SÜRÜKLEYİCİ KURULUŞLAR YOLUYLA BÖLGESEL GELİŞME: ÇAVDIR VE ÇEVRESİ İÇİN BİR ÖNERİ

1274 SÜRÜKLEYİCİ KURULUŞLAR YOLUYLA BÖLGESEL GELİŞME: ÇAVDIR VE ÇEVRESİ İÇİN BİR ÖNERİ Mustafa YILDIRAN* Giriş İktisadi gelişme, ülkedeki kaynakların veriminin topyekûn artırılması ile mümkündür. Topyekûn gelişmeden söz edebilmek için, ülkenin bütün bölgelerinde aynı seviyede bir gelişmenin sağlanması gereklidir. Dengeli gelişme, tüm ülkelerin en çok ulaşmak istediği hedeflerden birisidir. Bölge odaklı gelişmenin temel amacı da, bölgeler arasındaki gelir dengesizliğin giderilmesi ve topyekûn gelişmedir. Bölgesel gelişme, Türkiye Cumhuriyeti nin ilk kuruluş yıllarında iktisadi gelişmeden çok, bölge güvenliği açısından değerlendirilmiştir. 1960 lı yıllarda bölgesel gelişme, bölge kalkınma projeleri ile yeniden alevlenmiştir. Bu dönemde uygulanmaya çalışılan projeler, Köyceğiz-Dalaman Projesi, Doğu Marmara Projesi, Zonguldak projesi, Çukurova Projesi, Keban Projesi, Antalya Bölgesi Projesi dir. Bu projeler ile ulaşılmak istenen hedef, belirli merkezler etrafında gelişmiş bölgeler oluşturularak ülkenin topyekûn gelişimini sağlamaktı. Fakat bu projelerin çoğunluğundan önemli bir başarı sağlanamamıştır. 1980 lere doğru en önemli bölgesel kalkınma projesi de, GAP tır. GAP çevresinde tarım odaklı büyük bir gelişme merkezi oluşturulması hedefi ile başlayan projenin önemli bir bölümü, terör ve siyasi engellere rağmen tamamlanmıştır. Günümüzde, Türkiye de bölgesel gelişme sorunu, sadece Güneydoğu Anadolu bölgesi merkezli ele alınan ve iktisadi olmaktan çok sosyolojik yönelimler içeren bir yapıda incelenmektedir. Bu durum iki yönden sakıncalıdır. Birincisi, etnik ve kültürel sorunlar bölge temelli olarak görülmesi sonucunda, bölgesel gelişme bölgeler arası çatışma unsuru algılanmasına; ikincisi de, Türkiye de Göller Bölgesi, İç Anadolu, Orta ve Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu gibi yoğun iktisadi ve sosyal sorunları olan bölgelerin seslerini yeterince duyuramamalarına neden olmaktadır. Sonuçta, bölgesel gelişme sorunu ülkenin bir bütün olduğu gerçeğinden yola çıkarak incelenmesi gereken bir iktisadi ve sosyal olaydır. 1 Son dönemde bölgesel gelişme, bölgesel kalkınma ajansları kanun tasarısı ve siyasi sorunların bölgesel iktisadi kaynakların yetersizliğinden kaynaklandığı görüşünün yeniden gündeme taşınması ile tartışılmaya başlamıştır. Avrupa Birliği ilişkilerinde bölgesel gelişmişlik farkının da, sorun olması tartışmayı sürekli gündemde tutacaktır. 2 Bu çalışmanın amacı bölgesel gelişme için mevcut potansiyellerin yeni kuruluşlarla daha etkin kullanımını sağlayarak, bölgesel gelişme sürecini hızlandırmayı sağlayacak bir model önermektedir. Çalışma kapsamında bölgesel gelişme sorunu, bölgesel gelişme için mukayeseli üstünlüğe sahip odak sektörün seçilmesi, sürükleyici kuruluşların bölgesel gelişmedeki rolü ve Çavdır Çevresi için önerilen model yer almaktadır. Bölgesel Gelişmede Yöntem Sorunu Bölgesel gelişmede nasıl bir yol izleneceği her zaman tartışmalı bir konudur. Türkiye de bölgesel gelişme 1980 sonrasında ihmal edilen alanlardan birisidir. Korumacılığa dayalı ve ithal ikameci iktisadi kalkınma anlayışı terk edildiği halde yeni bir gelişme modeli uygulanmamıştır. 3 Bu sebeple bölgesel gelişme bölgelerin potansiyellerine bağlı olarak ortaya çıkmıştır. Bunun tabii sonucu olarak, Türkiye nin Batı sında ve belirli cazibe merkezlerinde gelişme sağlanırken, Doğu ve Güneydoğu Anadolu da GAP bölgesi dışında bir gelişme sağlanamamıştır. Bölgesel gelişme dengesizliği artırmıştır. 4 * Dr., Süleyman Demirel Üniversitesi 1 MUTLU, S., Doğu Sorununun Kökenleri-Ekonomik Açıdan-,1.Baskı, Ötüken, İstanbul,2002,13-19 2 YILDIRIM, A., Bölgesel Kalkınma Yeniden Keşfediliyor, www.sabah.com.tr.08/09/2005 3 ATAAY, F., BKA Tasarımının Kalkınma Anlayışı Üzerine, Bölge Kalkınma Ajansları Nedir, Ne Değildir? Der: Menaf TURAN, Paragraf Yayınları, Ankara 2005,31 4 SÖNMEZ M., Bölgesel Eşitsizlik Türkiye de Doğu Batı Uçurumu, Alan Yayıncılık,1998, 60

