Türkiye nin İran Nükleer Meselesindeki Siyaseti

Nisan 2012 İstanbul görüşmeleri diplomasi süreci için umutlu bir hava yaratsa da İran dan daha sonra net adımlar gelmemiştir. Türkiye nin İran Nükleer Meselesindeki Siyaseti Turkey s Policy on Iranian Nuclear Issue Şebnem UDUM Abstract Iran s nuclear program has caused international concerns since the revelations in 2002-2003 that it has failed to report some of its nuclear activities to the International Atomic Energy Agency (IAEA) as a nonnuclear-weapon state Party to the Nuclear Nonproliferation Treaty (NPT). The crux of the problem is that Tehran does not allow intrusive inspections brought by the Additional Protocol, that would help the IAEA verify its compliance with the Treaty and at the same time, it insists on the recognition of its inalienable right to enrich uranium. Negotiations for more transparency and keeping Iran s uranium enrichment at acceptable levels did not produce tangible results so far. This article looks at Turkey s policy regarding Iranian nuclear issue. It inquires why Iran s nuclear program is a threat to the international nuclear nonproliferation regime by introducing the technology and politics of non-proliferation. The analysis of the impacts of the issue on Turkey s security policy is followed by Ankara s arguments and position. The article concludes with the way ahead of Turkey. 98

Nükleer faaliyetlerinin yeterince şeffaf olmaması ve P5+ 1 ülkeleriyle 2012 de gerçekleşen görüşmelere dek İran ın güvenlik denetimi yükümlülüğü yerine, uranyum zenginleştirmenin vazgeçilmez hakkı olduğunun altını çizmesi, Tahran ın niyetleri konusundaki şüpheleri artırmıştır. I. Giriş 2002-2003 döneminde İran ın, Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Anlaşması (Nuclear Nonproliferation Treaty-NPT) na taraf olan bir nükleer silaha sahip olmayan devlet (nonnuclear-weapon state: NNWS) olarak birtakım nükleer faaliyetlerini Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı na (UAEA) bildirmediği ortaya çıkınca, İran ın nükleer programı uluslararası alanda endişelere neden oldu. İran ın nükleer programıyla ilgili problemin özü, Tahran ın uranyum zenginleştirme faaliyetlerini ve bazı nükleer tesislerini UAEA nın güvenlik denetimlerine kapalı tutmasındaki ısrarıdır. Bu denetimler UAEA nın İran ın NPT ile uyumlu davrandığını doğrulamasını (verification of compliance) sağlamak üzere geliştirilmiş mekanizmalardır. Uranyum zenginleştirme, ülkeleri, uranyum cevherinde %0.72 oranında bulunan uranyum 235 izotopunu %90 ın üzerinde zenginleştirirlerse bir nükleer patlayıcı yapabilecek noktaya getirecek hassas bir teknolojidir- ki İran kritik eşik olan %20 seviyesine yaklaşmıştır (%19.75). Tahran ın, elindeki düşük zenginleştirilmiş uranyum (low-enriched uraniıum: LEU) miktarı göz önüne alındığında iki yıl içinde bir nükleer silah yapabilecek kadar yeterli maddeye sahip olacağı tahmin edilmektedir. 1 Nükleer faaliyetlerinin yeterince şeffaf olmaması ve P5+ 1 ülkeleriyle (Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi nin beş daimi üyesi ve Almanya) 2012 de gerçekleşen görüşmelere dek İran ın güvenlik denetimi yükümlülüğü yerine, uranyum zenginleştirmenin vazgeçilmez hakkı olduğunun altını çizmesi, Tahran ın niyetleri konusundaki şüpheleri artırmıştır. Haziran 2010 da alınan yaptırım kararından sonra gerçekleşen Nisan 2012 İstanbul görüşmeleri diplomasi süreci için umutlu bir hava yaratsa da İran dan daha sonra net adımlar gelmemiştir. İsrail ve ABD, askeri seçeneği sıcak tutmakta, ancak ABD deki Başkanlık seçimlerine kadar bunu uygulamamayı seçmişlerdir. İran ın 2012 yazındaki tutumu durumun gidişatını belirleyecek gibi görünmektedir. Ayrıca, Türkiye gibi bölge ülkeleri ve müzakerelerde yer alan Avrupa ülkeleri de askeri seçeneğin son derece olumsuz sonuçları olacağını görmekte ve