerin yanı sıra yeni aktörler ABD, AB, Çin ve Türkiye söz konusu jeopolitik atmosfere dâhil olmuşlardır. Rusya, Azerbaycan, İran, Türkmenistan ve Kazakistan ın kıyıdaş ülkeler olduğu Hazar Denizi petrol ve doğal gaz olmak üzere, jeolojik olarak iki alana ayrılmaktadır. Bunlar, kuzeyde Rusya ve Kazakistan a ait olan bölge ile güneyde Azerbaycan, Türkmenistan ve İran sahillerinin yer aldığı bölgedir. 45 Azerbaycan, Kazakistan ve Türkmenistan sahillerindeki potansiyel petrol kaynaklarının Rusya ve İran sahillerinden daha çok olduğu bilinmektedir. Bu bakımdan Rusya ve İran dışındaki diğer kıyıdaş ülkeler açısından Hazar enerji kaynakları iktisadi kalkınma stratejisinin temelini oluşturmaktadır. 46 Azerbaycan ın Batılı şirketlerle yaptığı petrol anlaşmalarıyla birlikte yaşanan gelişmelere ve uluslararası petrol şirketlerinin söz konusu bölgedeki faaliyetlerine paralel olarak Hazar ın statüsü meselesi gündeme getirilmiştir. Hazar ın hukuki statüsünün çözümlenmemesi ve bu bağlamda var olan sorunlar bölgeye yönelik büyük ölçekli enerji yatırımlarına engel teşkil etmektedir. Burada temel mesele Hazar ın deniz ve göl olması sorunsalıdır. Mevcut koşullarda Hazar ın hukuki statüsü 26 Şubat 1921 tarihli ve 25 Mart 1940 tarihli Sovyet İran Anlaşmalarına göre belirlenmektedir. 47 43 Burada vurgulanması gereken nokta İran da yaşayan Azerbaycan Türklerinin örgütsel anlamda eksikleri olması ve Şiilik etrafında birleşmeleri nedeniyle Azerbaycan İran ilişkilerine tesir imkânları kısıtlı olmasıdır. Bu manada İran Türklerinin kendilerini İran ın asıl unsuru olarak görmeleri ve Şii mezhebine bağlı olmaları göz önünde bulundurulmalıdır. 44 Büyük Oyun (Great Game) Hazar ve Orta Asya bölgelerinde 19. yüzyılda Çarlık Rusyası ve Britanya İmparatorluğu arasındaki jeopolitik mücadeleyi tanımlamaktadır. 45 İsmail Hakkı İşcan, Uluslararası Enerji Güvenliği Açısından Hazar Bölgesi Enerji Ekonomisi ve Hazar Denizi ni Paylaşım Sorunu, Sosyo Ekonomi Özel Sayı, 2010, ss. 65 87. 46 Stanislav Jiznin & İgbal Guliyev, Energetiçeskaya Diplomatiya v Kaspiyskom Regione, Vestnik MGİMO Universiteta, Cilt: 1, Sayı: 22, 2012, ss. 24-247. 47 A.g.e., s. 242. 58
Bölgesel Politikalar Açısından Azerbaycan-İran İlişkileri 26 Şubat 1921 yılında imzalanan Sovyet İran anlaşmasının XI. maddesi ile İran ın Hazar da donanma bulundurmasını engelleyen 1828 Türkmençay Antlaşması iptal edilmiştir. Bu antlaşmaya göre iki taraf Hazar da kendi bayrakları altındaki gemilerle seyrüsefer konusunda eşit haklara sahip olmuşlardır. Hazar a ilişkin birçok düzenleme içeren antlaşma, statü konusunda açık bir düzenleme getirmemiştir. Ancak 1 Ekim 1927 tarihinde Pehlevi Limanı na ilişkin nota teatisinde Hazar ın Sovyet-İran denizi olarak nitelendirildiği görülmektedir. 48 Kıyıdaş Ülkelerin Tezleri Kıyıdaş ülkelerin Hazar ın hukuki statüsü konusundaki tezlerine bakıldığında, söz konusu ülkelerin bu konuda farklı bakış açılara sahip olduğunu görmek mümkündür. İran, Hazar ın her kıyıdaş ülkeye %20 pay verilmesini ve bu bağlamda beş eşit parçaya bölünmesini savunmaktadır. 