1275 Bölgesel gelişmenin sağlanması aslında genel gelişme anlayışından farklı olamaz. Gelişme Schumpeter in tanımıyla, yenilik yapma yeteneğinin bir fonksiyonudur ve yenilik yapma ve girişimcinin fırsatları değerlendirme yeteneği 5 iktisadi değişimin vazgeçilemez unsurlarıdır. Yeni bölgesel gelişme anlayışının tesisi, yenilik gücünün sağlanması ve girişimcilere yeni fırsatların kapısını aralayacak kolaylıkların sağlanması ile mümkündür. 6 Gelişmede en büyük sorun yenilik gücünün kaybedilmesi ile ortaya çıkmaktadır. Yenilik gücünün kaybedilmesiyle iki sorunla karşılaşılır. Birincisi, tekrarlanmalar(routine)dır. Tekrarlanma, hem eski alışkanlıkların devam etmesi, hem de eski yapının devam etmesidir. İkinci sorun da, durgunluk(stagnation)tur. Durgunluk ise, iktisadi hayatın devam ettirilemeyecek şartlara ve hareketsizliğe sahip olması durumunu ifade etmektedir. Bu iki durum da, iktisadi gelişim için kriz durumunu ifade etmektedir. 7 Türkiye de bölgesel gelişme 1980 sonrası dönemde bütün alanlarda olduğu gibi kriz durumundadır. Bu krizin aşılmasında değişen devlet yönetim anlayışı ve iktisadi anlayış doğrultusunda yenilikçi ve ihracata yönelik bir bölgesel model oluşturulması gereklidir. Sürükleyici kuruluşların sağlayacağı dinamizmin getireceği güçle, fırsatları kollayan ve risk üstlenen toplumun işbirlikçi bir anlayışla kalkınmasını hedefleyen girişim kültürü 8 bu modelin vazgeçilmezleridir. Bölgesel gelişme eğer bölge içerisinde dinamik bir girişimci kültürü ve gelişme kültürü mevcut değilse; ancak sürükleyici kuruluşlarla sağlanabilir. Sürükleyici kuruluşlar 9 ve odak sektörün seçimi 10 özelde bölgesel gelişmenin; genelde topyekûn kalkınmanın temelini oluşturmaktadır. Bölge çapında gelişme ilk olarak, dıştan gelen bir sürükleyici tesirlerle başlar. Ancak böyle bir gelişmenin gerçekleşebilmesi için bölgedeki kaynakların ve ürünlerin, bölge dışından gelen talebi karşılamağa yeterli olması, mukayeseli avantajlara sahip olmaları ve sürükleyici sektörün bölge dışından gelen talebi karşılamağa yeterli olması, mukayeseli avantajlara sahip olmaları ve sürükleyici sektörün bölge dışına ihracata yönelmesi gerekir. Mukayeseli avantajlar, her zaman tabii olarak mevcut olmayıp daha ziyade insan emeği ile yaratılır ve yatırım imkânları doğabilir. Ulaştırma, haberleşme ve çeşitli altyapı tesisleri, yeterli tabii kaynaklar mukayeseli avantajların bölge lehine ortaya çıkmasına zemin hazırlar. Gelişmeyi temin edecek olan sürükleyici sektöre ait yan teşebbüsün ve küçük çaptaki işbölümünün de bölgede varlığı, gelişmenin sıhhatli olarak etmesini mümkün kılar. 11 Bölge Bazlı Gelişmenin Sürükleyici Sektörü veya Odak Sektörü Uluslararası rekabetin artması ile gelişme politikalarını belirleyen faktörlerinde değişimine neden olmaktadır. Ülkelerin veya bölgelerin diğer ülkelerden farklı olarak özgün belirleyicilere sahip olması gelişmenin anahtar faktörü durumuna gelmektedir. Ülkenin böylesi bir farklılığı yakalamak için sahip olması gereken belirleyici şartları, sanayide rekabet avantajı sağlayacak gerekli yetenek ve kaynakların varlığı, fırsatları ve kaynaklarla yeteneklerin yöneldiği alanlarla ilgili bilgileri algılama şekli, girişimcilerin, yöneticilerin ve işçilerin rekabete doğru yönlendirilmesi ve en önemlisi, işletmeler üzerine yatırım ve yeniliklere yönelme konusundaki baskıdan oluşmaktadır. Bu belirleyicilerin sistemli olarak ortaya çıkmasını sağlayacak, gelişme ortamı dört unsurdan oluşmaktadır: 12 1. Faktör Şartları; ülkenin sanayi açısından sahip olduğu üretim faktörlerini sağlayan her türlü unsuru içermektedir. 2. Talep Şartları; sanayinin ürettiği ürün ve hizmetlere olan talebin taşıdığı şartlardır. 3. Bağlı ve Destek Sanayiler; uluslararası rekabette ülkenin sahip olduğu tedarikçi ve bağlı sanayi yapısının varlığı veya yokluğudur. 4. İşletme Stratejisi, Yapısı ve Rekabet; İşletmelerin amaçları, yönetim becerileri ve rekabet avantajı sağlayacak yeteneklerini taşır. Ülkenin faktör şartları, beşeri sermaye, fiziksel kaynaklar, bilgi kaynakları, mali sermaye kaynakları ve altyapı şartlarından oluşur. Bu açıdan Türkiye ekonomisinin mali sermaye kaynakları dışında gelişmeyi sağlayabilecek kaynaklara sahip olduğu ortadadır. Ayrıca, Türkiye de özellikle kaynakların kullanımında bilgi yetersizliği sorunu yaşamaktadır. 5 CLEMENCE R.V., DOODY F.S., The Schumpeterian System, A.M. Kelley Pub., New York 1966,18 6 ATAAY F,a.g.e., 31-32; YILDIRAN, M., Yerel Gelişme ve Girişimcilik, Tavşanlı Haber, 27/04/2004,6 7 ÜLGENER, S.F., İktisadi Çözülmenin Ahlak ve Zihniyet Dünyası, 2.Baskı,Der Yayınları, İstanbul,1981,97 8 BOZKURT, R., İşletme Odağı Girişimci Sorunları, Der yayınları, İstanbul,1997,86-87 9 ERKAL, M.,Bölge Açısından Az gelişmişlik 101Soru-101Cevap,Boğaziçi Yayınları,İstanbul,1982,22-23 10 TÜSİAD, Yeni rekabet Stratejileri ve Türk Sanayisi, Temmuz,2002,138 11 ERKAL, M.,a.g.e.,,22-23 12 PORTER, M. E., The Competitive Advantage of Nations, First Pub., The Macmillan Pres L., London,1990,71