diplomasi sürecinin devamını desteklemektedirler. Meseleye dâhil olan aktörlerin tutumları ve duruşları diplomaside kat edilecek yolu uzatmakta ve zaman geçtikçe -özellikle İsrail ve ABD tarafında- sonuç almaya dair aciliyet duygusu artmaktadır. Bu durumda Türkiye, askeri seçenekten en zararlı çıkacak ülke konumundadır ve bu yüzden sorunun barışçıl yöntemlerle çözümlenmesine büyük önem vermekte ve bunun için aktif rol oynamaktadır. Bu çalışma, İran nükleer sorunuyla ilgili Türkiye nin dış ve güvenlik politikasına bakacak ve öneriler getirecektir. Meselenin daha net anlaşılması için önce İran ın nükleer programının neden bir güvenlik tehdidi oluşturduğu açıklanacak, daha sonra da bu meselenin Türkiye nin güvenlik politikasına etkileri ortaya konacaktır. Ankara nın duruşu ve tezleri ile nükleer müzakerelere bakıldıktan sonra, öneriler kısmında Türkiye nin önündeki yola bakılacaktır. 99

Dış tehdide karşı birleşme eğiliminde olan İran halkı yaptırımların ekonomiye getirdiği yıpratıcı ve yıkıcı etkilerin sorumlularına karşı güçlü bir İran ı destekleyeceklerdir. II. İran ın nükleer programı neden bir tehdit oluşmaktadır? İran ın nükleer programı (nükleer enerji üreten nükleer santraller, uranyum zenginleştirme tesisleri ve araştırma reaktörleri) 2, 2002-2003 yıllarında Tahran ın nükleer faaliyetleri hakkında UAEA ya eksik bildirimde bulunduğu ortaya çıkınca uluslararası toplum için kaygı yaratmıştır. İran, UAEA ile olan Kapsamlı Nükleer Güvenlik Denetimi Anlaşması (Comprehensive Safeguards Agreement) na Ek Protokol ü Aralık 2003 te imzalamış, ancak uygulamaya koymamıştır. Bundan dolayı, UAEA, İran ın NPT ile uyumlu davrandığını doğrulamak üzere geliştirilmiş doğrulama denetimlerini (enhanced verification inspections) olması gerektiği gibi gerçekleştirememektedir. Ayrıca İran, planlanan yeni tesislerin tasarım bilgilerinin önceden bildirilmesiyle ilgili düzenlemeyi de (Güvenlik Denetimi Anlaşmalarına Ek Düzenlemelerin içerdiği Kod 3,1 in yenilenmiş hali) uygulamamaktadır. Uranyum zenginleştirme teknolojisi ve nükleer faaliyetlerin şeffaf olmasının bu meseledeki kilit önemini anlayabilmek için teknik altyapı ve uluslararası nükleer silahların yayılmasının önlenmesi rejiminden kısaca söz edilecektir. i. Nükleer Teknoloji Nükleer teknoloji, ikiyüzlü bir teknolojidir. Bir nötron yutması sonucunda atomun parçalanması (fisyon) ve bu reaksiyonun zincirleme biçimde devam etmesiyle (zincirleme reaksiyon) ortaya çıkan muazzam enerjinin ilk kullanım alanı atom bombası olmuştur. Bu reaksiyonun bir nükleer reaktörde kontrollü bir biçimde gerçekleşmesinden elektrik üretme seçeneği de doğmuştur. 100

Nitekim 1953 te ABD Başkanı D. Eisenhower ın Barış için Atom konuşmasıyla nükleer teknolojinin barışçıl amaçlarla kullanılması öngörülmüş, bunu teşvik ve kontrol etmek için 1957 de Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı kurulmuştur. Nükleer teknoloji, elektrik üretimi dışında, tarım, tıp gibi alanlarda kullanılmakta, ticarî ve endüstriyel uygulamaları bulunmaktadır. Zincirleme reaksiyonu sağlayacak olan Uranyum elementinin kararsız ( unstable, yani bir nötron yuttuktan sonra bunu dışarıya veren) olan 235 No.lu izotopudur. Ancak uranyum cevherinin içinde sadece %0.72 oranında bulunmaktadır (Doğal uranyum, U-238, U-235 ve U-233 izotoplarını içerir). Hafif su reaktörlü nükleer santrallerde elektrik üretmek için ise doğal uranyumdaki bu oranın %3-5 arasına yükseltilmesi gerekir ve bu işleme uranyum zenginleştirme denir. Araştırma reaktörlerinde kullanılan oran %20 dir ve UAEA tarafından eşik olarak belirlenmiştir (ki bunun üzerine çıkıldığında yüksek zenginleştirilmiş uranyum/ highly enriched uranium -HEU denir). %90 ın üzerinde zenginleştirildiğinde ise atom bombası yapılabilecek seviyeye gelir (weapons-grade uranium). Sonuç olarak bu teknoloji uluslararası ilişkiler ve