49 İran özellikle Hazar a kıyısı olmayan ülkelerin bu bölgedeki etkisini kırmak için çaba harcamaktadır. Böylece İran (aynı zamanda Türkmenistan) Hazar ı deniz olarak kabul ederek diğer kıyıdaş ülkelere nispeten daha büyük bir ulusal alan elde etmeyi öngören bir strateji benimsemiştir. İran 1921 Sovyet İran anlaşmasına dayanarak yeni bağımsız kıyıdaş ülkelerin SSCB nin bir parçası olması itibariyle, sadece %50 bir paya sahip olduğunu iddia etmektedir. İran diğer %50 lik kısmın ise kendisine mahsus olduğunu ileri sürmektedir. 50 Doğal gaz zengini Türkmenistan ise Hazar ın hukuki statüsüne dair herhangi bir anlaşmayı imzalama konusunda acele etmemektedir. Türkmenistan için temel sorun, Azerbaycan la var olan tartışmalı Kepez petrol yatağı konusudur. Azerbaycan ve Türkmenistan kıyıları arasında Hazar ın ortasından geçerek Azerbaycan ve Türkmenistan sektörlerini birbirinden ayıran hat üzerinde tartışmalı alan- 48 Cavid Abdullayev, Uluslararası Hukuk Çerçevesinde Hazar ın Statüsü ve Doğal Kaynaklarının İşletilmesi Sorunu, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 48, Sayı: 1-4, 1999, ss. 270-271. Bu konuda ayrıca bkz., Samir Abdullayev, Sovremenniy Mejdunarodno Pravovoy Status Kaspiyskogo Morya, Naukovi Praçi MAUP, 2(25), 2010, ss. 259-265; Semed Semedov, Mejdunarodno Pravovoy Status Kaspiyskogo Morya, Obozrevatel, Sayı: 4, 2009, ss. 70-79. 49 Semed Semedov, Mejdunarodno Pravovoy Status Kaspiyskogo Morya, Obozrevatel, Sayı: 4, 2009, ss. 70-79. 50 Aby Temirbulatov, Pravovoy Status Kaspiyskogo Morya: Pozitsyi Prikaspiyskiy Gosudarstv, Geopolitika i Bezopasnost, Cilt: 4, Sayı: 12, 2010, (http://geobez.ru/index.php/20-new-one) (Erişim Tarihi: 22.08.2012). 59
Halit MAMMADOV lar vardır. Daha doğrusu orta hat petrol ve doğal gaz yatakları zengin bölgeden geçmektedir. 51 Şekil 1: Hazar a Kıyıdaş Ülkeler Kazakistan Hazar ın statüsü ile ilgili sorunlar gündeme gelmeye başladığından beri, Hazar ın deniz yatağının orta hat esasına göre ulusal sektörlere bölünmesi gerektiği tezini savunmuştur. 52 Kazakistan ın bu görüşü Azerbaycan ın teziyle aynıdır. Bu bağlamda 2003 yılında Kazakistan, Azerbaycan ve Rusya Hazar ın kuzey bölümünün orta hat esasına göre paylaşılmasını öngören bir konsensüs sağlamışladır. Rusya nın çıkarlarına en uygun çözüm olan Hazar a özel statü verilmesi fikri, Rusya nın bu özel statüye kendi çıkarları çerçevesinde şekil verebilme 51 Ömer Faruk Ünal, Azerbaycan ve Türkmenistan Arasında Kepez Problemi, Journal of Qafqaz University, Cilt: 1, Sayı: 2, 1998, ss. 44-52. 52 Alter Kahraman, Hazar Ekseninde Boru Hatları Diplomasisi, Stratejik Öngörü, Sayı: 12, 2008, ss. 133-144. 60
Bölgesel Politikalar Açısından Azerbaycan-İran İlişkileri gücü de sağlamaktadır. 53 Rusya Hazar ın hukuki statüsünün düzenlemesinin yerine, Hazar sorunlarıyla ilgilenecek uluslararası bir örgütün kurulmasını öne sürmektedir. 54 Kurulacak olan örgüt, kurumlar aracılığıyla orta hat sorunu ve kıyıdaş ülkelerin müşterek eylemlerini koordine etmeyi öngörmektedir. 55 Fakat bu öneri Azerbaycan ve Kazakistan tarafından destek görmemiştir. Azerbaycan, Hazar ın sektörlere bölünmesini, fiili durum olarak kabul etmekte ve bu istikamette politikalarını geliştirmektedir. 