1276 Türk ekonomisinde Porter ın belirlediği rekabet avantajını sağlayabilecek özgün bir gelişme stratejisi, kaynakları etkin kullanımı ve kaynak yetersizliği kısıtlarına bağlı olarak, stratejik odaklanma ile gerçekleştirilebilecektir. Çünkü ölçek ekonomisi şartlarından yaralanmak ve küreselleşmenin baskısından kurtulmak, ancak stratejik odaklanma ile mümkün olabilecektir. 13 Bir kent veya bölgenin yerel iktisadi gelişimini yerel karşılaştırmalı üstünlükleri ve başlangıç avantajları belirlemektedir. Firmaların rekabet gücü, bölgenin potansiyel bilgi birikimi ve piyasa yapısı gibi çeşitli faktörler bölgelere göre farklı sektörlerde üstünlük sağlamayı ortaya çıkarmaktadır. 14 Türk ekonomisi ve Çavdır çevresi için kendine uygun bir gelişme ve rekabet avantajı sağlayabilecek model için bu çalışmanın önerisinde Gelişmenin Odak Sektörü Tarım Olmalı dır. 15 Neden odak sektör tarım sektörü olmalıdır? 1980 sonrasında Türkiye nin liberalleşme yönelimli politikalarının ekonomik büyüme hızları yönünden sonuçları incelendiğinde, GSMH %4, ticaret %5,8, sanayi %5,1 büyürken, tarımın sadece %1,5 büyümüştür.(tablo 1)Bu durum tarımın 1980 sonrasında ihmal edilmiş bir sektör olduğunu, sanayi ve ticaretten daha hızlı geliştirilebileceğini göstermektedir. GÖSTERGELER TARIM SANAYİ TİCARET GSMH Ortalama 1,57 5,43 5,83 4,04 Standart Sapma(Dalgalanma) 4,28 5,33 7,10 5,15 Aralık 16,00 19,60 28,40 19,30 Minimum -7,60-7,50-9,40-9,50 Maksimum 8,40 12,10 19,00 9,80 Tablo 1. Ekonomik Büyüme Hızı Göstergeleri(1981-2003) Kaynak:YILDIRAN,M., Gelişmede Aynılaşma Sorunu:Tarzı Olan Değişim, Active Academy I.Makale Yarışması(İkinci), Sürdürülebilir Büyümenin Ekonomi Politiği,2004 Tarım sektörüne dayalı bir gelişme stratejisini gerektiren diğer bir sebep, Türkiye de nüfusun artmasıdır. OECD verilerine dayanarak yapılan hesaplamalarda, 1990 dan 2002 yılına kadar Türkiye nüfusu ortalama %1,77 artarken, tarım büyüme hızı ortalama %0,46 oranında artığı gözükmektedir.(şekil 1) Tarımın nüfusun ihtiyacı karşılayabilecek oranda büyümediği ortaya çıkmaktadır. Nüfus ve Tarım Artış Hızları(%) 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 0,00-1,00-2,00-3,00 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Nüfus Artış Oranı(%) Tarım Büyüme Oranı(%) Şekil 1. Nüfus ve Tarımın Seyri(1991-2002) Kaynak:YILDIRAN,M., Gelişmede Aynılaşma Sorunu:Tarzı Olan Değişim, Active Academy I.Makale Yarışması(İkinci), Sürdürülebilir Büyümenin Ekonomi Politiği,2004 13 TÜSİAD, Yeni rekabet Stratejileri ve Türk Sanayisi, Temmuz,2002,138 14 ESER, U., KÖSE, S., Endüstriyel Yerelleşme ve Yoğunlaşma Açısından Türkiye Sanayi: İl İmalat Sanayilerinin Analizi, Ankara Üniversitesi, SBF Dergisi, 60(2)2005,103-104 15 YILDIRAN, M., Gelişmede Aynılaşma Sorunu:Tarzı Olan Değişim, Active Academy I.Makale Yarışması(İkinci), Sürdürülebilir Büyümenin Ekonomi Politiği,2004

1277 Türkiye de nüfusun %35 i tarım kesiminde istihdam edilmektedir. Sanayi kesiminde istihdama olan ihtiyacın tarım sektöründen gelecek işgücü ile karşılanması mümkün değildir. Çünkü yeni sanayileşme eğilimi teknoloji be bilgiye dayandığından tarım kesimindeki işgücünün sanayi kesimine aktarılmasını imkânsız duruma getirmektedir. Ancak, tarım kesimindeki işgücünün, bulundukları yerde tarım birlikleri, tarım kooperatifleri, ziraat fakülteleri ve ziraat birlikleri tarafından sağlanacak eğitim destekleri ile yeni tarım teknolojilerine uyum sağlayacak gelişmelere uyumları sağlanabilir. YILLAR TARIM (MİLYAR TL) TOPLAM (MİLYAR TL) TARIMIN PAYI (%) 1950 880 8814 10,0 1960 1098 13525 8,1 1970 2795 34300 8,1 1980 3300 52390 6,3 1990 4878 89893 5,4 2000 6481 134754 4,8 Tablo 2. Tarım Sektörüne Sabit Sermaye Yatırımları Kaynak: DPT, Türkiye Ekonomisinde Sermaye Birikimi Verimlilik ve Büyüme:1972-2003,,2005,33-34 Tarım sektörünün odak sektör olmasının önemli bir sebebi de, tarım sektörüne yapılan sabit sermaye yatırımlarının oranın sürekli azalmasıdır. Avrupa Birliği ülkelerinde tarım desteklemeleri AB bütçesinin %58 lik bölümünü oluştururken, Türkiye de tarım sektörü yatırımlarına toplam yatırımların sadece %4,8 lik bölümü ayrılmaktadır. Bu durumda, ihmal edilen sektör olan tarıma yatırımların artması sektörün verimliliğini artıracaktır. Günümüz tarımında genetik ürünlerinin hızla artması ve tohum teknolojilerinin ithalatının mümkün olmaması sebebiyle, kaçırılacak fırsatın maliyeti çok yüksek olacaktır. 