uluslararası güvenlik için hassas bir teknolojidir: Barışçıl amaçlara hizmet ederken -bu yönde siyasî bir karar alınırsa- stratejik öneme sahip askerî bir yeteneğin edinilmesine olanak verir. Nükleer silahların uluslararası ilişkiler için taşıdığı önem Soğuk Savaş tan bu yana görülmüştür. Bu çalışma nükleer silahlar ve nükleer caydırıcılığı irdelemeyecektir. Daha ziyade İran meselesini anlamak için nükleer silahların yayılmasının önlenmesi çabalarına bakacaktır. Bir sonraki bölümde bu çabaların toplamı olan uluslararası rejim incelenecektir. ii. Nükleer silahların yayılmasının önlenmesi rejimi 1945 te ABD atom bombasını elde edip kullandıktan sonra nükleer silahların yayılmasının önlenmesi için ilk çabalar ortaya konmuş, ancak sonuç alınamamıştır. Sırasıyla 1949 da SSCB, 1952 de Birleşik Krallık, 1960 ta Fransa ve 1964 te Çin, nükleer silaha sahip olmuşlardır. 1962 deki Küba füze krizinin ardından nükleer silahların yayılmasını önleme çabaları hız kazanmış ve 1968 de Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Anlaşması (Treaty on the Nonproliferation of Nuclear Weapons-NPT) imzaya açılmış ve 1970 te yürürlüğe girmiştir. NPT, nükleer silahların yayılmasını önleme (nonproliferation) normunu ve bu konudaki temel pazarlığın (nonproliferation bargain) dayanak noktasıdır. Anlaşma iki seviyeli bir yapı kurmaktadır: Buna göre ABD, Birleşik Krallık, Çin, Fransa ve SSCB/ Rusya, hukukî olarak nükleer silaha sahip olan devlet (nuclear weapon state-nws), Anlaşma ya taraf olan diğer ülkeler ise nükleer silaha sahip olmayan devlet (non-nuclear weapon state- NNWS) statüsündedirler. Anlaşmanın ilk iki maddesine göre bu iki grup arasında nükleer silah ve bununla ilgili herhangi bir alış-veriş olması yasaklanmıştır. Ancak, barışçıl amaçlarla nükleer teknolojinin paylaşılması mümkündür (Madde IV). Bu durumda da nükleer silaha sahip olmayan ülkelerdeki nükleer tesisler, UAEA nin güvenlik denetimlerine (safeguards) tabi olacaktır (Madde III). UAEA ya verilen görev, bu denetimler yoluyla ülkelerin anlaşmaya uyumlu davranıp davranmadıklarını tespit etmektir. Yayılmanın önlenmesi için ve bunun bir norm olmasını sağlayan bu maddelere ek olarak Madde VI da tüm nükleer silahların tamamen ortadan kaldırılmasını öngörmektedir. Böylece, aynı zamanda nükleer pazarlığın da maddelerini oluşturmaktadırlar. Yani nükleer silaha sahip olmayan devletler, NPT deki bu hükümlere dayanarak nükleer silah edinmemeyi ve bunların yayılmasını önlemeyi bir norm/davranış biçimi olarak kabul etmişlerdir. Bazı ülkelerin NPT deki boşlukları kullanarak nükleer silah edinmeleri ya da bu yöndeki şüpheler, güvenlik ikilemi yaratacak, NPT nin ve BM nin inandırıcılığını azaltacak ve sorun çözme becerisine gölge düşürecektir. Bu da nükleer silahların yayılmasının önlenmesi normunu zayıflatacaktır. NPT ve UAEA ye ek olarak bu normun üzerine inşa edilen ve bunu destekleyen Kapsamlı Nükleer Denemelerin Yasaklanması Anlaşması (Comprehensive Test Ban Treaty), bunun örgütü 101

1968 de Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Anlaşması imzaya açılmış ve 1970 te yürürlüğe girmiştir. NPT, nükleer silahların yayılmasını önleme normunu ve bu konudaki temel pazarlığın dayanak noktasıdır. (CTBTO), Nükleer Tedarikçiler Grubu (Nuclear Suppliers Group), ve nükleer silahlardan arındırılmış bölgeler (nuclear weapon free zones) rejimin diğer önemli unsurlarını oluşturmaktadır. 