56 Azerbaycan ın tezi, tüm kıyıdaş ülkelerin Hazar ı sınır göl olarak resmi olarak kabul etmesini kapsamaktadır. Azerbaycan, Hazar ın sınır gölü olduğu düşüncesinden hareketle, orta hat esasına göre beş ulusal sektöre bölünmesini savunmaktadır. 57 Azerbaycan söz konusu sorun kapsamında müzakere edilen milli deniz sınırların belirlenmesinde uluslararası deneyimlerden faydalanılmasını teklif etmektedir. 58 Bu bağlamda Azerbaycan tezi, Hazar ı uluslararası hukuktaki gibi bir göl olarak kabul edilip orta hat esasına göre ulusal sektörlere bölünmesini öngörmektedir. 59 53 İsmail Hakkı İşcan, Uluslararası Enerji Güvenliği Açısından Hazar Bölgesi Enerji Ekonomisi ve Hazar Denizi ni Paylaşım Sorunu, Sosyo Ekonomi Özel Sayı, 2010, s. 78. 54 Samir Abdullayev, Sovremenniy Mejdunarodno Pravovoy Status Kaspiyskogo Morya, Naukovi Praçi MAUP, 2(25), 2010, s. 262. 55 A.g.e. 56 Ömer Faruk Ünal, Azerbaycan ve Türkmenistan Arasında Kepez Problemi, s. 48 57 Cavid Abdullayev, Uluslararası Hukuk Çerçevesinde Hazar ın Statüsü ve Doğal Kaynaklarının İşletilmesi Sorunu, ss. 275-276. 58 Samir Abdullayev, Sovremenniy Mejdunarodno Pravovoy Status Kaspiyskogo Morya, s. 264. 59 Alter Kahraman, Hazar Ekseninde Boru Hatları Diplomasisi, s. 140. 61
Halit MAMMADOV Şekil 2: Hazar ın Kıyıdaş Ülkeleri Arasında Orta Hat Prensibine Göre Bölünmesi 62
Bölgesel Politikalar Açısından Azerbaycan-İran İlişkileri Sonuç itibariyle, Azerbaycan ve Kazakistan dan farklı olarak, İran, Rusya ve Türkmenistan Hazar ın hukuki statüsü çözümlenmesi meselesinde acele etmemektedir. İran ın Basra Körfezi nde sahip olduğu zengin petrol ve doğal gaz yatakları nedeniyle, Rusya ve Türkmenistan ın ise tabii kaynaklarının büyük bir bölümü karada bulunması nedeniyle bu ülkeler hukuki statü sorununda zaman kazanma stratejisi benimsemektedirler. Azerbaycan ve Kazakistan ekonomilerinin gelişimi ise Hazar da sahip oldukları tabii kaynakların uluslararası piyasalara ulaşmasına bağlıdır. Bu çerçevede, söz konusu ülkeler Hazar ın hukuki statüye kavuşması için uluslararası ve bölgesel girişimlerde bulunmaktadır. Hazar ın Hukuki Statüsünün Çözümüne Yönelik Kıyıdaş Ülkelerin Zirve Toplantıları ve İran ın Tutumu Hazar ın hukuki statüsü sorununa yönelik görüşmeler, 2002 yılından itibaren Hazar denizine kıyısı olan ülkelerin Devlet Başkan larını bir araya getiren Zirveler çerçevesinde sürdürülmüştür. İlk zirve 23 24 Nisan 2002 tarihinde Türkmenistan ın başkenti Aşkabat ta gerçekleştirilmiştir. Bu zirve eski kıyıdaş iki ülkeyle- Rusya ve İran-SSCB nin dağılmasıyla bağımsızlıklarını ilan eden ve uluslararası hukukun sujesi olarak Hazar a kıyıdaş ülke konumuna gelen Azerbaycan, Kazakistan ve Türkmenistan ı bir araya getiren bölgesel bir platform olmuştur. Aşkabat Zirvesi, kıyıdaş ülkeler arasında olan sorunların boyutunu görmek açısından önemlidir. Zira Aşkabat ta ikinci görüşmenin 2003 yılında Tahran da geçirilmesi yönünde karar alınsa da, bu karar çeşitli nedenlerle uzatılmış ve nihayetinde yeni Zirve sadece dört yıl sonra Tahran da gerçekleşmiştir. Aşkabat Zirvesinde iki önemli husus etrafında sorun yaşanmıştır. Öncelikle, İran Hazar ın beş eşit parçaya bölünmesi tezinde ısrar etmiş, diğer üç kıyıdaş ülke (Azerbaycan, Rusya, Kazakistan) ise buna karşı çıkmıştır. Bu yüzden müzakereler tıkanma noktasına gelmiştir. İkinci ana sorun ise Azerbaycan ve Türkmenistan arasında yaşanan Hazar ın merkezinde yer alan petrol yataklarının bu iki ülkeden hangisine ait olması etrafında gelişmiştir. Azerbaycan tarafının Kepez, Türkmenistan ın ise Serdar diye isimlendirdikleri petrol yataklarının işletmesi sorunu müzakere sürecini etkileyerek bu iki ülkeyi karşı karşıya getirmiştir. 