16 Bu sebeple Türkiye tarıma dayalı gelişme stratejilerine önem vermelidir. DOHA görüşmeleri sırasında Dünya Ticaret Örgütü üyelerinin tartışmalarının temel kaynağı tarım sektörü olması, gelecek dönemde tarımın stratejik öneminin artacağını göstermektedir. Yine gelişmiş devletlerin yüksek koruma duvarları ile(ihracat sübvansiyonları, üretim sübvansiyonları ve gümrük tarifeleri) tarım sektörünü sürekli geliştirmeleri birçok gelişen devletin tarım sektöründen çekilmesine sebep olmaktadır. 17 Bu sebeple, tarımı sektörünü ayakta tutabilen devletler gelecekte sektörde rekabetçi üstünlük ele geçirebilecektir. Türkiye de tarım sektörü, gıda, tekstil, dericilik ve turizm sektörleri için girdi olarak da önemli katkıları bulunmaktadır. Sürdürülebilir büyümenin temel dayanaklarından olan çevre kaynaklarının yok edilmemesi, yine tarım sektöründe yapılacak iyileştirme ve gelişim ile mümkün alabilecektir. Son yıllarda hızla talebi artan organik tarım sektörü ihracata katkısı ve turizme katkısı ile ülkeye katma değeri yüksek kaynak girişine sebep olabilecektir. Yine, AB ülkelerinden organik tarım ürünlerine olan talebin hızla artması Türkiye için, ihracat avantajını artacaktır. 18 Porter ın bağlı ve destek sanayilere katkı adını verdiği şart, tarım odaklı bir gelişmenin önemini ortaya çıkarmaktadır. Tarım sektöründe Türkiye için önemli bir avantaj da, eğitimli ve istihdam edilmeyen ziraat mühendisler çokluğudur. Bu kaynak tarımda dönüşüm için hızla eğitilip, tarımda atılımın sağlanmasında dönüştürücü kuvvet olarak kullanılabilecektir. Tarım sektörünün aynı zamanda neo-liberal aynılaşma zorunluluğundan ülkeyi koruyabilecek stratejik gerekçeleri taşıması da önemli bir avantajdır. Çünkü ülkelerin çoğunluğu tarımda katı korumacılık politikaları uyguladığı için, Türkiye tarımsal dönüşümü sağlayıncaya kadar stratejik koruma politikalarından yararlanabilecektir. 19 Bölgesel Gelişmenin Dönüştürücü Kuvveti Olarak Sürükleyici Kuruluşlar Bölgesel gelişme eğer bölge içerisinde dinamik bir girişimci kültürü ve gelişme kültürü mevcut değilse; ancak sürükleyici kuruluşlarla sağlanabilir. Sürükleyici kuruluşlar 20 ve odak sektörlerin seçimi 21 özelde bölgesel gelişmenin genelde topyekûn kalkınmanın temelini oluşturmaktadır. 16 Gülten KAZGAN., Uluslararası Ekonomik İlişkilerin Türkiye Ekonomisine Katkısı: Dün ve Bugün 12.Ulusal İktisat Sempozyumu, 11-12 Ekim 2004,Isparta 17 HAYRİ, M., DOHA da İyimser Rüzgarlar,Turkishtime,Eylül-Kasım-2004,39-50 18 YILMAZ, R., Tarımda Organik Fırsat, Globus, Sayı.2004-02,Şubat 2004,51-60 19 YILDIRAN, M., Gelişmede Aynılaşma Sorunu:Tarzı Olan Değişim, Active Academy I.Makale yarışması Sürdürülebilir Büyümenin Ekonomi Politiği,2004 20 ERKAL, M., Bölge Açısından Az gelişmişlik 101Soru-101Cevap,Boğaziçi Yayınları,İstanbul,1982,22-23

1278 Bölge çapında gelişme ilk olarak, dıştan gelen bir sürükleyici tesirlerle başlar. Ancak böyle bir gelişmenin gerçekleşebilmesi için bölgedeki kaynakların ve ürünlerin, bölge dışından gelen talebi karşılamağa yeterli olması, mukayeseli avantajlara sahip olmaları ve sürükleyici sektörün bölge dışından gelen talebi karşılamağa yeterli olması, mukayeseli avantajlara sahip olmaları ve sürükleyici sektörün bölge dışına ihracata yönelmesi gerekir. Mukayeseli avantajlar, her zaman tabii olarak mevcut olmayıp daha ziyade insan emeği ile yaratılır ve yatırım imkânları doğabilir. Ulaştırma, haberleşme ve çeşitli altyapı tesisleri, yeterli tabii kaynaklar mukayeseli avantajların bölge lehine ortaya çıkmasına zemin hazırlar. Gelişmeyi temin edecek olan sürükleyici sektöre ait yan teşebbüsün ve küçük çaptaki işbölümünün de bölgede varlığı, gelişmenin sıhhatli olarak devam etmesini mümkün kılar. 