1991 deki Körfez Savaşı nı takiben Irak ın kitle imha silahları ve nükleer programının ortaya çıkarılmasından sonra, UAEA denetimlerinin yetersizliği anlaşıldı. Irak, sadece belirli tesislerin denetimine izin vermiş, diğer faaliyetlerini gizleyebilmişti. Buna istinaden güvenlik denetimleri anlaşmalarında öngörülen denetimlerin daha etkili yapılması ve bildiriminde bulunulmamış faaliyetlerin tespit edilmesi için, UAEA tarafından bu anlaşmalara bir Ek Protokol (93+2 Programı olarak da bilinir) oluşturulmuştur. Bu Protokol zaman içinde taraf devletlerin nükleer yayılmayı önleme normuna ve rejime bağlılıklarının bir sembolü haline gelmiştir, çünkü şeffaflığı sağlamakta ve anlaşmayla uyumlu davranışın doğrulanması için etkili yöntemleri içermektedir: Örneğin, kısa süre önceden haber verilen denetimler, ya da bildirilen yerlerin ötesinde bulundukları çevreden alınan çevresel örnekler gibi 3 İran ın nükleer programıyla ilgili gelinen aşamadaki tıkanma noktası da budur, çünkü İran, Ek Protokolü uygulamamaktadır, yani UAEA denetçileri her nükleer tesise girememekte ve İran ın Anlaşma ya uyduğunu doğrulayamamaktadır. NPT nin III. ve IV. Maddeleri nde tanımlanan pazarlık, nükleer teknolojinin barışçıl amaçlarla kullanılmasına karşılık, bunun böyle olduğu ve kaldığının doğrulanması üzerine oturmaktadır. Yani NPT, Ek Protokol ü metninde içermese de ruhunda vardır. Buna rağmen, İran ın genişletilmiş denetimlere karşı çıkarken uranyum zenginleştirmenin Tahran ın vazgeçilmez hakkı olduğunda ısrar etmesi, uranyum zenginleştirmeyi askeri amaçlarla kullanmak için zaman kazanmaya çalıştığı şüphesini uyandırmış ve körüklemiştir. Bundan dolayı, UAEA konuyu BM Güvenlik Konseyi ne taşımak durumunda kalmış, daha sonra da İran dan uranyum zenginleştirme faaliyetlerinin durdurulması talep edilmiştir. 4 Ara bir çözüm olarak, İran ın kendi uranyumunu zenginleştirilmiş uranyumla takası öngörülmüş, bu konuda Türkiye ve Brezilya kolaylaştırıcı rol oynamıştır; ancak anlaşmanın hemen ardından gelen yaptırım kararı ile bu durum ortadan kalkmıştır. Türkiye nin İran ın nükleer meselesindeki konumu aşağıda ayrıntılı olarak incelenecektir. III. İran la ilgili müzakerelerin Türkiye nin güvenlik politikasına etkileri i. Türkiye nin nükleer silahların yayılmasının önlenmesiyle ilgili siyaseti: Türkiye, NPT ye nükleer silaha sahip olmayan bir devlet olarak taraf, nükleer silahların yayılmasının önlenmesi normunu benimsemiş ve bu konudaki uluslararası rejimin diğer unsurlarına bağlı bir ülkedir. Türkiye nin zor bir coğrafyada neden bu konumu bir güvenlik zafiyeti değil de bir güvenlik varlığı olarak algıladığı ve bunu sürdürdüğü sorusu üzerine çalışmalar yapılmıştır. 5 Türkiye nin nükleer silahlarla ve nükleer caydırıcılıkla ilgili politikasının temel dayanağı NA- TO ittifakıdır. Ancak bu, tek başına Türkiye nin nükleer silaha sahip olmayan devlet statüsünü 102

Türkiye nin Batı ve Doğu da iki arada olmasının avantajı her iki medeniyetin dilini de konuşabilmesidir. bir güvenlik varlığı olarak benimsemesi ve korumayı istemesinin nedenlerini açıklamaz. Bunun yanında Ankara nın, NPT ye taraf ve yayılmayı önleme rejiminin diğer unsurlarına bağlı olmasının sebebi nükleer silahlarının yayılması sorununun çok taraflı olarak idare edilmesi gereken bir mesele olmasındandır. Türkiye de sistem içinde kalarak bu konudaki problemleri çözme mekanizmalarından yararlanmaktadır. İnşaacı perspektiften bakılacak olursa Türkiye nin politikası ona uluslararası toplum içinde kabul gören bir devlet konumu/statüsü kazandırmaktadır ve bu da güvenliğine katkıda bulunmaktadır. 6 Son olarak bu konumdan vazgeçmesi ve İran a simetrik karşılık vermesi Türkiye nin güvenliğine yarardan çok zarar getirecektir. Yani nükleer silah peşinde olan (elde etmese bile buna niyeti olduğu izlenimini veren) bir serseri devlet damgası taşımak, Türkiye gibi bir ülke için altından kalkılamaz bir siyasî ve ekonomik yük getirecektir. Bu yüzden, Ankara, İran meselesinin diplomasiyle aşılması gerektiğine vurgu yapmış, askerî anlamda da aktif savunma kapsamına giren karşılıkları değerlendirmiş ve füze kalkanı projesine destek vermiştir. 7 ii. İran nükleer meselesi Türkiye nin güvenliğini nasıl etkilemektedir? Türkiye, İran ın nükleer programının barışçıl çizgiden çıkmasından en fazla zarar görecek olan ülkelerden biridir. Batı ittifakında yer alan 103