60 60 Bu konuda bkz. Lideri Irana, Azerbaydjana i Turkmenii Sporyat o Delenii Kaspii, Gazeta.Ru, 23 Nisan 2002, (http://www.gazeta.ru/2002/04/23/box_1939.shtml) (Erişim Tarihi: 31.08.2012); Vagif Guseynov, Kaspiyskaya Nefti. Ekonomika i Geopolitika, (Moskva: Olma Pres, 2002), ss. 375-380. 63
Halit MAMMADOV Aşkabat Zirvesi İran ın tezinin Rusya ile örtüşmediğini de göstermek bakımından önem taşımıştır. Zirveden önce İran Rusya nın diğer dört kıyıdaş ülkeyle anlaşmasından ve Hazar ın orta hat prensibine göre bölünmesinden rahatsızlık duymaktaydı. Bu nedenle zirveden nihai bir çözümün çıkacağını beklemek mucize olarak nitelendirilmekteydi. 61 2002 Aşkabat zirvesiyle birlikte İran Hazar bölgesinde yalnız kalma endişesiyle statü meselesinde Türkmenistan ın desteğini almak için girişimlere başlamıştır. İran bu süreçte Türkmenistan ın Azerbaycan la yaşadığı petrol yatakları sorununda Aşkabat ın yanında yer almış, diğer yandan Rusya nın, Hazar daki bölgesel hegemonyası konusunda endişelerini devam ettirmiştir. Hazar a kıyıdaş ülkelerin ikinci zirvesine 16 Ekim 2007 de Tahran ev sahipliği yapmıştır. 2007 zirvesi hukuki statü sorununun çözümünden ziyade, daha çok Hazar etrafındaki bölgesel güvenlik mesellerine yoğunlaşmıştır. Bu nedenle ikinci zirve İran tarafından ABD ye karşı bir jeopolitik platform olarak kullanılmıştır. Tahran zirvesi sonucunda beş kıyıdaş ülke, ortak bir deklarasyon imzalamışlardır. Hazar a kıyıdaş beş ülkeyi bir araya getiren 2007 Tahran Deklarasyonunu bölgesel güvenliği ön plana çıkaran ve Rusya İran ın Batı ya jeopolitik bir mesajı olarak değerlendirmek mümkündür. Bu çerçevede deklarasyonun 15. bölümünde kıyıdaş ülkelerin hiçbir koşulda kendi topraklarını herhangi bir kıyıdaş ülkeye saldırı amaçlı kullanımına izin vermeyeceklerinden bahsedilmiştir. 62 Böylelikle, 2007 Tahran zirvesinde kıyıdaş ülkeler Hazar bölgesinde üçüncü bir gücün aktivitesine karşı olduklarını deklare etmişlerdir. Deklarasyonda ayrıca, kıyıdaş ülkelerin uluslararası anlaşmalara ters düşmeyen ve barışçıl amaçlara yönelik nükleer enerji elde etme hakkına vurgu yapılmaktaydı. 2007 Tahran Deklarasyonu çerçevesinde, Rusya bu konuda İran a destek vererek, bölge ülkeleriyle barışçıl amaçlı nükleer enerji işbirliği yapma hakkının olduğunu onaylamıştır. 63 2007 Tahran zirvesinde, Hazar ın hukuki statüsü konusunda bir ilerleme sağlanamamıştır. Bu nedenle 18 Kasım 2010 yılında Bakü de geçirilen üçüncü 61 Viktoriya Panfilova, Kaspiy v Ojidanii Çuda, Nezavisimaya Gazeta, 23 Nisan 2002, (http:// www.ng.ru/cis/2002-04-23/6_kaspiy.html) (Erişim Tarihi: 31.08.2012). 62 Stanislav Jiznin & İgbal Guliyev, Energetiçeskaya Diplomatiya v Kaspiyskom Regione, s. 243 63 Sammiti Glav, Prikaspiyskiy Gosudarstv Spravka, RIA Novosti, 18 Kasım 2010, (http://ria.ru/ world/20101118/297532680.html) (Erişim Tarihi: 02.09.2012). 64