22 Bölgenin kalkınmasında sürükleyici kuruluşların eski dönemlerdeki yapılanmadan, devlet tarafından yönlendirilmemesi ve dıştan içe müdahale yerine içeriden yapılanması gibi farklılıklar bulunmaktadır. Örneğin, devletin gelişmesine katkı sağladığı Zonguldak ve Kırıkkale gerileme sürecine girerken, yerel kaynaklarla gelişen Denizli, Çorum, Gaziantep, Kahramanmaraş gibi iller hızla gelişmektedir. 23 Sonuçta bölgesel kalkınmada sürükleyici kuruluşların sağlayabileceği katkılar aşağıdaki gibidir: Bölgesel sermaye birikimi ve sermayenin etkin kullanımını sağlaması, Bölgenin rekabet avantajı olan alanının hızlı ve içten gelecek saiklarla ortaya çıkarması, Bölgede istihdamı artırmak ve rekabet üstünlüğünün olduğu olanda bilgi birikimi oluşturması, Pazar ve fiyat mekanizmalarını rekabet piyasası ortamında birleştirmesi, Destek sektörler ve bağlı sektörleri harekete geçirmesi, Sosyal ve kültürel gelişmeyi destekleyerek gelişmeyi sosyalleştirmesi, Bölge gelişmesini artırarak vergi ve diğer yönlerden ülke ekonomisine katkı sağlaması. Bölgesel Gelişme Açısından Burdur ve Çavdır Burdur ili Göller Bölgesinin önemli yerleşim yerlerinden birisidir. Özelikle, İç Anadolu-Ege ve Kıyı Akdeniz arasında stratejik konumu ile dikkat çekicidir. Fakat ilin gelişimi Isparta, Denizli, Antalya gibi komşu illere nazaran daha yavaştır. Burdur un içerisinde yer aldığı Akdeniz Bölgesi bölgeler arası gelişmişlikte 8 ilin arasında 6 sıradadır. Değişik merkezlerde gelişen Akdeniz bölgesinde Burdur ilinin cazibe merkezi Antalya dır. İlin ekonomik faaliyetlerinin temelini tarım sektörü ve buna bağlı sanayiler oluşturmaktadır. İldeki istihdamın %60 ı tarım kesimdedir. Burdur ili Batı illeri arasında gelişmesini sağlayamayan bir il olması yönüyle ve doğu illerine göre göreceli üstünlüğü olması sebebiyle ilginç bir özellik göstermektedir. Son çıkan teşvik kanunundan yararlanamaması da bu durumun tipik örneklerindendir. İlin sanayi üstünlük gösterdiği bir alan yoktur. Örneğin Türkiye de son dönemde hızla gelişen yerlerden olan Denizli ili, Giyim Dokuma ve Taşocakçılığı alanlarında uzmanlaşmış gözükmektedir. 24 Ekonomik Göstergeler Değerler Milli Gelirden Aldığı Pay(%) 0,35 Fert Başına Milli Gelir 1714 milyon TL Kırsal Nüfus Başına Tarımsal Üretim 1746 milyon Tl Tarımsal Ür. Değ. Türkiye Ekonomisindeki Payı 0,76 Tarım istihdam Oranı (%) 60,13 Sanayi İstihdam Oranı(%) 8,31 Diğer İstihdam Alanları(%) 31,56 Tablo 3.Burdur İli Ekonomik Göstergeler Kaynak: DPT, İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması (2003) Burdur ili DPT tarafından yapılan sosyo-ekonomik ölçümlerde 1996 yılında 29. sırada ve 2003 yılında yapılan ölçümlerde 31. sıradadır. Burdur gibi denize kıyısı olmayan çevre illerle kıyaslandığında gelişmede ilerleme sağlamadığı gözükmektedir. Çevre illerde gelişme gösteren tek il Denizli dir. Denizli nin ihracata yönelimli sanayi ile bu gelişimi gösterdiği ortadadır.(tablo 4) 21 TÜSİAD, Yeni rekabet Stratejileri ve Türk Sanayisi, Temmuz,2002,138 22 ERKAL, M.,a.g.e.,22-23 23 DPT, İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması (2003), Yayın No:2671, Mayız 2003,16 24 24 ESER, U., KÖSE, S., Endüstriyel Yerelleşme ve Yoğunlaşma Açısından Türkiye Sanayi: İl İmalat Sanayilerinin Analizi, Ankara Üniversitesi, SBF Dergisi, 60(2)2005,105-108

1279 İLLER 1996 2003 Denizli 16 12 Isparta 21 28 Burdur 29 31 Afyon 41 44 Tablo 4.Burdur ve Çevre İller Gelişmişlik Sıralaması Burdur ili tarımsal üretim yönünden incelendiğinde, asıl rekabetçi üstünlüğünün hayvansal üretim ve canlı hayvanlar üzerinde yoğunlaştığı gözükmektedir.(tablo 5) Bu alanda Afyon ili dışında kalan illere yakın bir tarımsal üretim gerçekleştirdiği ortaya çıkmaktadır. Buradan Burdur ilinin zaman içerisinde Antalya nın turizme yönelmesi ve Denizli nin sanayi yönelmesi ile Afyon iline rakip olabileceği tahmin edilebilir. Bunun içinde hayvansal üretim alanında yapılacak çalışmalar Burdur iline daha fazla katkı sağlayabilecektir. TARIMSAL ÜRETİM DEĞERLERİ (2000) (Cari Fiyatlarla Milyon TL.) CANLI HAYVANSAL BİTKİSEL HAYVANLAR ÜRÜNLER TOPLAM TARIMSAL İLLER Üretim Değeri Üretim Değeri Üretim Değeri Üretim Değeri Afyon 221.870.683 144.545.110 131.709.720 498.125.513 Antalya 620.077.771 109.818.730 85.018.335 814.914.836 Muğla 431.747.622 68.310.296 43.007.971 543.065.889 Denizli 293.399.702 65.657.007 40.466.514 399.523.223 Burdur 100.484.271 64.996.107 38.593.853 204.074.231 Isparta 212.923.459 50.326.715 34.994.355 298.244.529 TÜRKİYE 14.920.079.937 6.652.064.612 5.178.206.046 26.750.350.595 KAYNAK: DİE Tablo 5. Bölge İllerinin Tarımsal Üretim Değerlerinin Karşılaştırılması Çavdır ilçesi incelendiği zaman Burdur iline benzer bir durumda olduğu söylenebilir. Turizm bölgelerinin ulaşım ağının ortasında yer almasına ve geçmişten beri bölgenin en önemli hayvan pazarına sahip olmasına rağmen gerilemeye devam etmektedir. 