Uluslararası toplum, İran dan uranyum zenginleştirme faaliyetlerini tamamen askıya almasını isterken, Ankara, Tahran ın uranyum zenginleştirme ve barışçıl amaçlarla nükleer teknolojiyi kullanma hakkını teslim etmiştir. Ankara, Tahran tarafından ideolojik bir tehdit olarak algılanmıştır ve bu algılama çift yönlü olarak gerçekleşmiştir. 2002 sonrası değişen Türk dış politikasında çatışma yerine işbirliğine dayalı güvenliğe önem veren Ankara, Tahran la ticaret ve enerji konusunda işbirliğini geliştirmiş, karşılıklı ziyaretler gerçekleşmiş, kültürel alanda ikili ilişkileri geliştirmiş ve eski tehdit algısının yerine dost ülke algısı yerleştirilmeye çalışılmıştır. 8 İran meselesi uluslararası toplumda endişe yaratırken, Ankara tehdit kelimesini kullanmaktan kaçınmış, Tahran ın programının barışçıl olduğu konusunda ikna olduğunu ileri sürmüştür. 9 Burada Türkiye nin kendi nükleer enerji projelerinin de etkisi vardır. Zira Türkiye enerji üretme amaçlı nükleer teknolojinin kullanılmasına karşı çıkan tavırları desteklemek istememiştir. Ankara ayrıca NATO nun füze kalkanıyla ilgili belgelerine İran ın adının girmesine karşı çıkmıştır. 10 Bunun tersi durumunda güvensizlik, karşılıklı tehdit algılama ve daha da önemlisi Türkiye nin hedef ülke konumuna gelmesine yol açmasından endişe edilmiştir. Nitekim Türkiye, NATO nun füze kalkanı projesi kapsamındaki radarların Malatya ya konuşlandırılmasına destek verdiğinde Tahran dan sert mesajlar gelmiştir. 11 İran ın nükleer programıyla ilgili diplomasi sürecinin devamı ve başarısı Ankara için hayatî niteliktedir, çünkü diplomasinin iflas etmesi ve askeri seçeneğin öne çıkması durumunda Türkiye nin, İran ın önleyici vuruşunun ya da savaş halinde ilk hedefi olması muhtemeldir. Üstelik bu saldırının nükleer başlıklı bir füzeyle yapılması da şart değildir (Tahran ın elindeki balistik füzeler, bu ihtimali yakın bir tehdit haline getirmektedir). İran ın nükleer silah edinmesi durumunda ise bu ihtimalin sonuçları daha da vahim olacaktır. Bu nedenle Türkiye, meseleyi diplomasi masasında çözmek için aktif bir politika izlemektedir. iii. Türkiye nin tezleri ve duruşu Ankara, Türk dış politikasının genel özelliklerinden biri olan diğer devletlerin içişlerine karışmama (non-intervention) siyasetini İran meselesinde de öne çıkarmıştır. Yani, uluslararası toplum, İran dan uranyum zenginleştirme faaliyetlerini tamamen askıya almasını isterken, Ankara, Tahran ın uranyum zenginleştirme ve barışçıl amaçlarla nükleer teknolojiyi kullanma hakkını teslim etmiştir. Türkiye kendi nükleer enerji üretim projeleri olduğu için bunun İran ın da hakkı olduğunun altını çizmiştir. Ancak, Ankara nın uzun süre üzerinde durmadığı nokta, teknolojik süreçler (örneğin tam yakıt çevrimine sahip olma) ve siyasi süreçler (nükleer yayılmayı önleme normu, NPT deki pazarlık ve kapsamlı denetimlerin önemi) arasındaki bağlantıdır. Yani, Madde IV e atıfta bulunarak İran ın uranyum zenginleştirmenin vazgeçilmez bir hak olduğunda ısrar etmesi, ama aynı zamanda anlaşmayla uyumlu davranıp davranmadığını tespit edecek denetimleri reddetmesi Ankara için aciliyet yaratan ve uranyum zenginleştirme faaliyetlerinin durdurulması talebini doğuracak bir süreç olmamıştır. Ayrıca, nükleer silahların yayılmasının önlenmesi konusu, devletin ilgili kurumlarında ve akademik çevrelerde az çalışılan bir konu olduğu için, dışarıdan bakıldığında bu teknolojik-siyasi süreçlerin bağlantıları göz- 104