25 Bu durumda gelişmenin temel unsuru olan yenilik yapma gücünün harekete geçirilmesi ile rekabetçi üstünlüklerin ortaya çıkarılması bölgede en önemli bir ilçe olmasını ve Teke yöresinin gelişme merkezi olma potansiyeli taşımaktadır. İLÇE ADI 1996 2003 Merkez 60 78 Bucak 132 184 Gölhisar 144 260 Altınyayla 465 268 Kamanlı 264 301 Tefenni 308 396 Çeltikçi 443 406 Ağlasun 362 412 Kemer 507 444 Yeşilova 380 456 Çavdır 446 471 Tablo 6. Burdur İli İlçelerinin Gelişmişlik Sırası(1996-858 ilçe;2003-872 ilçe) Kaynak:DPT, Sosyo-Ekonomik Gelimişlik Sıralaması Araştırması2004,DPT Yayınları,Nisan 2004; www.dpt.gov.tr 1996 yılında ilçe, sosyo-ekonomik gelişmişlik yönünden Altınyayla ve Kemer ilçelerinden önde iken, 2003 yılında Burdur ilindeki en az gelişen ilçe olmuştur. (Tablo 6) Birçok ilçede yeni istihdam alanları sağlayacak ve ekonomik katkı sağlayacak alanlarda gelişme olurken Çavdır ilçesi gerilemektedir. Örneğin Altınyayla, 1996 yılında Çavdır dan daha geride iken, en hızlı gelişme gösteren ilçedir. İlçede taşocakçılığı ve turizm alanlarında yapılan gelişimler potansiyelin gelişimini sağlamıştır. 25 Burdur un bazı ilçe ve bucaklarında hayvan satım pazarları kurulmaktadır. Gölhisar ın Çavdır nahiyesinde kurulan Pazar en meşhurlarındandır. Pazar günü kurulur. İlimiz Burdur, Özgül Yayınları, İstanbul,,1985,31

1280 Çavdır ve Çevresinin Gelişimi İçin Model Önerisi Bu çalışmada Çavdır ve çevresi için önerilen model, tarım sektörü bazlı, piyasa mekanizması sağlayıcı bölgenin geçmiş potansiyellerinden yararlanarak yeni bir organizasyon şeklini içeren öncü(sürükleyici) bir kuruluşun yapılanmasının varsayımlarıdır. Amaç, bölgenin önemli ulaşım merkezi olan ve aynı zamanda tarihi hayvan-tahıl pazarlarına sahip olan Çavdır ve çevresinin gelişiminde göz önüne alınabilecek alternatif sunmaktadır. Modelin temel varsayımı, AB sürecinde Türk tarımının gelişim yönüne ve ihracata dönük organizasyon, standardizasyon ve pazarlama piyasa yapısını yenileyerek bölgesel kalkınmanın sağlanabileceğidir. Önerilen model AB in Ortak Tarım Politikasının Amaçları na uygundur. Çalışmada cevap aranan sorulardan biriside, önemli ulaşım kolaylığı olan ve tarihi bir hayvan pazarına sahip olan Çavdır ın zaman içersinde neden geri kaldığıdır. Nedenler incelendiğinde tüm sonradan gelişmesi duran yörelerde karşılaşılan sorunlar aynıdır. Bunlardan bazıları aşağıdaki gibidir: 26 Tarım sektörünün ülkede sağladığı katma değerin azalması, Gelir seviyesinin düşük ve tasarruf meylinin olmaması, Mahalli pazarların ulusal pazarlara uyum sağlayamaması, Bölgeden yapılan göçlerin çokluğu, Dışa kapalı bir anlayışın olması, Yenilik gücünün kaybedilmesi, Sosyal çevrenin gelişme meyillerini izlememesi ve içe kapanma. Çavdır ilçesi, Antalya, Muğla ve Denizli illeri arasında stratejik konumunun bir rekabet avantajına çevrilmesi ve gelişme hızının yeniden artırılması durumunda yeni bir ihracata dönük tarım odaklı bir polarize bölge merkezi olması mümkündür. Bu potansiyel stratejik yapısında mevcuttur.(tablo 7) GÜÇLÜ YANLAR İzmir ve Antalya limanlarına yakınlıktan dolayı ulaşım kolaylığı, dolayısıyla ihracat kolaylığı Ürünlerin ortaya çıkması ile Antalya ilinde turizm sektörüne girdi sağlama imkânı, İzmir e ulaşım kolaylığı sebebiyle, İzmir Vadeli İşlemler Borsasına satış yapabilme imkânı Arazilerin Sulama İmkânlarının Genişlemesi Tarihi hayvan ve tahıl pazarının mirasından yararlanabilme Hayvancılık ve bitkisel üretiminde aynı anda yapılabilmesi Antalya, Denizli ve Muğla ya bağlı yakın yerleşim yerlerinin ürünlerinin pazara kolay taşınabilmesi TEHDİTLER Göç ve Arazilerin Kullanılmaması Özelikle Burdur merkezle hayvan ve tahıl pazarlarında alternatif olması Ürünlerin yerinde satılması Bölgenin geri kalmasındaki zihniyet sorunu ZAYIF YANLAR Küçük İşletmelerin varlığı Biyo-teknoloji