den kaçmış izlenimi vermektedir. Zira özellikle ABD ile Türkiye arasında bu algılama farkı yüzünden İran ın nükleer programının bir tehdit olup olmadığı konusunda görüş ayrılıkları yaşanmıştır. 12 Türkiye, Mayıs 2010 da Brezilya ile birlikte u- ranyum zenginleştirme konusundaki kaygıları azaltacak bir nükleer takas anlaşmasını İran a sunmuştur. Bu Tahran Deklarasyonu na 13 göre, İran, 1200 kg uranyumunu, 120 kg zenginleştirilmiş uranyumla takas edecekti, ancak anlaşmanın yapılmasından önce karara varılmış bu miktarlar, anlaşmanın yapıldığı tarih itibariyle yetersiz bulununca ve ABD aynı dönemde BM Güvenlik Konseyi nde Çin ve Rusya nın desteklerini alınca, Haziran 2010 da Güvenlik Konseyi (GK) İran a karşı yaptırım kararı aldı, ve yerinde bir güven artırıcı önlem olabilecek bu anlaşma ortadan kalkmış oldu. O dönemde GK nin geçici üyesi olan Türkiye, tepkisini karara Hayır oyu vererek gösterdi. Bu tarihten sonraki görüşmelerde (İstanbul, Ocak 2011), İran uranyum zenginleştirme faaliyetlerinden vazgeçmeyeceğini, bu hakkın elinden alınamayacağını, yaptırımlar kaldırılmadan masaya dönmeyeceğini bildirdi. 14 Bu durumdan sonuç alınmayacağı anlaşılınca İran ın uranyum zenginleştirme faaliyetlerini tamamen durdurması talebi yerine, zenginleştirmenin belli bir orana kadar olabileceği noktasına gelindi (İstanbul, Nisan 2012 ve Bağdat, Mayıs 2102). 15 Yine de, İran ın uranyumu kritik eşik olan %20 ye kadar zenginleştirme isteği (ki yakın zamanda Cumhurbaşkanı Mahmud Ahmedinejad, %20 zenginleştirilmiş uranyum Avrupa dan gelirse bu orana kadar çıkmayı durdurmaktan söz etmiştir. 16 ) ve halihazırda etkin güvenlik denetimlerinin yapılamaması en önemli sorunlar olarak ortada durmaktadır. Haziran 2012 Moskova toplantısı büyük umutlar içermese de İran ın temel isteklerini yinelediği bir mecra olmuştur. İran, önemli şartının altını çizerek uranyumu %20 oranına kadar zenginleştirmekten vazgeçmeye meyilli olduğunun sinyalini vermiştir: Uluslararası toplumun uranyum zenginleştirmenin İran ın hakkı olduğunu teslim etmesi. 17 Bu noktada ayrıca sorulması gereken şudur: İran ın denetimlerle ilgili adımları atmamasındaki direnç noktaları neler olabilir? İlk sebep, İran kültüründe ve kökleri vatansever eğilimlere sahip olan eski Pers medeniyetine ve dine dayanan İran ın siyasî kültüründe aranabilir. İran ın ben nükleer silah üretmiyorum beyanının yetersiz bulunması Tahran da sözüne güvenilmeyen ülke algısı yaratmıştır. Ayrıca etkin denetimlerin mahremiyeti, egemenliği ve bağımsızlığı zedeleyeceği düşünülmektedir. Bununla ilintili olarak da bu denetimlere izin verildiğinde geçmişteki Irak tecrübesi hatırlanarak, denetçilerin topladıkları bilgileri bazı istihbarat örgütleriyle paylaşmasından ve bir savaş durumunda düşman kuvvetlerinin hedefleri önceden bilmesinden kaygı duyulmaktadır. 18 İran ın iç dinamikleri ve yaptırımların ekonomiye getirdiği yıpratıcı ve yıkıcı etkiler, nükleer programın Ahmedinejad yönetiminin güvenliği için bir araç olarak kullanılmasına yol açma ihtimali yüksektir. Aralarında ayrılık olsa da dış tehdide karşı birleşme eğiliminde olan İran halkı da bu yıkıcı etkilerin sorumlularına karşı güçlü bir İran ı destekleyeceklerdir. Ayrıca, genel kanı, nükleer silahın İsrail e karşı olmasından çok, ABD ye karşı onu caydıracak ya da İran ın ABD nin gözündeki saygınlığını artıracak bir a- raç olarak görüldüğüdür. 19 Zira Libya nın nükleer programından vazgeçmesi sonucu yaşananlar İran da nükleer silahların devletin güvenliği için hala işe yarar olduğu kanısını yaratmıştır. 20 P5+1 ülkeleri ve İran arasında müzakerelerin önemli bir sonucu da bu ülkelerin hepsinin aynı duruşta olmamasıdır. Ayrıca, müzakerelerin dışında olan ama etki eden İsrail in de pozisyonu önemlidir. İsrail ve ABD Kongresi ndeki bazı üyeler müdahale için İran ın nükleer silahı edinmesini beklemek yerine, nükleer silah yeteneğine (nükleer silah yapmak için gerekli olan zenginleştirilmiş uranyum oranı ve miktarı) ulaşmadan durdurulması gerektiğini, aksi halde çok geç olacağını düşünmektedirler. 21 İran ın, elindeki zenginleştirilmiş uranyum miktarı ile iki yıl içinde bir nükleer silah yapabilecek kadar yeterli maddeye sahip olacağı tahmin edilmektedir. 22 105