yatırımları düşüklüğü Üreticilerin Eğitimsizliği Tohum ve Genetik alanında yetersiz yatırımlar Verim Düşüklüğü Ürün çeşitlendirme stratejilerinden yoksunluk Girdi maliyetlerinin Yüksekliği Eğitimli işgücünün işyeri tecrübesinin eksikliği Makine Kullanımının Düşüklüğü Destek ve Korumacılık Sistemlerinin Yetersiz Kalması FIRSATLAR Düşük Sermaye Yatırımları İle Üretim Verim Sağlama İmkânı Bölgesel Kalkınma Ajanslarının kurulması yararlanma imkânı İhracat Potansiyelinin Yüksek Olması Organik Tarıma Bağlı Yüksek Katma Değerli İhracat İmkânı AB den Sağlanabilecek Finansman Kolaylığı Bölgenin Tedarik deposu merkezi olabilme potansiyeli Avrupa Birliği sürecinde kurumlaşmaya dayalı tarımsal örgütlenmeler fonlardan daha hızlı yararlanabilecektir Piyasa sistemi, tarımsal üretim ve gıda sektörünün aynı anda sektörel bağlılık içerisinde kullanılabilmesi Çavdır ın rekabet avantajına kaynaklık eden iki temel etken bulunmaktadır. Birincisi, tarihi ve istikrarlı bölge pazarlarına sahip olması(şekil 2); ikincisi de, çevresinde bulunan Antalya, Muğla illerinin turizme yönelmesi ile tarımsal üretimden kayacak potansiyelinden yararlanma ve Denizli ilinin sanayiye yönelmesiyle tarımsal üretimden pay alma imkânının olmasıdır. Çavdır ilinde bulunan hayvan pazarının modernleştirilmesi sırasında küçükbaş hayvanlara yönelik uzmanlaşması faydalı olacaktır. Böylece piyasa yönünden en büyük rakip olan Burdur a büyükbaş hayvanlar üzerine uzmanlaşma bırakılarak rekabette üstün olan bölümü kayılabilir Bu amaçlar:(1) teknik ilerlemesinin özendirilmesi, tarımsal üretimin rasyonelleştirilmesi ve üretim faktörlerinin, özellikle işgücünün en uygun kullanımının ve verimliliğinin artırılması, (2) tarımsal nüfusun yaşam seviyesinin özellikle tarımda çalışanların gelirlerinin artırılması yoluyla yükseltilmesi, (3) piyasalarda istikrarın sağlanması, (4) düzenli bir ürün arzının garanti altına alınması ve ürünlerin tüketicilere uygun fiyatlarla sağlanması. 26 ERKAL,M., a.g.e.,14-15

1281 Çavdır ilçesinin en çok sahip olduğu değer ve hayvan pazarının en çok satılan ürünü koyun ve keçidir. Toplam hayvan varlığının %80 i küçükbaş hayvanlardan oluşmaktadır. (Tablo 9) Bu durumda zaten potansiyelin olduğu bir alanda uzmanlaşma gelişmeye hızla devam edebilecektir. 80.000 60.000 40.000 20.000 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Koyun-Keçi Sığır Tablo 9. İlçelerin Hayvan Varlıkları(adet)(2004) Kaynak: Burdur İl Tarım Müdürlüğü Çavdır hayvan pazarının potansiyeli incelendiği zaman en çok işlem gören ürünün de, koyun ve keçinin olduğu gözükmektedir. Kendi mevcut koyun ve keçi varlığının iki katı kadar pazarda işlem yapıldığı ortaya çıkmaktadır. Bu durum bölgesel bir pazar olma potansiyelini taşıdığını göstermektedir.(şekil 2) İLÇE ADI B.BAŞ KOYUN KEÇİ TEKTIRNAKLI KANATLI Burdur 40.292 40.585 8.096 2.003 10.500 Bucak 24.015 23.950 26.900 630 102.113 Yeşilova 17.945 Çavdır 6.290 18.447 18.776 723 7.240 Tefenni 5.935 11.000 4.000 230 - Kemer 6.215 7.950 2.395 99 3.085 Gölhisar 7.600 7.710 8.800 572 16.000 Karamanlı 6.703 5.100 400 15 - Ağlasun 3.650 5.000 11.00000 1.000 - Altınyayla 1.288 4.485 4.930 314 3.315 Çeltikçi 4.770 2.750 10.350 575 3.650 Şekil 2. Hayvan Pazarına Gelen Hayvan Sayısı Kaynak. Çavdır İlçe Tarım Müdürlüğü İstatistikleri, Çavdır,2005 Diğer önemli nokta Türkiye keçi ve koyun eti üretiminde dünya fiyatlarında ve doğal yöntemler üretim yapmaktadır. Bu şekilde kurulacak bir ihtisas pazarı ve üniteleri bölgenin İzmir e kadar en büyük pazarı ve işleme tesisleri kurulma imkânını verecektir. Dünya ile rekabet eden ihracat için temel veri olabilecek bir piyasa yapılanmasına gidebilecektir. Aynı zamanda AB piyasalarına en yakın küçükbaş pazarlamacısı olma imkânı mevcuttur. Türkiye küçükbaş hayvan üretiminde 6. sıradadır.(tablo 8) Koyun ve keçi veriminde 15 kg ile, 14 kg olan dünya ortalamasından daha verimli üretim yapılmaktadır. 27 ÜLKELER Üretim(ton) % Çin 3.024.082 26,02 Hindistan 699.400 6,02 Avusturalya 654.075 5,63 Y.Zellenda 541,020 4,65 İran 446.520 4,58 TÜRKİYE 332.500 3,84 İngiltere 301.000 2,86 Tablo 8. Koyun-Keçi Et Üretimi(2002) Kaynak: TZOB, Zirai ve İktisadi Rapor 2001-2002, Yayın No:244,Ankara,172 Bağlı ve destek sektörler yönünden değerlendirildiği zaman özellikle, peynircilik, yün ve küçükbaş süt ürünleri yine niş ürünler olarak ve doğal yöntemlerle elde edilmesi üstünlüğü içerisinde pazarlanabilir. Modelin Unsurları Yönetiminin tamamen uzmanlardan ve ticaret erbabından oluşan çok ortaklı şirketin kurulması, Elektronik borsa şeklinde pazarların ulusal pazarlara bağlanması, 27 TZOB, Zirai ve İktisadi Rapor 2001-2002, Yayın No:244,Ankara,173

1282 Veterinerlik hizmetlerinin verildiği ve sağlığa uygunluğu sağlanmış uluslar arası standartlarda hizmet veren hayvan sevk, kesimhane ve paketleme ünitelerinin kurulması, Tahıl ve tarım ürünleri için depoların kurulması ve lisanslı depoculuk faaliyetlerinde bulunma, Tarım ürünleri laboratuarının kurulması, Küçükbaş hayvan ürünlerinde ve aromalı bitkilerde uzmanlaşmayı sağlayacak farklılıklar ortaya koymak, İhracata yönelik bir danışmanlık ve bilgi merkezi oluşturmak. Model İçin Potansiyel Finansal Kaynaklar Her ticari katılımcının ortaklığı ile elde edilecek fon, Avrupa Birliği nden sağlanabileceği proje finansmanı kaynakları, KOSGEB tarafından sağlanan teşvikler Sonuç Bölgesel gelişme sorunu Türkiye de sosyolojik olmaktan çok ekonomik bir sorundur. Bu sebeple bölgelerde iktisadi gelişmenin sağlanabilmesi ile sosyolojik olduğu görülen sorunlarından çözümüne katkı sağlayabilecektir. Sürükleyici kuruluşlar, bölge gelişiminde her zaman etkilidir. Türkiye deki en iyi örneklerden birisi olan Polatlı Tahıl Borsası, aynı zamanda Orta Anadolu için büyük bir gelişme projesidir. Çavdır ve çevresinde Burdur merkezle anlaşmalı olarak küçükbaş hayvan borsası ve ünitelerine bağlı destek ve entegre piyasalar oluşturmayı hedefleyen bir model önerilmektedir. Türkiye nin tarım ürünlerinin ihraç yeri olan İzmir e ulaşım kolaylığı ile tarihi geçmişinin sağladığı potansiyel bu fırsatı sunmaktadır. Eğer bu öneri gerçekleştirilebilirse, muhtemel etkileri aşağıdaki gibi olacaktır: 1. Profesyonel tarım anlayışının geçilmesini sağlayabilecek, 2. Bölgenin yeniden cazibe merkezi haline gelmesini saplaması, 3. Tarımsal üretimin değerlendirilmesi ile bölgede göçün ve ümitsizliğin kırılması, 4. Piyasa mekanizması ile belirlenen fiyatlar istikrarsızlığı önlemesi. 5. Bölgenin en büyük küçükbaş ihracat merkezi olma fırsatı. Kaynaklar ATALAY, F., Bölge Kalkınma Ajansları Nedir, Ne Değildir? Der: Menaf TURAN, Paragraf Yayınları, Ankara 2005 BOZKURT, R., İşletme Odağı Girişimci Sorunları, Der yayınları, İstanbul,1997 İlimiz Burdur, Özgül Yayınları, İstanbul,,1985 CLEMENCE R.V., DOODY F.S., The Schumpeterian System, A.M. Kelley Pub., New York 1966 ÇAVDIR İLÇE TARIM MÜDÜRLÜĞÜ, İstatistikler, Arşiv, Çavdır,2005 DPT, İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması (2003), Yayın No:2671, Mayız 2003 DPT, Sosyo-Ekonomik Gelimişlik Sıralaması Araştırması2004,DPT Yayınları,Nisan 2004 DPT, Türkiye Ekonomisinde Sermaye Birikimi Verimlilik ve Büyüme:1972-2003,,2005,33-34 ERKAL, M., Bölge Açısından Az gelişmişlik 101Soru-101Cevap,Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 1982 ESER, U., KÖSE, S., Endüstriyel Yerelleşme ve Yoğunlaşma Açısından Türkiye Sanayi: İl İmalat Sanayilerinin Analizi, Ankara Üniversitesi, SBF Dergisi, 60(2)2005 Gülten KAZGAN., Uluslararası Ekonomik İlişkilerin Türkiye Ekonomisine Katkısı: Dün ve Bugün 12.Ulusal İktisat Sempozyumu, 11-12 Ekim 2004,Isparta HAYRİ, M., DOHA da İyimser Rüzgarlar,Turkishtime,Eylül-Kasım-2004 MUTLU, S., Doğu Sorununun Kökenleri-Ekonomik Açıdan-,1.Baskı, Ötüken, İstanbul,2002 PORTER, M. E., The Competitive Advantage of Nations, First Pub., The Macmillan Pres L., London,1990 SÖNMEZ M., Bölgesel Eşitsizlik Türkiye de Doğu Batı Uçurumu, Alan Yayıncılık,1998 TÜSİAD, Yeni rekabet Stratejileri ve Türk Sanayisi, Temmuz,2002 TZOB, Zirai ve İktisadi Rapor 2001-2002, Yayın No:244,Ankara ÜLGENER, S.F., İktisadi Çözülmenin Ahlak ve Zihniyet Dünyası, 2.Baskı,Der Yayınları, İstanbul,1981 YILDIRAN, M., Yerel Gelişme ve Girişimcilik, Tavşanlı Haber, 27/04/2004 YILDIRAN, M., Gelişmede Aynılaşma Sorunu:Tarzı Olan Değişim, Active Academy I.Makale yarışması Sürdürülebilir Büyümenin Ekonomi Politiği,2004 YILDIRIM, A., Bölgesel Kalkınma Yeniden Keşfediliyor, www.sabah.com.tr.08/09/2005 YILMAZ, R., Tarımda Organik Fırsat, Globus, Sayı.2004-02,Şubat 2004 Not: Çalışmanın yazılması sırasında katkılarından dolayı Ziraat Mühendisi Mustafa Çelik e teşekkür ederim