Zaman, İran ın lehine işlerken, ABD de Kasım 2012 de yapılacak Başkanlık seçimleri nedeniyle ABD İsrail i geçici bir süre için frenlemiştir. Ancak, diplomasiden sonuç alınmazsa, seçimlerden sonra askerî seçenek üzerinde daha fazla durulması muhtemeldir. P5+1 içinde olan Avrupa ülkeleri de diplomasiden sonuç almak için çaba göstermekte ve askeri seçenek ihtimalini düşük tutmaya çalışmakta, 23 ancak İran a karşı daha sert bir tutum takınan ABD yaptırımlar yoluyla bu baskıyı diri tutmaya çalışmaktadır. 24 İran ise genel anlamda Batı, özel olarak da ABD tarafından ikinci sınıf ülke yerine eşit muamelesi görmek istemektedir. Ancak, Nisan 2012 İstanbul toplantısı sonucunda yapılan açıklamalarda AB nin, ABD den çok daha fazla bu pozisyona yakın olduğu görülmekte, ABD nin İran a karşı sert tutumunun devam ettiği gözlemlenmektedir. İran, İsrail in tek taraflı olarak ya da ABD nin başını çekeceği bir koalisyonun askeri müdahalede bulunmak ihtimalini düşük görmektedir. 25 IV. Türkiye nin Önündeki Yol Ankara hem coğrafî hem de siyasî anlamda iki arada kaldığı için askerî, siyasî ve diplomatik anlamda bir yol haritasına sahip olmalıdır. Kötü senaryoda, Türkiye nin hedef olması yüksek bir ihtimaldir. Karşılık verme imkânına sahiptir, ancak Türkiye nin önceliği olası bir saldırıyı caydırmak olduğu için aktif savunma tedbirleri ve ikinci vuruş kabiliyetini hazır bulundurmak olmalıdır. NATO şemsiyesi altında bulunduğu için teknik olarak bu kabiliyet caydırıcıdır, ancak Irak operasyonlarında NATO desteğinin gecikmesi kamuoyunda savunma garantisi konusunda şüpheler uyandırmıştır. Türkiye nin Batı ve Doğu da iki arada olmasının avantajı her iki medeniyetin dilini de konuşabilmesidir. Bu bakımdan diplomasi sürecinde İran a ve uluslararası topluma aşağıdaki mesajları güçlü bir şekilde vermelidir: İran a: Şeffaf ol, güvenilirliği yitiriyorsun, askeri seçenek ihtimalini yükseltiyorsun. Uluslararası topluma: İran, eşit muamele görmek ister, sert mesajlardan kaçının. Ankara, meseleye daha iyi eğilebilmek için kendi içinde de şu düzenlemelere gitmelidir: Nükleer silahlar konusunda altyapı ve bilgi eksikliklerini gidermeli, devlet kurumları içinde meseleye bakan birimleri genişletmeli, bu birimlerin kendi arasında ve bu birimlerle akademi arasında bilgi paylaşımını ve eşgüdümünü sağlamalıdır. O DİPNOTLAR 1 David Albright ve Christina Walrond, Iranian Production of 19.75 Percent Enriched Uranium: Beyond Its Realistic Needs, Institute for Science and International Security Raporu, 15 Haziran 2012, ss. 7-8. 2 İran ın en önemli nükleer tesisleri Arak taki ağır su üretim tesisi ve planlanan ağır su reaktörü, Fordow daki 2009 da ortaya çıkarılan uranyum zenginleştirme tesisi, Buşehr deki nükleer güç santralı, İsfahan daki uranyum dönüştürme tesisi, Natanz ve Kum daki uranyum zenginleştirme tesisi ve Parçin de nükleer silah yapıldığından şüphe edilen tesis. 3 IAEA Safeguards Overview: Comprehensive Safeguards Agreements and Additional Protocols, IAEA <http:// www.iaea.org/publications/factsheets/english/sg_overview.html> 4 İran ın nükleer programıyla ilgili UAEA ve BM Güvenlik Konseyi Kararları için, Bkz: IAEA Resolutions, IAEA: <http://www.iaea.org/newscenter/focus/iaeairan/iaea_resolutions.shtml>, UN Security Council Resolutions and Statements, IAEA, <http://www.iaea.org/newscenter/focus/iaeairan/sc_resolutions.shtml>. 5 Leon Fuerth, Turkey: Nuclear Choices Amongst Dangerous Neighbors, in The Nuclear Tipping Point, Kurt M. Campbell, Robert J. Einhorn ve Mitchell B. Reiss, eds., Washington, D.C.: Brookings Institution Press, 2004, pp. 106

145-174; Şebnem Udum, Turkey s Nuclear Comeback: An Energy Renaissance in an Evolving Regional Security Context, The Nonproliferation Review, Vol. 17, No. 2, July 2010, ss. 365-377; Jessica C. Varnum, Turkey in Transition: Toward or Away from Nuclear Weapons? in Forecasting Nuclear Proliferation in the 21st Century: A Comparative Perspective, in William C. Potter and Gaukhar Mukhatzhanova, Stanford: Stanford University Press, 2010, ss. 229-254. 6 Şebnem Udum, Turkey s Non-Nuclear Weapon State Status: A Theoretical Assessment, ISYP Journal, Vol.3, No. 2, 2007, ss. 51-59. 7 Türkiye nin Orta Doğu kaynaklı kitle imha silahları ve füze tehdidine karşı füze savunma sistemlerine yönelmesi 1990 ların sonunda başlayan bir durumdur. Daha ayrıntılı analiz için, Bkz: Şebnem Udum, Missile Proliferation in the Middle East: Turkey and Missile Defense, Turkish Studies, Vol.4, No.3, Güz 2003, ss.71-102. 8 Türkiye-İran Siyasi İlişkileri, T.C. Dışişleri Bakanlığı, <http://www.mfa.gov.tr/turkiye-iran_siyasi-iliskileri.tr.mfa>. 9 Erdoğan: İran Nükleer Silah Yapıyor Diyemem, Euraktiv, 30 Mart 2012, <http://www.euractiv.com.tr/yazicisayfasi/interview/erdogan-iran-nukleer-silah-yapiyor-diyemem-024880>. 10 Bkz. Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu nun açıklamaları: Türk Topraklarından Komşumuza Saldırılmasına İzin Vermeyiz, Hürriyet Planet, 5 Ocak 2012, <http://www.hurriyet.com.tr/planet/19606953.asp>. 11 İran dan Türkiye ye Büyük Tehdit, Hürriyet Planet, 27 Kasım 2011, <http://www.hurriyet.com.tr/planet/19336116.asp>. 12 Bkz. Ankara Nükleer Silahsızlanma Çalıştayı Sonuç Raporu, 8 Haziran 2011, Ankara: <http://www.hollingscenter. org/small-grantee-feature-august-2011>, Philipp C. Bleek ve Aaron Stein, Turkey and America Face Iran, Survival: Global Politics and Strategy, Vol: 54, No. 2, Nisan-Mayıs 2012, ss. 27-38. 13 17 Mayıs 2010 tarihli Türkiye, İran ve Brezilya Dışişleri Bakanları Ortak Deklarasyonu, T.C. Dışişleri Bakanlığı, <http://www.mfa.gov.tr/17-mayis-2010-tarihli-turkiye_-iran-brezilya-disisleri-bakanlari-ortak-deklarasyonu. tr.mfa>. 14 Julian Borger ve Chris McGreal, Iran Raises Hopes of Nuclear Trade-off to Halt Oil Sanctions, The Guardian, 14 Nisan 2012, <http://www.guardian.co.uk/world/2012/apr/13/iran-nuclear-trade-oil-sanctions>. 15 A.G.E. 16 Ahmadinejad: Iran Ready to Suspend 20% Enrichment if it Receives N-Fuel, Naharnet, 18 Haziran 2012, <http:// www.naharnet.com/stories/en/43839-ahmadinejad-iran-ready-to-suspend-20-enrichment-if-it-receives-nfuel>. 17 Ellen Barry, Noone Budges in Tense Iran Nuclear Talks in Moscow, New York Times, 18 Haziran 2012, <http:// www.nytimes.com/2012/06/19/world/middleeast/iran-nuclear-talks-resume-in-moscow.html>. 18 İranlı akademisyen Dr. Mohammad Hassan Khani ile röportaj, 15 Haziran 2012, Ankara. 19 Dr. Amin Tarzi, USAK konuşması, Ankara, 22 Mayıs 2012. 20 Khamenei tacitly acknowledgement of his regime s efforts to obtain nuclear weapons, Foreign Affairs Committee of the National Council of Resistance of Iran, 4 Haziran 2012, <http://www.ncr-iran.org/en/news/ nuclear/11985-khamenei-tacitly-acknowledgement-of-his-regimes-efforts-to-obtain-nuclear-weapons>. 21 Malfrid Braut-Hegghammer, The Real Lesson of Iraq, The New York Times, 28 Kasım 2011, <http://www.nytimes.com/2011/11/29/opinion/the-real-lesson-of-iraq.html>, Robert P. Casey, Lindsey Graham ve Joe Lieberman, Iran Can t Be Allowed Nuclear Capability, Wall Street Journal, 8 Mart 2012, <http://online.wsj.com/article/sb10001424052970203370604577263812648428928.html>. 22 Albright ve Walrond, 2012, s. 7. 23 Ivan Watson, Ashton: Iran nuclear talks constructive and useful, CNN, 14 Nisan 2012, <http://articles.cnn. com/2012-04-14/middleeast/world_meast_iran-nuclear_1_iran-nuclear-talks-exclusively-peaceful-naturenuclear-program?_s=pm:middleeast>. 24 U.S. rules out easing sanctions on Iran despite positive Istanbul talks, Xinhua, 16 Nisan 2012, <http://english. qstheory.cn/international/201204/t20120417_151577.htm>. 25 Mohammad Hassan Khani ile röportaj, 15 Haziran 2012. 107